Тұңғиық қара судай қара көздер

Мазмұны
Кіріспе
Фразеологизмдер табиғаты
1.1 Фразеологизмдер туралы жалпы түсінік
1.2 Тұрақты тіркестердің көркем туындыларда қолданылуы және оның зерттелуі
1.3 Фразеологизмдердің грамматикалық құрамы мен құрылымдық ерекшелігі
2. Мағжан Жұмабаевтың тұрақты тіркестерді қолдануындағы стильдік ерекшелігі
2.1 Мағжан Жұмабаевтың тұрақты тіркестерді қолдануындағы жаңашылдығы
2.2 Фразеологиялық синонимдер мен варианттар
2.3 М. Жұмабаев поэзиясында мақал-мәтелдердің, нақыл сөз, қанатты сөздердің
2.4 Мағжан поэзиясындағы метафоралар және тұрақты теңеулер мен тұрақты
2.5 Ұлттық болмысты танытатын фразеологизмдер мен діни тұрақты тіркестер
2. 6 Әйел сұлулығын білдіретін фразеологизмдер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеудің өзектілігі. Тіл – ғасырлар жемісі, халық мұрасы, ұлттық
Ал осы тіліміздің бейнелілігін, байлығын арттыра түсетін сөздік қордың
Тілдегі фразеологизмдер – тілдік бірліктердің ішінде аккумулятивтік қызметі ерекше
Қазақ көркем әдебиеті стилінің қалыптасуына зор үлес қосқан, әдеби
Мағжан Жұмабаев поэзия әлеміндегі жарық жұлдыз, қайталанбас құбылыс.
Жалпы алғанда, жиырмасыншы ғасыр басындағы қазақ әдебиеті аз уақыт
Зерттеудің мақсаты. Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақтың біртуар ұлы,
Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы тұрақты тіркестердің қолданысын айқындау;
Ақын туындыларындағы окказионал тұрақты тіркестердің мағынасын саралау;
М. Жұмабаевтың өзіндік қолтаңбасын анықтау;
Ақын поэзиясындағы ұлттық болмысты білдіретін және т.б. өзіне тән
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс екі тарау және кіріспе
Фразеологизмдер табиғаты
1.1 Фразеологизмдер туралы жалпы түсінік
«Тіл – ғасырлар жемісі, халық мұрасы, ұлттық құбылыс» дер
«Қазақ халқының тілі – әрі бай, әрі көркем тіл.
Ата-баба дәстүріне сай ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан тұрақты
Халық тілінің басқа элементтерімен біте қайнасып келе жатқан фразеологизмдерді
Халықтың тұрмыс-тіршілігі, мәдени мұрасы мен рухани байлығы, экономикасы мен
Осымен байланысты ұлттық дүниетаным мен ана тіліміздің сөз құдіретінен
Соған қатысты тілші-ғалымдардың аса назар аударуға тиіс жағы –
Фразеологизмдердегі бірінші компонент көбінесе фраза жасаушы ұйтқы сөз бола
«Тілдің әрі ұтымды, әрі сымбатты байлықтарының бірі тұрақты тіркестер:
Лексикология саласының мамандары Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиұлы фразеологияның
Фразеология грек тілінің «сөйлемше» және «ұғым», «ілім» сөздері бойынша
Тіл біліміндегі фразеологияға қатысты кең мағынадағы түсінікке сай сан
Фразеологизмдердің тілдегі образдылылық қасиетіне ертеден көңіл аударылып келеді. Он
Соңғы 30-40 жыл көлемінде түркі тілдерінде фразеология мәселелері әжептәуір
Қазіргі қазақ тілі оқулығына фразеология бөлімін енгізген Қазақ ССР
Тұрақты сөз тіркестерінің жан-жақты теориялық негізі түркітануда: І. Кеңесбаев,
Соңғы кездері фразеологизмдерді зерттеуге Б. Уызбаева, Қ. Қалыбаева, Қ.
Қазақтың әдеби тіліндегі көркемдегіш құрал ретінде жиі қолданылатыны –
Мағына тұтастығы – белгілі фразеологизмнің ішіндегі сөздер бастапқы мағынасынан
Тіркес тиянақтылығы – белгілі фразеологизмнің ішіндегі сөздер бір-бірімен жымдаса
Қолдану тұрақтылығы – белгілі фразеологизм әрдайым айна-қатесіз, өлеңдегі қайырма
Фразеологизмдерді сөзден де еркін сөз тіркесінен де ажырату үшін
Оның даяр күйінде жұмсалуы;
Мағына тұтастығы [32, 59-бет].
Фразеологизмдердің түрлері бір-бірінен әрқашан ашық, айқын ажыратыла бермейді, осыған
Қазақ тіліндегі фразеологизмдер де фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік және
Фразеологиялық тұтастық – семантикалық жақтан бөлініп ажыратылмайтын біртұтас мағынасы
Фразеологиялық бірлік – фразеологиялық орамдардың бұл түрі де фразеологиялық
Фразеологиялық тізбек – фразеологиялық оралымның бұл түрі ерікті мағынасындағы
Профессор К. Аханов орыс тіліндегі фразеологизмдерді зерттеуші Н. М.
Фразеологиялық сөйлемше, мағынасы ерікті сөздердің тіркесінен құралады, бірақ құрамы
Ә. Қараев фразеологизмнің тағы бір ерекшелігін атап көрсеткен. Ол
Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиұлының «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
1) Даяр қалпында жұмсалуы;
2) Мағына тұтастығы;
3) Тіркес тиянақтылығы.
Осы үш белгіні түсіну үшін әрқайсысын жеке-жеке алып қарайық.
Фразеологизмдердің өзіндік екінші белгісі – мағына тұтастығы, фразеологизм біткеннің
Тіркес тиянақтылығы да фразеологизмдердің ең негізгі белгілерінің біріне жатады.
Бұл үш түрлі (тұрақтылық, тұтастық, тиянақтылық) ерекшелік арқылы фразеологизмдер
М. Балақаев «Қазақ тілінің мәдениеті» атты еңбегінде фразеологизмдердің көркем
Н. Уәлиұлының «Фразеология және тілдік норма» деген еңбегінде
Фразеологиялық түйдек – қазақ тілінде бір алуан фразеологизмдердің идиомалану
Фразеологиялық шоғыр. Бұл топтағы фразеологизмдер ішкі формасы анық. Фразеологизмнің
Фразеологиялық тіркес. Кейбір фразеологизмдердің құрамындағы сыңарлардың бірі тіркестегі сөзге
Фразеологиялық тізбек. Бұл типтің семантикалық құрылымы мен лексикалық құрамы
Сонымен, тілдің фразеология саласы өте күрделі құбылыс. Сондықтан ол
Қазақ зерттеушілері әкелген құнды пікірлер мен ғылыми еңбектер қазақ
«...Ғылымдағы фразеологизм проблемасының мейлінше қызықты, мейлінше қиын проблема екенін
«Фразеологизмдер – күрделі лингвистикалық бірліктер. Олардың күрделілігі тек құрылымдық
1.2 Тұрақты тіркестердің көркем туындыларда қолданылуы және оның зерттелуі
«Прозаик, ақын, иә сыншы болсын қай-қайсысы да жалпы халықтық
Жалпы, көркем әдебиет тілін зерттеудің қазақ филологиясындағы жайына келсек,
Профессор Р. Сыздықова Абай тілінің көркемдік бітімін лингвостилистикалық тұрғыдан
Демек, тұрақты сөз тіркестері проблемасы тіл мамандары тарапынан әлі
Көркем шығармадағы тіл ерекшелігінің қазақ тіл біліміндегі шешімін табу
«Ақын-жазушылар өз туындыларын жазу үстінде жаңа грамматикалық форма іздеп
Фразеологиялық тіркестер барлық стильдерге де қолданылғанымен, бейнелілік пен экпрессивтілік,
Тұрақты тіркестердің тілдік табиғатын тануда оның тілдік жүйедегі дағдылы
Оларды зерттеу барысында поэтика, стилистика мәселелері тоғысып, бір-бірімен байланыса
Тіліміздегі тұрақты тіркестер ойымызды әсерлі, бейнелі, көркем жеткізуде тіліміздің
Академик М. Серғалиев: «Тұрақты тіркестер – әдеби тілдің ілгері
Осы жайында Х. Қожахметова былай дейді: «Қазақтың әдеби тіліндегі
Халық тілінің осы бір байлығын жазушы өз шығармасында қажетіне
Жазушы халық тілінің бар байлығын, сөз айшықтарын өз шығармасында
Профессор А.И Ефимов Жазушылардың өзіндік стилі деп көркем шығармаларындағы
Фразеологизмдердің стильдік бояуы жеке сөзбен салыстырғанда әлдеқайда күшті, экспрессивті
Қалыптасқан бұл тұрақты тіркестердің көркем әдебиет тілінде атқаратын қызметі
Ғалым Х. Қожахметова осы еңбегінде фразеологизмдердің көркем туындыда қолданылуын
Фразелогизмдердің кейіпкерлерді мінездеуге қолданылуы.
Адам образын жасауда мінездеудің ерекше екені мәлім. Бұл тілдік
Фразеологизмдердің кейіпкерлердің психологиялық сезім күйін суреттеуде жұмсалуы
Олжабек ұялғаннан жерге еніп кете жаздады. («Ш.»)
Әзіл-сықақ қызметінде жұмсалуы.
Мысалы: Мәмет Жақыпқа:
Кесірленбе. «Кесір бас жарады, не тас жарады» десе Жақып
Саған деген кесірім майдан жағады. («М.»)
Кейіпкер портретін беруде жұмсалуы
Көзі жаудыраған, бауырсақ мұрын, қара торы қыз енді. Қасқа
Қоғамдық-саяси ф.қ тіркестердің жұмсалуы
Әдеби цитат, өлең жолдары кейіпкер тілін даралауға жұмсалуы
Фразеологиялық түйдектер – мақал- мәтелдердің кейіпкерлер тілінде қолданылуы т.б.
Г. Смағұлова «Қиыннан қиыстырған ой өрнектері өлеңде өз орнын
«Көркем әдебиет шеберлерінің жазғандарында тұрақты тіркестер құрамын әдейі өзгертіп,
Ғалымдар тұрақты тіркестер құрамының өзгеруіне байланысты мынадай тәсілдерді келтіреді:
1. Эллипсис – сөздерді тастап кету контекстегі айтылар ой,
2. Фразеологизмдерінің лексикалық құрамын жаймалап қолдану. Үстеме компонеттер фразеологизмдердің
3. Фразеологизмдерді сыйыстырып қолдану кәнігі фразеологизмдердің құрамындағы сөздер алмасып
«Контаминацияға ұшыраған фразеологизмдердің әрқайсысының өзіндік мағыналық өзгешеліктері болып, әрқайсысы
Контаминация түрінде жұмсау жазушылардың айтатын идеясы мен суреттейтін құбылысын
4. Дистант фразеологизм табиғатында құрылымы бітеу болып, сырттан аталып
5. Болымсыз мәндегі фразеологизмдерді керісінше қолдану. «Фразеологизмдердің мазмұнын полярлық
6. Инверсия (орын алмастыру).
Фразеологизмдердің шығарма тіліне қаншалықты ажар беретінін, көріктендіретінін халқымыздың ұлы
1.3 Фразеологимздердің грамматикалық құрамы мен құрылымдық ерекшелігі
Фразеологизмдерді сөз таптарына қарай жүйелеу тілді зерттеушілер тәжірибесінде бар.
«Фразеологизмдерді сөз таптарына қарай жүйелеу сыныптастыру да ең негізгі
зат есімге жуықтайтындары: көк өрім, бау кеспе, без бүйрек,
етістікке жуықтайтыны: аузын ұстап қалды, ала жіп аттамады, ала
үстеуге жуықтайтындары: көзге шыққан сүйелдей, қас пен көздің арасында;
сын есімге жауықтайтындары: бармағынан бал тамған, екеуінің жұлдызы ыстық,
Фразеологизмдердің ішіндегі кейбір сөздер семантикалы жағынан ерек байқалып, түп
Ә. Болғанбаев фразеологизмдердің қай сөз табына қатыстығын анықтау үшін
Сөйтіп, фразеологизмдердің белгілі сөз табына жатқызу мәселесін, біріншіден, компонентері
Фразеологизмді сөз табына топтастыру жайлы жазылған еңбектерде көбінесе бірізділік
Ә. Болғанбаев қазақ тіліндегі фразеологизмдерді сөз табына қатысы жағынан
1) Етістік мағыналы фразеологизмдер;
2) Сындық мағыналы фразеологизмдер;
3) Заттық мағыналы фразеологизмдер;
4) Үстеу мағыналы фразеологизмдер.
Г. Смағұлова төмендегідей топтастырады:
1) Етістік мағыналы фразеологизмдер;
2) Есімді мағыналы фразеологизмдер;
3) Үстеу мағыналы фразеологизмдер;
4) Одағай тұлғалы фразеологизмдер;
5) Әр тарапты сөздерден жасалған фразеологизмдер;
6) Сөйлеу дағдысында қолданылатын фразеологизмдер.
Құрылымы жағынан көзге түсетіні, жиі көрініс табатыны – етістік
«Грамматика тұрғысынан қарағанда, фразеологизмдер синтаксистік (кей жағдайда морфологиялық) тұтастығын
Зат есімдермен қабыса байланысатын сөздердің бір тобы – есімшелер.
Есімшенің сөз тіркесі құрамындағы анықтауыштық мағынасын басқа анықтауыштармен салыстырғанда,
Есімді сөз тіркесінің басыңқы сөзі әр уақытта есім, көбінесе
Қабысу – түркі тілдерінде, оның бірі қазақ тілінде өте
Қабыса байланысатын сөз тіркестерінің жиі қолданылатын түрі – зат
Мағжан Жұмабаев шығармаларында кездесетін зат есімге және сын есімге
Зат есім мен зат есім қабыса тіркеседі:
Бұртаң-бұртаң, жыртаң-жыртаң
Ой, сезім жоқ көк есек
Бұқа мойын, тұтам бойын
Көрмеген мен көбелек [15, 92].
Бауырсақ мұрын, бүйрек бет,
Қаймақ қабақ, қара қыз [15, 174].
Мәңгілікке, міне, қолым беремін,
Тағдыр оғын көтермекке көнемін [15, 98].
Жан жағымнан жылы жүзді жан таппай,
Жақын жандар қастық уын шашқан күн [15, 98].
Кеше ұшқан басымыздан бақыт құсы,
Тағы да қайта айналып қонбас па екен [15, 56]?
Тас жүрек, көзім нұры анамды алып,
Еңіреген мен жетімге көз салмады [15, 56].
Қысылған сорлы адамның шыбын жаны,
Шапшып тұр жүрегінен ыстық қаны [15, 45].
Қарақат көзің мөлдіреп,
Көп қарама, жас сұлу
Алма ернің елбіреп,
«Сүйші, сүй» деп жалынба. [15, 93].
Жібек мінез, жігері мол қарындас,
Жүрегінде у менен бал аралас [15, 101].
Сын есімдер – заттың әртүрлі сындық сапасын білдіретін сөздер.
Сын есімдер мен зат есімдер қатар тұру арқылы өзара
Сын есім мен зат есім:
Алтын күн батып барады,
Күйдіріп көктің жиегін [15, 65].
Малың, жарың, туысқаның,
Байлау болмас жүйрік жанға
Ұлан өлді батып қанға
Тынып тапты асау жан да [15, 64].
Анда-санда домалап бармақ үшін
Салдырған өзіне арнап «жуан қарын» [15, 69].
Шірік жүрек сасықтар,
Арамдыққа асықтар [15, 76].
Графтай адал көңіл адам сирек,
Айта ма сұлуға ол сөзді түйреп?! [15, 86].
Бұртаң-бұртаң, жыртаң-жыртаң
Ой, сезім жоқ көк есек [15, 92].
Кең ақыл, отты қайрат, жүйрік қиял,
Тұранның ерлеріне ер жеткен бе? [15, 158].
Көп түрік енші алысып тарасқанда,
Қазақта қара шаңырақ қалған жоқ па? [15, 158]
Мейірімді ием, таза нәзік әйелді
Қара жүрек қазаққа неге жараттың [15, 24]
Екі-үш сын есім мен зат есімнің тіркесуі арқылы:
Күміс кәусар суымен
Суының алтын буымен
Жарының бетін жуады [15, 123].
Сауықшыл есіл елім-ай!
Сары-Арқа сайран жерім-ай!
Күмістей таза суы бар,
Айдын шалқар көлім-ай! [15, 45].
-ты, -ті, -ды, -ді, тұлғалы сын есім мен зат
Әлде қайда, биікте,
Төніп төмен киікке,
Қанды көзді қыран жүр. [15, 123]
Ыстық құшақ, отты сүйіс, балды тіл
Бірдеңе деп күбірлейді жібек жел. [15, 84]
Жан жағымнан жылы жүзді жан таппай,
Жақын жандар қастық уын шашқан күн [15, 98].
Сан есімдер – зат есімдерге тән, оларды сан жағынан
Мағжан Жұмабаев шығармаларынан алынған фразеологизмдердің сан есімге қатысты
Осы жайында қазақ фразеологиясының ірі маманы, ғалым түркітанушы І.
Тұрса да қара бұлттар көктен төніп,
Соқса да жел далданып, өршеленіп,
Мың шүкір, әлсіз қолда әлсіз шырақ,
Жылтырап жанған боп тұр, қалмай сөніп.
Жүрегімнен кетпес бұл жыр,
Құбылса да мыңға өмір [15, 36].
Бір сөзі мың ділдәлық,
Алты алашқа атақты –
Бәрі ақын, сері еді [15, 56].
Ант етіп айрылмасқа бірігейік,
Ас-сусыз мың бейнеттен жол шегейік [15, 57].
Мұндағы мың сан есімі нақты сан ұғымынан айырылып, көп-көп
Әміріңді екі қылмай орындадым,
Есімде отқа, суға ұрынғаным.
Бұл өлең жолдарындағы екі қылмау тіркесі айтқанды бірден орындау
Дариға, сол күндерде күнім қараң,
Қазақ елі, бір ауыз сөзім саған.
Осында да бір ауыз сөз тұрақты тіркесі аз сөз,
Ызғарлы жел долданып,
Екі иіннен дем алып.
Бұндағы екі иіннен дем алу деген тіркес жетісті, мақтанды
Тоғыз жолдың торабында тұрғанда
Жылы – былтыр, сені тағы көргенім [15, 157].
Тоғыз жолдың торабы деген тұрақты тіркесте тоғыз саны нақты
Сонымен қатар, сан есімнен құралып, көптік мәнді білдіріп тұрған
Шерткенде тоқсан тоғыз түрлендіріп,
Жұбанып, кім тыймаған көздің жасын [15, 158].
Сайрайсың мұңлы күймен жүз құбылтып,
Кейде аяң, кейде желіс, кейде сылтып [15, 9].
Мағжан Жұмабаев бірден онға дейінгі сандардың мағынасын «Өтірік ертек»
Бір дегенім – біреу ғой,
Екі десем – егеу ғой,
Үш дегенім – үскі ғой,
Төрт дегенім – төсек қой,
Бес дегенім – бесік қой,
Алтыны асық десті ғой,
Жетім – желке емес пе?
Сегізім – серке емес пе?
Тоғызым – торқа болмай ма?
Он дегенім – оймақ қой,
Он бір – қара жұмбақ қой [15, 227].
Сонымен қатар, ақын өлеңдерінде сол сұлу жүрегімді жүзге тілді,
Фразеологизмнің компоненттерінің ішіндегі кейбір сөздер басқа компонентке қарағанда өзгеше
Қазақ тіліндегі фразеологизмді сөз табына қатысы жағынан ең көп
Қазақ тіл білімінде етістікті фразеологизмдер былай топтастырылған:
Актив әрекет, іс-қимыл етістікті фразеологизмдер
Бұл топқа енетін фразеологизмдер заттың не адамның қозғалысын, қозғалыс
Мысалы:
Өсектен ат-тонын ала қашса,
Естісе ұялғаннан бетін басса.
Естіген сөз, көргенді бос тастамай
Құлақ тігіп, көз салып, жиып терсе [15, 14].
Көп ойладың тыншымай,
Түнде бір кірпік қақпай.
Өнер қуып,
Бел бекем буып,
Надандықтан жирену [16, 17].
Алыста азап шеккен бауырым,
Қуарған бәйшешектей кепкен бауырым.
Қамаған қалың таудың ортасында
Көл қылып көздің жасын төккен бауырым. [15, 43]
Ішің пысса – малды арала
Жүр ғой шауып құлыңшағың! [15, 64]
Көремісің күзетшіні жүрген жарап,
Қабақ түйіп, терезеге қойған қарап. [15, 69]
Қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдердің бір тобын сөйлеу етістікті фразеологизмдер
Біраз күн сөйті ләм демей,
Басқаннан соң қарқынын. [16, 224]
Етек басу – бар ісің,
Қой, сөзіңді оттамай. [16, 23]
Айық болсам сізге мен,
Тіл тигізіп жынды емен. [16, 232]
Ой-сезім етістікті фразеологизмдер. Адам басқа тіршілік иелерінен тілі, ойы,
Ойлау етістікті фразеологизмдерді ойлау, есте сақтау, ұмыту, пайымдау, күдіктену,
Жалғыз-ақ іштен сені жек көреді,
Екі жар қол ұстасқан, сыбырласып [16, 15]
Графтай адал көңіл адам сирек,
Айта ма сұлуға ол сөзді түйреп.
Сонда да үміт үзбей қарай-қарай,
Жан досым, қоштасыпсың өмірменен [16, 111]
Жүрегің жанып, қасірет тартқаныңда
Көл қылып көзім жасын бірге төкпей? [16, 111]
Қайнап қаның,
Батыр жаның
Ерікке ұмтылар. [15, 62]
Ел дегенде көпіріп,
Жарайсың, қаным қайнадың.
Халқымнан мен садаға
Бекіндім басты байладым. [15, 65]
Қуып бақыт,
Тілеп тақыт,
Жолдар шегерсің. [15, 61]
Фразеологизмдердің грамматикалық ерекшеліктері қазақ тілінің жалғамалы (агглютинатив) сипатымен астасып
Қазақ тілінде есімдермен етістік тіркесіп келген жағдайда есімдер көптік
Етістікті фразеологизмдер бірнеше сөз таптарымен тіркесіп келеді. Солардың арасында
Есім компонент септік жалғауларын еркін меңгереді.
Өмірдің ішкен у сыйын
Кер шолақты кең киім.
Құс табанын тас тілген
Екі бетін жас тілген.
Сусынын сумен қандырған
Білегін тегін талдырған. [16, 225]
Жас жолбарыс,
Жаумен алыс,
Шаңға, қанға бат. [15, 61]
Талапсыз сорлы – ойлаған,
Ойға терең бойлаған [15, 80].
Сылдыр, сылдыр, сылдыр...
Қанымды қайнатты құрғыр [15, 84].
Сылдыр, сылдыр, сылдыр...
Өзекті өртеді құрғыр [15, 84].
Талапсыз, бақсыз мен сорлы,
Бір ісім оңға бармаған.
Көп жағдайда етістікпен етістік тіркесіп келе береді.
Ақыры ашу ерді билеп кетіп,
Жалп етіп сөнген шамдай ақыл өлді. [16, 199]
Байды, бекті, боздақты
Байлап қойды жіпсіз ит. [16, 225]
Малың, жарың, туысқаның,
Байлау болмас жүйрік жанға [15, 64].
Сондай-ақ, етістікті фразеологизмдердің әр сөз тұлғасынан жасала беретінін байқауға
Еріккен байлар хан сайлап,
Әңгіме-дүкен құрмай ма? [16, 215]
Молайтып минут сайын қасірет жырын
Жаныңда өксіп-өксіп жылады жел. [16, 204]
Дуа етер – сорлы адамды, әуре етер
Көз ашып-жұмғаныңша жоқ боп кетер. [16, 204]
Фразеологизмдер ойды әрі көркем, әрі әсерлі етіп жеткізе отырып,
Т. Сайранбаев сөйлем мүшелерінің жасалуын төмендегіше топтастырады:
- Негізгі сөз таптары арқылы;
- Негізгі сөз бен көмекші сөздердің түйдектелуі арқылы;
- Тұрақты тіркес арқылы;
- Сөйлемнің де сөйлем мүшесі болуы арқылы;
- Бір сөздің қайталануы арқылы;
- Қысқарған сөздер арқылы;
- Жеке дыбыстар арқылы.
Осы топтағы тұрақты тіркестер сөйлем мүшелерінің басқа жеке сөздерден,
Есім мен етістіктің тіркесуінен жасалған фразеологизмдер көбінесе сөйлемнің тұрлаулы
Ауыр ой биледі Абылай кемеңгерді [16, 209]
Ой өсті, қалың өрттей уын шашты
Ауыр ой қорғасындай жанды жанышты [16, 184]
Шіркін-ай, кер заманды күл қылар ем,
Бата алсам Бағаналы Қойлыбайдан [16, 191]
Қойлыбай жын жүгендеп, пері мінген
Алдында жорғалаған шашты шайтан [16, 189]
Ұмытып өзін-өзі бұл сабаздар
Жұртына қарсы таяқ соғып жатыр [16, 6]
Осындағы ауыр ой деген сөз тіркес бастауыш қызметін, жанды
Тұрақты тіркесті баяндауыштардың бір сыңарын сан есімдер және сын
Түнде тұрып, түн ұйқынды төрт бөлдің,
Тыныш ұйықтайсын деп аз сөйлеп аз күлдің [16, 112]
Деді де сол әлдекім сылқ-сылқ күлді
Сол күлу жүрегімді жүзге тілді [16, 99]
Жібектей жылжып өтіп жаздың түні
Таң құлап, күншығыста иектенді [16, 209]
Майданда жолбарыстай жалғыз ойнап,
Сан қолға аш бөрідей кірген еді [16, 204]
Кейбір етістікті фразеологизмдер толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш қызметін атқарады:
Табылар деп түнде
Шарқ ұрудан таймаған [16, 132]
Жетті енді қам жер мезгіл, жатпа бекер,
Ойламау келешекті түпке жетер [16, 18]
Көзге түртсе көрінбейтін қара түн
Күңірене ме, күле ме әлде, әлдекім? [16, 41]
Ойламай, көз жүгірпей, меңіреу басым
Жанаспай жақын жүрмей құр қалыппын [16, 22].
Көп ойладым тыншымай,
Түнде де бір кірпік қақпай [16, 15].
2. Мағжан Жұмабаевтың тұрақты тіркестерді қолдануындағы стильдік ерекшелігі
2.1 Мағжан Жұмабаевтың тұрақты тіркестерді қолданудағы жаңашылдығы
Тұрақты тіркестер бейне, характер жасауда, қоғам құбылыстарын, табиғат көрінісін
Халқымыздың осы бір байлығын, асыл қазынасын жоғары бағалайтын кез-келген
Осы жайында С. Сәтенова: «Фразеологизмдердің структуралық-семантикалық тұрғыдан өнделіп берілуі,
Тұрақты сөз оралымдарының құрамындағы сөздердің ықшамдалуының басқа сөздермен ауыстырылып
Сондықтан да тұрақты тіркестерді қолдану қаламгер шеберлігіне тікелей байланысты.
Мағжан Жұмабаев жаңа тіркестер жасап, жүйелі жолдарын көрсеткен. Өлеңдерін
Фразеологизмдерді авторлық мақсатқа сай қолдану құбылысы, яғни тұрақты тіркестердің
«Тілдегі дағдылы қолданыстан тек құбылысты және көркем шығармалардағы қолданысына
Окказионализмдер белгілі бір шығармада пайданылып, контекст арқылы анықталатын, әдеби
Г. Мұратова окказионал сөздердің ерекшеліктерін былай анықтайды: «Окказионализмдердің мағынасы
Орыс тіл білімінде жеке авторлық сөздерді реттеу А. А.
Окказионализм сөздің 3 белгісі:
-белгілі бір авторға меншіктігі;
-контекске байланысты;
-жаңашылдығы.
Ақынның тіл шеберлігі сөзді бейнелі етіп қолдануынан айқындалады. Бұндай
-ақыл;
-қиял;
-көңіл.
«Ақыл ісі – аңдау, яғни нәрселердің жайын ұғыну, тану,
Осы үшеуіне сүйену негізінде ақын зерттеп отырған затты не
Мағжан Жұмабаев шығармаларының көзге түсер ерекшеліктерінің бірі – окказионал
Адамның көңіл-күйіне, жандүниесіне қатысты окказионал тұрақты тіркестердің тірек сөз
Өтеді өмір –
Жүрекке шер байланды.
Өтеді өмір –
Жүрек көмірге айналды.
Өтеді өмір –
Бітеді жыр. Жүрек – күл [15, 133].
Ой улады – жаным ессіз, жаным мас.
Ой улады – жүректе зар, көзде жас.
Ой улады – көмір болды жүрегім.
Ой улады – сарғаямын, сөнемін [15, 138].
Көрінсе егер сонау күміс күлкілер,
Жас ұланның жүрегін жүз тілгілер [15, 148].
Соңғы кезде сені көрмей, жібегім,
Ашып көрші жүрегімде көп жара [15, 158].
Қан қайнады. Жас жүрегім ойнады,
Бір сүйейін! Жақында, жаным, бері кел [15, 83].
Ақылға, жан-жүрекке кісен салды,
Көрмейтін көзді көр ғып артты-алды [15, 33].
Қасірет батты жаныма,
Уға толды жас жүрек,
Орамалды жарыма
Бітірем қашан кестелеп [15, 35].
Елін ойлап, қамығып,
Жүрегі толып дерт-шерге,
Жүр екен жаным жабығып,
Осы күні қай жерде. [15, 35].
Жүрегіне қанжар кіріп,
Жапан түзде аңдай ұлып [15, 36].
Жүректі жара жеп барад,
Жасаған-ау, қалай шыдайын [15, 46].
Іште толған қалың дерт,
Жүректегі жалынды өрт,
Зарлатар мені сол уақыт [15, 58].
Бұл тіркестер адам сезімінің қаншалықты күйде екенін терең баяндап
М. Жұмабаевтың «Сағындым» өлеңінде абақтыда адамның ауылын сағынғандығын, көңіл-күйін
Алтын күнді, қара жерді сағындым,
Жан жолдасым – жүйрік желді сағындым.
Қазағымды, қалың елді сағындым,
Сарыарқамды – сайран жерді сағындым.
Балдай бұлақ, мөлдір күміс көбікті,
Арқадағы айдын көлді сағындым [15, 115].
Жалпы, Мағжан мұрасында От пенен Су, Ай менен Күн,
Бірақ, ақын бұл сөздерді сол қалпында қолданбайды, түрлендіріп, өңдеп,
Таң атқанша жүйрік жел
Жүгіруден талмады. [15, 13]
Жалқау жел өзін-өзі сорға сүйреп,
Жан-жақта жүргендей-ақ жындар билеп. [15, 98]
Жел мінезді ессіз жан,
Маған түрлі ой келер
Сананы сан саққа жүгірткен жел сөзіне байланысты тіркестер мен
Ақын сонымен қатар, түн және қараңғылық сөздерін зұлымдықтың символы
Түн баласы түнерген, түн жамылған,
Аллаға емес, әзәзілге табынған.
Түн баласы тәңірісін өлтіріп,
Табынатын басқа тәңірі таппаған [15, 40].
Түн баласы түн жолына түскен ол,
Сақаусың деп Мұса тілін кескен ол [15, 40]
Түнеріп жүр түннен туған перілер,
Тәңірісін табанына таптаған [15, 40].
Қараңғылық қаптады,
Қайғы ма басқан, түн бе екен? [15, 65]
Күн батысты қараңғылық қаптаған,
Күні батып, жаңа таңы атпаған.
Түн басталды, не болмақ алды күнің,
Бос жүрсең еш панасыз, үйсіз, тамсыз [15, 26].
деп ақын ашылмас қайғы-шерді, ауыр ойды қырық құбылған түн
Зор қуаныш – қара түн өткеніне,
Алтын таңды ашық күн жеткеніне [15, 52].
Ұзын Орал күн мен түн шекарасы,
Бір жағы – күн, бір жағы – түн баласы
Ақын күнді тағы көңіл-күйдің жайына, қуаныштың белгісіне көрсетеді.
Күн болған көңілімде сенің сәулең,
Болып ем өмірімше сорлы әурең [15, 20].
Ақын зұлымдықтың символы ретінде қара бұлтты да келтіреді.
Желкілдеген туменен,
Жер күңіреткен шуменен,
Қара бұлт қаптап келеді [15, 42].
Өмір – зәндем, қара бұлтты қара түн.
Естімессің қара өмірде жылы үн [15, 102].
Мағжан Жұмабаев поэзиясына тән мұндай жарасымын тапқан көрікті ойды
Өзіне дейінгі қазақтың мағыналы ой, жанды сөзін қолдануда өзіне
Түн баласы көр көзінен жас төгіп,
Күншығыстан бір пайғамбар күтеді [15, 40].
Қалмады көздің нұры, көрге айналдым,
Қараны – ақ, ақты – қара дерге айналдым.
Күлдей күңгірт шашы бар,
Тоқсан бесте жасы бар,
Көз дегенің – сұп-сұр көр... [15, 67].
Мінекей, қамаудамын тар үңгірде,
Мұнысы – көмгені ғой тірі көрге [15, 56].
Салық салған Сырдағы ел,
Көрге мүлгіп болма қол [15, 149].
Сөгінеді, сүрінеді, жығылады,
Қара түнде көр көзімен не көреді [15, 40].
Ақылға, жан жүрекке кісен салды,
Көрмейтін көзді көр ғып артты-алды[15, 33].
Көкті көрмес көр олар,
Қарашы, қанша жұлдыз бар?
Күліп қана жүзеді ай [15, 60].
Қазақ поэзиясында көр сөзі мұншалықты поэтикалық тіркестермен құбылмаған.
Қайғы-мұңды, әдемілік-сұлулықты ақын ең алдымен адамның көзін көрсетуден бастайды.
Жансыз суық көзін қадап қу өлім,
«Тез» деп күтіп, тісін шықыр қайрасын [15, 81].
Өмірдің азабын, адамның қажытқан ауыр тіршілігін ақын басқа да
Алмадай пісіп тұрған екі бетім,
Қуарып қаны қашып, күлге айналдым.
Жаны бірге, ары бірге жан таппай,
Жас жүрегі күлден кебін киген ол [15, 104].
деген адам денесінің қуарып «күлге айналуы, күлден кебін кию»
Желмен кетсек, қанатты
Көбелектей күйерміз.
Алам деп алтын барғанда
Күлден кебін киерміз [15, 72].
Ақын өлеміз деген сөзді күлден кебін киерміз деп әдемі
Қазақ әдебиетінде жылан туралы жалпы түсінік жауыздықтың белгісі ретінде
Түркі-моңғол тайпалары жылан үйге кірсе өлтірмейді екен. Үйге кіріп
Мағжан Жұмабаев та осы жыланның өзін суреттеп, оны
Қара жылан – қалың ойлар қаптады,
Шыбын жаным барар жерді таппадым [16, 115].
Сарғайдым күннен-күнге қуат кеміп,
Қалың ойлар – қара жылан жүректі еміп [16, 113].
Талай жылан арбар, қабан қорқытар,
Қорықпа, арбалма, біріне де болма жар [16, 103].
деп басындағы ауыр ойды қара жылан бейнесі арқылы көрсетсе,
Бұл сөз ақын поэзиясында тура мағынада бірақ, жыланның уы
У ішіп отқа түсіп неге өлмедік;
Келсін ібіліс у берсін;
Үміт – жырақ, у ішемін де өлемін.
Ақын у деген сөзді ауыспалы мағынада да ұтымды қолдана
Сүй, жан сәулем, тағы да сүй, тағы да!
Жылы, тәтті у тарады қаныма [15, 83].
Отырдық жақын, қатар тізе тиіп,
Денеге у жайылып, қызып күйіп [15, 88].
Мөлдіресіп көздері
Бір-біріне қарайды.
Қысқа болды сөздері –
Жылы у бойға тарады [15, 95].
Шерің болса, домбыраңды ал,
Домбыраңды ал, ән шырқап сал.
Дауысыңды естіп, жас сұлулар
Талып жұтсын тәтті улы бал.
Бұндағы у сөзі сезімнің тәтті күйін білдіріп тұр. Бұл
Онымен қоса, бұл у сөзі қайғы-мұңға түсу сияқты ауыспалы
Жас өмірімнің көгін бұлттар басқан күн,
Қайғы-қасірет тасып, бастан асқан күн.
Жан жағымнан жылы жүзді жан таппай,
Жақын жандар қастық уын шашқан күн [15, 98].
Апырым-ай, ауыр болды-ау күнді өткізу,
У жұтып, айдан ұзын түнді өткізу [15, 113].
Тұрмыс деген бір тұзаққа,
Азға емес, тым ұзаққа
Кез болыпты – ішіпті у [15, 36].
Ақын қалымынан туған жаңа бейнелі тұрақты тіркестер бұнымен бітпей,
Білгенін енді істесін,
Өлімменен ойнадым [15, 65].
Құшам, ішем, жынданамын, жылаймын,
Бүгінгі күн өмір, өлім – менікі! [15, 81].
Өмірмен тәтті қоштасып,
Өліммен қол ұстасып [15, 136].
Өлімменен ойнадым, өлім – менікі, өліммен қол ұстасу деу
Көзінде көк нұры жоқ,
Аузында жұмақ жыры жоқ,
Жалынсыз, усыз құшағы,
Иірілмейді жыландай,
Сөзі де жоқ құрандай
Білгені – қазан-ошағы [15, 67]. Бұл «Сүйемін» деген өлеңінде
Ертегі ерте күндерде
Ескендір атты хан болған.
Бесіктен көрге кіргенше
Көргені қызыл қан болған [15, 72]. Бұндағы бесіктен көрге
Оған қоса:
Бірін-бірі іздескен,
Қараңғыда кездескен.
Басы жерге кіргенше
«Жаным – сен» деп сөздескен [15, 12].
Дегендегі басы жерге кіргенше деген тұрақты тіркес жоғарыдағы мағынаны
Жас өмірімнің көгін бұлттар басқан күн,
Қайғы-қасірет тасып, бастан асқан күн. [15, 98]
Мағжан ақын бұнда да өміріңдегі қиын кезін, қайғы басқан
Көзімнен жас ақпады – қандар ақты,
Табанды тілгіледі тастар қатты [15, 99].
Өзі қайғыға түсіп, өмірде жапа шеккені сондай көзімнен қан
Ол түннен соң талай-талай жыл озды,
Ессіз жарың Айға қолын көп созды [15, 157].
Өзінің қол жетпейтінге ұмтылғанын, өзінше айға қолымды создым деп
Жел жалығып, хал жиып,
Қалғып қана тербелер.
Жұмсақ қана жымиып,
Жібек қанат жаз келер.
Жанға жақсы жай сыйлайтын, бәріміз жақсы көретін жазды ақын
Сонымен қатар, ақын қаламынан туған жеке тұрақты тіркестердің көрінісі
Ауыздан а дегенде жалын шығып,
Арқада жаттық сайран, сауық құрып [15, 30].
Өзің де кет, сөзің де кет бізден аулақ,
Жаны өлген, жүрегі өлген мұндар кексіз [15, 33].
Күні-түні сені іздедім, қайғы жедім,
«Отқа түскен сорлыңды сүйші» – дедім [15, 21].
Жиғаны, бар тапқаны – басқанікі,
Керек десе, тәнінде жалғыз қан жоқ [15, 21].
Деп ойлап қалың ойда жатыр едім,
Көп ойлап, ой дәмінен татып едім [15, 21].
Ұмтылған ізгі жолда тілегіңе
Түссе де темір шынжыр білегіңе [15, 53].
Сөз шықты жан ашумен, әділ тәңірім,
Тиген соң ащы таяқ тұщы етке [15, 57].
Жүздерінің қаны жоқ,
Көздерінің жаны жоқ [15, 60].
Сонымен, сөзді қорыта келгенде тілдік, сөздік қорды байытуда Мағжан
«Көркем әдебиетте фразеологизмдер үнемі тек дайын қалпында алынбай, әртүрлі
Мағжан Жұмабаев халық тілінің фразеологиялық қазынасын кейде өз қалпында,
Ақын кейде орынды жерінде тұрақты тіркестер компоненттері арасына басқа
«Рас, көркем әдебиетте, оның ауызша, жазбаша түрлерінде, халық тіліндегі
Жар жат дейді, жатамын да жатамын
Мас адамдай ойға ылғи батамын. [16, 161].
деген өлең жолдарындағы ойға бату тұрақты тіркесінің жігі айырылып,
Қайғылы Ай, мен Сенің қайғыңа ортақ,
Менде де бұрын бар еді тәж бенен бақ.
Жас едім, жалынды едім, батыр едім
Қолыма қонып еді ол уақыт бақ [16, 161].
Бақ шіркін бір күн қонып бауырыңа еніп,
Кетпек қой ертеңінде-ақ алдап күліп [16, 161].
Бұл мысалдардағы бақ қону қалпында кездесетін фразеологизм ақын қаламынан
Батпаққа қоға тартып аунаған күн,
Көңілді ылғи ойнаумен аулаған күн [16, 161]. – деген
Болмаса басыма да бармас па екен?
Атымды аузына да алмас па екен?
Қарайып жапан түзде жалғыз тұрған
Молама көз қырын да салмас па екен? [16, 161]
Жүрегімнен кетпес бұл жыр,
Құбылса да мыңға өмір
Мұндағы аузына алмау, көз қырын салмау, басыма бармас, мың
Сол сияқты:
Балам, енді білдің ғой, – ол абақты,
Ашуменен түйіп тұр ол қабақты [15, 69].
Қабақ түю деген тұрақты тіркестің арасынан ол есімдігі кіріктірілген.
Ерікке ұмтылған ұшқыр жаны кісенде,
Қан суынған жүрек солғын соғады [16, 161].
Кешкі ескен жібек жылы жел сұлу
Қош иісті түрлі-түрлі гүл сұлу
Бұл мысалдардағы фразеологизмдерде халық тілінде жүрек соғу, жібек жел
Күн түсірмес мейірімі жоқ қаратас,
Ағармай ма мұндай үйде қара шаш [15, 51].
Салушы ем асау тайдай қойныңда ойнақ,
Жүруші ем ертеңді-кеш ылғи ойнап [15, 56].
«Өткен артық» дер адам,
Шеше де өлген баласын
Аузынан, сөйлеп, тастамас, –
Көз ішінде қарасын [15, 75].
Керді теке көкірек, –
Көрінді оған жақын көк [15, 78].
«Қарны толған өнер!» – деп,
Қолынан бірне келер! – деп,
Мұртынан Сәрсен күледі [15, 79].
Талапсыз сорлы – «ойлаған»,
Ойға терең бойлаған [15, 80].
Есімде бір қыз бар ед ойлар басқан,
Бетінің солған гүлдей қаны қашқан [15, 86].
Ойнайды аласұрып қаның қандай,
Жүрегің сол минутта жарылғандай [15, 90].
Өсектен ат тонымен алыс қашса,
Естісе ұялғаннан бетін басса [15, 14].
Бетінен алма қан тамған
Тілінен тәтті бал тамған [15, 141].
Көз ашып, өмір шолақ, жұмумен тең,
Тағы да аз өмірің соққандай сең [15, 182].
Ақын ауызекі сөйлеу тіліндегі «Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні»
Түйіннің тоқсан түрлі шешуі бар
Әдемі ертегідей баяғыда [15, 189].
Бұл тіркес өлең жолдарында жаңа мағынаға ие болып, іс-оқиғаның
Сонымен қатар, жалпы қолданыстағы ұзын сөздің қысқасы деген тіркесті
Созылған сөздің қысқасы,
Қысқа сөздің нұсқасы [16, 248].
Ұзын сөздің түйіні
Бұл тоқсанның жиыны [16, 250].
Санасам бәрін сөз ұзар
Ұзын сөзге орын тар [16, 248].
Ақын жалпы қолданыстағы азды көптей көріңіз деген тіркеске сөздер
Азымызды, алдияр,
Көптей көріп алыңыз [16, 237].
Келесі өлең жолында ақын әділдікті білдіретін қара қылды қақ
Дүниенің қайғысына зарланбаса,
Көз қысып, күлгеніне алданбаса,
Қақ жарар қара қылды тура бөліп,
Айтылған сөз жайынан жалғанбаса [15, 14].
Тісін қайрады деген тұрақты тіркес өлең жолында ерекше берілген.
Екі жаудың біреуі – өлім: бірі өмір,
Бір-біріне қайрасады тіс шықыр [15, 148].
Сонымен қатар, басқаша:
Тыңдайтын бар ғой тілек – Әділ Алла,
Көл қылып қан аралас жас төгейік [15, 51].
Жапан түзде қара түнде жалғыз қап,
Қан дария боп көздің жасы аққан күн [15, 98].
«Жыла» дедің, талай жас төкпедім бе?
Дария болды көз жасым, көп дедім бе?
Көл қылып қан аралас жас төгейік, қан дария боп
Мінбелерде үгіт айтқан молдалар
Оңашада нәпсі артынан жүрмесін [15, 71].
Мұнда нәпсіге ерді деген тұрақты тіркес өзгеріліп беріліп тұр.
Тағы көрем, тағы күлем, тірілем,
Есім шығып тағы тұзаққа ілінем [15, 82].
Тұзаққа түсті деген қалыпты тұрақты тіркес тұзаққа ілінем деп
Шық-шық жүрекке тиеді,
Күлпара талқан боп сыңғыр [15, 84].
Күл талқан күлпара талқан болып берілген.
Көзі жоқ кеудесінде өңшең соқыр,
Бір көрді сені адаммен қарапайым [15, 97].
Бұл жерде көкірегінде көзі бар тұрақты тіркесі ақын өлеңінде
Қасірет, қайғы басты деген тұрақты тіркес ақын қаламымен өзгертіліп,
Жас өмірімнің көгін бұлттар басқан күн,
Қайғы-қасірет тасып, бастан асқан күн [15, 98].
«Нояным, бірақ сенен қалауым бар»,
Деді де сұлу ойға тереңдеді [15, 191].
Сансыз күндер ой астына көмілдім,
Қор болып ем көңілін таппай көңілдің [15, 144].
Дегендердегі ойға тереңдеді, ой астына көмілдім ойға бату тұрақты
Жалпыхалықтық тұрақты тіркестердің алдына жаңа сөздер кірігу құбылысы келесідей
Бұл қазақ, тәңірге зар еткен қазақ.
Қиналып қанды азап шеккен қазақ [15, 45].
Қарадым, қалың тұман ойға түстім,
Уыққа қарауылды дереу кестім [15, 21].
Ә дегенде ашу қысып жанып ем,
Ауыр ойлар басып назаланып ем [15, 106].
Сондай-ақ, кей тұрақты тіркестердің бір компонентін жаңартып жұмсау арқылы
Шай-қымызға әбден той,
Көңілде іңкәр қалмасын! [16, 22].
Жасыл шешек, қызарған гүл солмаса
Қаны қашып, көркі бітіп, қуарып.
Періштедей жас қыз қатын болмаса
Алмадайын қызыл беті суалып [16, 230].
Өтеді өмір,
Жүрекке шер байланды [16, 133].
Енді бір өлгенім де, жүргенім де –
Қолымнан ұшқаннан соң қоңыр қазым [15, 32].
Ойламай қорқақ құлдың тіліне еріп,
Жай жатып, тәуекелге тізгін беріп [15, 33].
Осындағы қарамен берілген тұрақты тіркестер халық тіліндегі көңілде кірбің
Ақын халық тіліндегі тұрақты тіркестердің мағынасын суреттеп отырған жағдайға
Арқаға аяқ салып, түскен барып,
Екі оттың – орыс, қытай арасына [15, 193].
Алыстан орыс, қытай ауыр салмақ,
Жақыннан тыншытпайды қалың қалмақ [15, 193].
Артында – ор, алдында – көр, жан-жағы жау,
Дағдарған алаш енді қайда бармақ? [15, 193].
Артымда – ор, алдымда – көр, өтеді өмір,
Дариға бесігімен көрім жуық [15, 189].
Енді кейде тұрақты тіркестердің тұрақты орындары ауысып отырады. Яғни
Не қылсам да түспеді,
Уысыма қуғаным [15, 26].
Шаштараздың жүрегін
Мынау сыр бірақ өртеді [15, 72].
Жап-жас бала келе сала, қабағын
Түйіп тартқан екі жаққа садағын [15, 148].
Автор тұрақты тіркеске екінші сыңар қосып, оның стилистикалық мәнін
Мысалы:
Не пайда шомылғанмен қанды жасқа?!
Не пайда басты ұрғанмен тау мен тасқа?! [16,
Уланды жүрек, жан күйді
Ішім толған қызыл шоқ [16, 121].
«Дәулеттен қаш!» – дедің сен қашпадым ба?
Қойнымды жоқсылыққа ашпадым ба? [16, 140].
Өлеңдегі жан-күйді тіркесі ішім толған қызыл шоқ, уланды жүрек
Сонымен қатар:
Қайғы жұттым, «аһ» десем, шықты жалын,
Сыртым – сау, ішімде – өрт жанған қалың [15,
Мұнда қайғы жұттым деген тұрақты тіркестің мәні күшейтіліп, ары
Елжіреп жүрек-бауырым, ішім еріп,
Бейнетке белді буып, қолды беріп [15, 29].
С. Сәтенова тұрақты тіркестерді өңдеп, құбылтып, контекске сай орынды
Мағжан Жұмабаев осылайша тұрақты тіркестерді жаңғыртып, өңдеп құбылтып, айшықты
2.2 Фразеологиялық синонимдер мен варианттар
Қазақ тілі бай тіл екендігі синонимдердің молдығынан да көрінеді.
Ғалымдар синонимдердің мынандай белгілеріне қарап сыныптастырады:
Сөздің дыбысталуында аз да болса, тұлғалық өзгешелігі болуы қажет;
Сөздер бір ғана ұғымды білдіруі қажет;
Сөздер бір ғана сөз табына қатысты болуға тиіс;
Сонымен қатар, К. Аханов тіл-тілде мағыналары жағынан бір-біріне тепе-тең
Тілдегі синонимдер жеке сөз ретінде де, тұрақты тіркес ретінде
Синонимдер барлық стильде біркелкі қолданылмайды. Ресми стильде және ғылыми
Синонимдердің өз орнында қолдана білу тіл мәдениетін көрсетеді. Синонимдердің
Тілде синонимдер жеке сөз де, фразеологиялық тіркес те болып
Өзара синонимдес фразеологизмдердің ең жоғарғы синонимдігі олардың кез-келген контексте
Фразеологялық синонимдерді бірінің орнына бірін ауыстырып қолдану төмендегі шарттарға
Фразеологиялық семантикалық жағынан жақындық дәрежесіне байланысты;
Синонимдердің құрылымдық жүйесіне байланысты;
Фразеологизмдердің стилистикалық сипаты мен эмоционалдық бояуына байланысты, т.б.
«Синонимдес сөздер шығарманың экспрессивті-стилистикалық мәнін күшейтеді, толқындата сөйлеуге мүмкіндік
Ақын-жазушылар тұрақты тіркестерді көріктеу, әсерлеу тәсіліне пайдаланады. Олардың айшықты
«Фразеологиялық синонимдер өзінің барлық бояу-өрнегімен көркем шығармада түрленіп көрінеді.
Мағжан Жұмабаев синонимдерді таңдауда шеберлік танытады. Синонимдердің стильдік, коннативтік
Мағжан Жұмабаев қайғыға бату деген ұғымды фразеологизмнің көптеген
Бота көздім,
Жібек сөздім ғарышқа,
Кетті ұшып,
Зарды құшып алысқа [15, 98].
Кеудеде – от, іште жалын, көзде – жас,
Күні-түні қайғы жұтқан сорлы бас [15, 51].
Жұрттың қамын көп ойла,
Уайым-қайғы жеп ойла [15, 11].
Қайғы жұттым, «аһ» десем шықты жалын,
Сыртым – сау, ішімде – өрт жанған қалың [15,
Күні-түні сені іздедім, қайғы жедім,
«Отқа түскен сорлыңды сүйші» – дедім [15, 20].
От жұтқан туысқанның халін көріп,
Кінәсіз судай аққан қанын көріп [15, 29].
Жол алыс, жақын үшін жаннан кештім,
Бауырдың халін көріп, бейнет құштым [15, 29].
Қасірет батты жаныма,
Уға толды жас жүрек,
Орамалды жарыма
Бітірем қашан кестелеп [15, 35].
Елін ойлап, қамығып,
Жүрегі толып дерт-шерге,
Жүр екен жаным жабығып,
Осы күні қай жерде?! [15, 35].
Қайғы менен қара қанға тұншығып,
Түн баласы ауыр ойлар ойлап тұр [15, 40].
Жүректі жара жеп барад,
Жасаған-ау, қалай шыдайын! [15, 45].
Уайым-қайғы жұтады
Сені ойлап, сорлы жұрт [15, 49].
Көрмейін ерік, тұтқын боп,
Абақтыда жұтып от
Өтсін өмірім зарменен [15, 58].
Іште толған қалың дерт,
Жүректегі жалынды өрт,
Зарлатар мені сол уақыт [15, 58].
Жүрек жара,
Мен – бейшара,
Жастар төгермін [15, 61].
Сәуле көрмей, шеккен зар
Аш-жалаңаш сорлылар [15, 76].
Зар еңіреді талай жан
Сел боп ақты ыстық қан [15, 76].
N-жан, көрмегелі көп ай болды,
Сағындым, жүрегіме қасірет толды [15, 86].
Көре алмай көптен бері, сәулем, сені,
Қасірет жүректі жеп, жанға жетті [15, 86].
Отырсақ аулақ,
Дерт басса қаулап,
Жұбатар қиял – мұңдасың [15, 95].
Жас өмірімнің көгін бұлттар басқан күн,
Қайғы-қасірет тасып, бастан асқан күн [15, 98].
Күйік кеулеп, жүрегім от боп жанды,
Жұбатуға сол кезде қайсың келдің?! [15, 99].
Өлмедік, зар еңіредік, сабыр еттік,
Шашатын алтын сәуле таңды күттік [15, 99].
Қасірет басар, сарғаярмыз, өлерміз,
Көр құшақтап, бір күн кебін киерміз [15, 101].
Ақын ағам болып еді, – дегейсің, –
Жүрегіне өмір оғы көп тиген! [15, 102].
Қалың қара бұлт арылып басымнан,
Тәңір жазса, өш алармын қасыман [15, 106].
Ойлай ма екен тұтқын жарын түн, күндіз?
Жүрек – жара, жасты ма екен қара көз? [15,
«Жолдағы жарым қашан келеді» – деп,
Сен күте-күте қасірет шектің [15, 110].
Сен сорлы қайғы басып, қасірет шегіп,
Егіліп екі көзден жасың төгіп [15, 110].
Бұл күнде қалың ойлар қайғы басты,
Жан жарым жоқ екенін жаңа білдім [15, 111].
Байқаймын, жел ұзақ жолда жабыққан,
Қасірет басып, Сарыарқадан тарыққан [15, 114].
Уға толды жас жүрегім, жабықтым,
Таныс дауыс ести алмай зарықтым [15, 115].
Жұлдыздан әлі жауап жоқ,
Іште жалын, жүрек – шоқ,
Дариға, жаным, өледі [15, 119].
Уланды жүрек, жан күйді
Ішім толған қызыл шоқ.
Не себептен, тәңірі ие,
Денеге ем бар, жанға – жоқ?! [15, 121].
Өтеді өмір –
Жүрекке шер байланды,
Өтеді өмір –
Жүрек көмірге айналды [15, 133].
Күні батып,
Қайғы батып, ел жылар.
Ерке бала,
Сен де жыла, шегіп зар [15, 134].
Ой улады – жаным ессіз, жаным мас.
Ой улады – жүректе зар, көзде жас [15, 138].
Басыма талай қара күндер туды,
Ата-ана, туысқанды іздедім бе? [15, 139].
Жыл соңынан жүгіріп жыл озады,
Кеудеге күн-күн сайын шер толады [15, 139].
Жаны жалын, жаны шерлі жеткіншек,
Күлсін саған, сөксін мейлі көк есек [15, 148].
Соңғы кезде сені көрмей, жібегім,
Ашып көрші, жүрегімде көп жара [15, 157].
Жерге сауып емшегін,
Шешем қайғы жей ме екен [15, 166].
Мағжан Жұмабаев шығармасында өзара синонимдес тұрақты тіркестермен қатар фразеологиялық
Х. Қожахметованың пікіріне сүйенсек: «Фразеологиялық варианттар деп образдылық құрылысы
Ал Ә. Болғанбаев фразеологиялық вариантарға мынадай анықтама береді: «Фразеологизмнің
М. Жұмабаев шығармасында фразеологиялық варианттар төмендегідей көрініс тапқан.
Келесі өлең жолдарында ақын ес деген сөзді тірек компонент
Бейшара Оразкеннің түсі қашқан,
Жылауға, қозғалуға ес адасқан [16, 7].
Оразкен екпінімен құлай кетті,
Есі ауып, жансыз болып сұлай кетті [16,7].
Надандық қоршап алған тұс-тұс жақтан
Жан қорқып, дене тітіреп, есің кетер.
Жүрегі қара тас болып,
Айрылып естен адамзат.
Есі кетіп жығылып,
Есіл ер үсіп өліп пе? [16, 164].
Тұрды да біраздан соң батыр Баян
Атынан есі ауғандай құлап түсті.
Бұндағы есі ауып, есі адасқан, айрылып естен, есі кетіп,
Есейіп бірте-бірте ес кірген соң,
Жақындық арамызда артты достық [16, 110].
Ес білгелі алыстым жүрекпенен,
Ырық бермеді, қаңғырды ол не тапты? [16, 25].
Мұнда ес кірген соң, ес білгелі деген тұрақты тіркестер
Қайғы сөзіне қатысты тұрақты тіркестер:
Қайғы жұттым, аһ десем шықты жалын,
Сыртым – сау, ішімде – өрт жанған қалың [15,
Күні-түні сені іздедім, қайғы жедім,
Отқа түскен сорлыңды сүйші дедім [15, 20].
Күні батып,
Қайғы батып, ел жылар [15, 134].
Қара қайғы қалыңдады тым бүгін,
Мөлт-мөлт етіп көзіме жас келеді [15, 135].
Мұнда қайғы сөзі негізгі тірек компонент болып жұттым, жедім,
М. Жұмабаев шығармасында сондай-ақ, өзара синонимдес тұрақты тіркестер де
Лексика-фразеологиялық синонимдер амплификациялық тәсілмен мәтін ішінде, сөйлемнің өн бойында
Мағжан Жұмабаев амплификация тәсілін біртұтас бейнелі мағына беру үшін
Жалған үшін жан қиып, жапа шектім,
Еңбегім екі болып жаңбадың ба [16, 133].
Жасыл шешек, қызарған гүл солмаса,
Қаны қашып, көркі бітіп, қуарып [16, 51].
Ежелден құт дарымай, қағынған жер,
Қайғылы бір іс болды сол өзекте [16, 141].
Жиеніңіз ес білгеннен ел деген,
Өрге ұмтылған, өрге қарай өрлеген [16, 120].
Ел ағасы Исекең анау, қайраным,
Өрге бастап, төрге тартқан тайлағын [16, 114].
Жөн сілтер, жол көрсетер жан болмады,
Жауыз жау қойсын ба енді нені атпай [16, 13]?
Келесі өлең жолдарындағы асты сызылған тұрақты тіркестер контексте ғана
Күл қылайық қаласын,
Құл қылайық баласын,
Жоқ, жоқ! Ашу басалық!
Гүл қылайық қаласын,
Ұл қылайық баласын,
Мейірім есігін ашалық [16, 13].
Не пайда шомылғанмен қанды жасқа!?
Не пайда басты ұрғанмен тау мен тасқа!? [15, 185]
Ой улады – жаным ессіз, жаным мас,
Ой улады – жүректе зар, көзде жас [15, 138].
Бұл-бұл құс! Көзімде жас, кеудемде от,
Толып мен саған келдім, ішімде шоқ [15, 9].
Өмірменен тәтті қоштасып,
Өлімменен қол ұстасып [16, 189].
Міне, осылай ақын амплификация тәсілін оқиғаны қоюлатып, жан-жақты тереңірек
Мағжан Жұмабаевтың синонимдерді қолдануында мынадай мәселелер аңғарылды:
Ақын халық тіліндегі синонимдік тұрақты тіркестерді өз мақсатына орай
Мағыналас тұрақты тіркестерді, контекстік фразеологиялық синонимдерді сыйдыру мақсатында амплификация
Ойды жан-жақты ашып көрсетуде контестік синонимдерді ұтымды пайдаланған;
Мағжан Жұмабаев шығармасында өзара синонимдес тұрақты тіркестермен қатар фразеологиялық
Ақын тұрақты тіркестерді пайдаланғанда суреттеліп отырған оқиғаға, затқа, сезімге,
2.3 Мағжан Жұмабаев поэзиясында мақал-мәтелдердің, нақыл сөз, қанатты сөздердің
Фразеологиялық оралымдардың ішінде құрылымы жағынан да, мазмұны жағынан да
Мақал-мәтелдер – жалпы тұрақты тіркес саласының ең көлемді, қолдану
Мақал-мәтелдер де әдеби қалыптасқан, орныққан. Оның құрамындағы компоненттерінің де
А. Байтұрсынұлы «Сөз өнерінің ғылымы» және «Қара сөз бен
Мақал-мәтелдер әбден қалыптасқан орныққан оның құрамындағы компоненттердің де орны
Мақал-мәтелдердің, қанатты сөздердің шығарма тіліне қаншалықты ажар беріп, көріктендіретінін
Мақал-мәтелдер стильдік қолданыста сөз зергерлерінің сөз саптау шеберлігіне байланысты
Мақал-мәтелдердің жалпы халықтық формада қолданылуы айтылатын ой көркемдік сипатынан
«Адам басы – Алла добы» деген рас,
Қалай қуса, солай кетпек сорлы бас [16, 122].
Деген мақал соңында рас сөзі нақты ойдың тұжырымдылығын білдіреді.
«Халық айтса қалт айтпайды» деген ғой,
Ие бопты байтақ терең ақылға [16, 217].
Мұнда деген көмекші етістігі мен ғой шылауы мақалдың еш
«Бес байтал – әйел құны» деген бір сөз,
Қармаққа талай жасты іліп жатыр [16, 6].
Бұл мәтел ақынның айтар ойына леп беріп, қыздарды мал
Қазақ халқын береке-бірлікке, оқу-білімге шақырған «Қазағым» өлеңінде үш мақалды
«Ауыл болсаң – қоғам бол» – деген сөзбен,
Бұлтармай ертеңді-кеш жүріп барсақ,
Сол шақта көп түкіріп көл де болар [15, 19].
Жиылмай өнерге аяқ баса алмаспыз,
Нық сіңген надандықтан қаша алмаспыз.
«Заман түлкі болғанда, тазы болмай»
Биік қырдан алдағы аса алмаспыз [15, 9].
Халқымыздың асыл қазынасын, сөз саптауын, тіл көркемдігін, байлығын аса
Мағжан Жұмабаев мақал-мәтелдерді сол қалпында немесе сол мағынаны қуалап
Жүрген жанның артында ізі қалар,
Етікші өлсе артында бізі қалар,
Бір бай өлсе төрт-түлік малы қалар,
Шешен өлсе артында сөзі қалар,
Сұм дүние сылаң беріп көптеп өтер,
Сау қалғанның көбісі ертең бітер.
Тоқтамас дүниенің дөңгелегі
Шешеннің айтқан сөзі көпке кетер [16, 13].
деген өлең жолдары «Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді»
Сонымен қатар, «Ер есімі – ел есімі» деген мақал
Ерлерді ұмытса да ел – сел ұмытпас,
Ерлерді ұмытса да ел – жел ұмытпас.
Ел үшін жаппай кешіп, жауды қуған
Ерлерді ұмытса да ел - шөп ұмытпас.
Ел жауып зерттеп, өрт боп тынбай жортқан
Ерлерді ұмытса да ел – бел ұмытпас.
Ел үшін төккен ерлер қанын жұтқан
Ерлерді ұмытса да ел – жер ұмытпас.
Арқаның селі, желі, шөлі, белі
Ерлерді ұмытпаса – ел де ұмытпас [16, 213].
«Қайда барсаң да Қорқыттың көрі» деген тіркесті ақын:
Өлімнен құтылмайсың қашқанменен
Мынау көр сенің көрің Қорқыт жазған [16, 76]. –
М. Әуезов тұрақты тіркестерге идиома, фраза, мақал-мәтелдер, афоризмдер мен
Қоғам қайраткерлерінің, ақын-жазушылардың мақал-мәтелдерге үндес жасалған әрі көркем, әрі
Бұл тұжырымға М. Жұмабаев құрған тұрақты тіркестер дәлел болмақ.
В. Н. Даль сөздігінде афоризмге мынадай анықтама берілген: «Короткое
Мақал-мәтелдер Мағжанның шешендік сөздер тудыруында да өзіндік рөл атқарған.
Ғалым Қ. Өмірәлиевтің «Шешендік толғау өлеңдердің түп-тамыры жоғалған мақал-мәтелдердің
Ер жігіт өнер табар ерте қуса,
Ерініп, шаршамаса, белін буса, –
деген екі жолдан екі мақалдың формасын табамыз. «Ерте тұрған
«Қара қылды қақ жарған» деген мәтелдің «қақ жарар қара
Өз етігің тар болса,
Дүниенің кеңдігінен не пайда, –
деген мақалды «Өзінің тар етегін кең көрмесе» деп, мағынасын
«Бейнет түбі – зейнет» деген мақалдың түбірін сақтай отырып,
Бейнеттің мұнарланған шөл даласын,
Ұжмақта хорлар тіккен қос деп білсе,
деуі сол мағынада.
«Шешендік сөздің зор мүшелері бесеу: а) бастамасы, ә) ұсынбасы,
Жүрген жанның артында ізі қалар,
Етікші өлсе артында бізі қалар,
Бір бай өлсе төрт-түлік малы қалар,
Шешен өлсе артында сөзі қалар,
Сұм дүние сылаң беріп көптеп өтер,
Сау қалғанның көбісі ертең бітер.
Тоқтамас дүниенің дөңгелегі
Шешеннің айтқан сөзі көпке кетер [16, 13]7
Ертегі поэмасының соңын:
Заман озды, адам тозды, ерлер жоқ...
Заман озды, ер заманы ерте екен, –
деп ойын қорытындылай келіп, Сыздық ісін алға жалғастырар ерлер
Мағжан Жұмабаевтың афоризмдері деп келесі өлең жолдарын атауға болады:
Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ ардың,
Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың.
Алтын күннен бағасыз бір белгі боп,
Нұрлы жұлдыз бабам тілі сен қалдың [16, 49].
Махаббат – бір тікенек,
Жүрекке барып қадалар.
Тіршілік көркі – ерік,
Адамдыққа ол серік [16, 19].
Биікке кетпей киік ойда ойнаса,
Ашулы арыстанға мерт болмай ма? [16, 198].
Дене ауырса дұрыс-ақ,
Дәрігер, бақсы ем қылар.
Жан ауырса ойлап бақ,
Жанға емді кім қылар? [16, 121].
Бұл жалған ойын емес бейнет жері,
Қылғанға адал еңбек зейнет жері.
Жалғанның бір мүшесі бола алмайсың,
Қиналып маңдайынан ақпай тері [15, 76].
Балалық шағы –
Патшаның тағы
Тіл жетпес оны бағалап [16, 17].
Жастық деген – бағасыз,
Қадірін білмес санасыз.
Жастық – алтын,
Құрып қал салтын.
Салты оның үйрену! [16, 17].
Білген жан – көсем,
Сөйлесе – шешен
Жұртты аузына қаратар [16, 18].
Білімдінің сөзі – ем,
Мейірімі көп, өзі кең [16, 18].
Күннің бетін ежелден бұлт жаппақ,
Жапса да ұзақ тұрмай жөнін таппақ.
Қайғы көрсе ер жігіт қайраты аспақ,
Қамшы тисе шын жүйрік үдей шаппақ [15, 52].
Қорықпа, соқса дауыл, ескегіңді ес,
Деп жатпа: «Алма піс те, аузыма түс»!
Бейнет, еңбек қылмасаң босқа өлгенің,
Құрғақта қайық жүрмес, үмітің кес! [15, 76].
Таң, Күн деген жер жаны,
Екеуінсіз жоқ сәні.
Оқу-білім – ер жаны,
Жараспас ерге құр жаны [15, 12].
Бұл афоризмдердің келешек ұрпаққа терең тәрбие беруде маңызы зор.
2.4 Мағжан поэзиясындағы метафоралар және тұрақты теңеулер мен эпитеттер
Профессор Шериаздан Елеукеновтің: «Әдебиет идеясы өмірден туындайды. Идеяны жеткізетін
«Мағжан өз тегін де, өз жерін де ардақтаумен өткен,
Фразеологизмдер сөз мағынасында қолданыла келе өзін көмеріп тұрған әрқилы
Суреткер демекші Мағжан Жұмабаев фразеологизмдерді асқан шеберлікпен қолданады. Туындыларында
Бейнелі тұрақты тіркестер жөнінде академик Р. Сыздық «Поэтикалық фразеологизмдер
Ал олардың қызметі жөнінде Г. Сағидолда: «Теңеу, айшықты анықтауыштар,
М. Жұмабаев бейнелі тұрақты тіркестерді, яғни метафора, метонимия, теңеу,
Ақынның қай шығармасын алсақ та сөйлеу өнеріміздің барлық саласынан
Мәселен:
Өмір – дала, ақын – бала қаңғырған,
Жан сусынын көз жасымнан қандырған
Ақын – бөбек, өмір – көбік, тылсым- ды,
Ойнап, арбап, бөбекті естен тандырған, [15, 148]
дейтін шумақпен басталып, аяқталатын «Берниязға» атты өлеңінде бұрын
«Өткен күн» атты өлеңіндегі:
Өткенді ойлап қайғырма.
Әр кәмалға бір зауал
Ежелден болмақ емес пе?
Ескіше тұрып егеспе
Заман – түлкі, тазы бол,
Базарма дүкен құр енді [15, 54]. – деген жолдар
Метафора дегеніміз сөздердің мағына ауыстырып жұмсалуы болса, фразеологизмдер сөз
Метафоралы тіркестер қоғам мен табиғат арасының шеңдесіп, теңдесіп жататын
Жастық – алтын,
Құрып қал салтын [16, 17].
Балалық шағы – патшаның тағы [16, 17].
Ақын жастық шақты қымбат, баға жетпес нәрсеге балап, балалық
М. Жұмабаевтың «Ой» деген өлеңі түгелдей метафораға құрылған. Мұнда
Ой деген – у,
Ауызға алсаң қандырад.
Ой деген – у,
Жанды есінен тандырад.
Ой деген – у,
Ішсең мас боласың.
Ой деген – у,
Ішесің де соласың.
Ой – бір теңіз,
Толқындана күңіренед.
Ой – бір теңіз,
Шетсіз, түпсіз, тұңғиық.
Ой – бір теңіз,
Жан түседі жан қиып [16, 107].
Ой – деген бір терең дария тұңғиық,
Ой қажытар бір қайғы, бір нұр құйып.
Ой деген – сел онда құлап қайғы жоқ,
Ой дегенің – таусылмайтын кермиық [16, 115].
Мұнда ақын ой сөзінің қасиетін таныту үшін сел, дария,
Ақын өмір сөзін сан-саққа жүгіртеді, яғни ағып кететін судың
Олай болса, артық сөз ғой демеңіз,
Өмір – теңіз, су үстінде кемеміз [16, 119].
Өмір – теңіз, жоқ оның түбі-шеті,
Сылқ-сылқ күлген сиқырлы толқын беті [15, 138].
Өмір – өзен, сылқ-сылқ күлер, сылдырар,
Қайда ағады оның жөнін кім сұрар? [16, 103].
Мағжан, сонымен қатар, өмір сөзіне түрліше анықтама беріп, түрліше
Бірде мұз, бірде жалын, бірде дауыл,
Құбылған өмір – сынап бейне көңіл [15, 118].
Өмір – көпір, от үстінде салынған,
Діңгектері зәндем отқа малынған [15, 102].
Өмір – түлкі, сен – төбет,
Арсалаңдап келесің [15, 168].
Өмір – дала, ақын – бала қаңғырған,
Жан сусынын көз жасымен қандырған [15, 148].
Өмір – құрақ,
Үміт – жырақ.
У ішем де өлем! [15, 132].
Мағжанның «Сүй жан сәулем» өлеңінің мына бір жолдарына көңіл
Шашың – қара, денен – ақ бұлт, жүзің –
Тісің – меруерт, көзің сәулем құралай.
Ләззат, рақат, бақыт – бәрі қойныңда,
Сұрамаймын енді ұжмақ, жақсы жай! [15, 83].
Бұл шумақтан да келісті метафораны көреміз. Қыз денесін ақ
Мағжан Жұмабаев өлеңдерінде метафораның жіктік жалғауы арқылы жасалған түрі
Мен ақынмын – ағынмын,
Сылдыраймын сүйемін.
Мен ақынмын – жел жүйрік,
Гуілдеймін, ұшамын.
Мен – ойыншы көбелек,
Көрінген гүлді құрамын [15, 93].
Сонымен қатар, табиғаттың бөлшектерін метафоралайды.
Зухра деген қыз бала,
Беті – алма, жүзі – ай [15, 107].
Шашың – толқын, жүрегімнің жарына,
Соғылды да, батты улы зарыма [15, 146].
Бораны – бөрі ұлып тұр,
Төбеттей тынбай үріп тұр [16, 163].
Ай – әйел боп, Күн – ері,
Толықсып тұрған шақ болған [15, 185].
Мағжан Жұмабаев әдеби тілге үстеме мағына беріп, оның көркіне
Теңеу терминін қазақ филологиясында алғаш қолданып, ғылыми анықтама берген
Өзінің «Өлең сөздің теориясы» атты еңбегінде академик З. Ахметов
Қазақ тіліндегі теңеулердің жасалу жолдары туралы мәселе қазақ филологиясында
Синтетикалық тәсіл: а) –дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін,
Аналитикалық тәсіл: а) сияқты, секілді, тәрізді, сыңайлы, тақылетті, реуішті,
Аралас тәсіл: а) синтетика-аналитикалық; ә) синтетика-синтаксистик және т.б.
«Әдебиет танытқыш» еңбегінде А.Байтұрсынұлы бір нәрсені көптен айырып, көзге
Мағжан поэзиясында ең жиі қолданылатын –дай, -дей, -тай, -тей
Бұларды сөз тудырушы, сөз түрлендіруші деп біржақты қарауға болмайды.
Төмендегі өлең жолдарын екіге бөліп қарастырайық:
Бір өлең жолында бір ғана теңеудің қолданылуы:
Судай сұлу сәулетай,
Бір қарашы аңсадым [15, 66].
Суда ойнаған шабақтай
Сүйреңдейді саусағың [15, 66].
Бауырыңа жүрмеп пе едік салып ойнақ,
Жүзіміз емес пе еді жарық Айдай?! [15, 43].
Ішінде сол жиынның Барақ та бар,
Аузынан арыстандай жалын шашқан [15, 190].
Найзасын нажағайдай ойнататын,
Жас барыс бәсентиін Сарымалай [15, 193].
Өлеңнің бір жолында немесе бір шумағында бірнеше теңеудің қолданылуы:
Тұранның тарихы бар отты желдей,
Заулаған қалың өрттей аспанға өрлей [15, 158].
Ашуы жауған қардай, шөккен нардай,
Қарт қыран қанжығалы қарт Бөгембай [15, 193].
Өткізген балаусадай бөбек күнім,
Барқыттай белес-белес белім жатыр [15, 198].
Ақын бұрыннан белгілі теңеулерді пайдалана отырып, көп қолданылатын жұрнақтардың
Сөздерді бейнелі құруда Мағжан адамның ерекше қасиетін, сезімін танытуда
Теңеулер есім сөз+тәуелдік жалғауы+табыс септігі+дай,-дей тұлғалы болып келеді.
Қыт-қытындай тауықтың,
Құйылып тұр сөзіңіз [16, 98].
Арудың ақпен өрген тұлымындай,
Қарағай, қызыл қайың, тал аралас [15, 192].
Есім сөз+дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеулер:
Жігер шіркін желінді,
Болат жеген қайрақтай [16, 107].
Өлер өмір, сөз қалар,
Молаға қойған сайғақтай [16, 107].
Жазды күні сұр құлып,
Сұлу еді сүліктей [16, 104].
Осындай өңшең көкжал жиылыста
Күңіреніп жолбарыстай: «Жау қайда?» – деп [15, 193].
З. Ахметов: «Поэзиялық шығармадағы теңеуді алсақ, мұнда мәселе салыстырылып
Теңеу өзінің мағыналық құрылымы арқылы троптың басқа түрлерінен ерекше
Теңеудің сипатталушы мүшесі немесе теңеудің предметі;
Теңеудің сипаттаушы мүшесі немесе теңеудің образы;
Предмет пен образға ортақ қасиет немесе теңеудің белгісі деп
М. Жұмабаевтың өзіне тән айшықты қолданудағы бірлен-бір ерекшелігі –
Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған теңеулер де көрініс тапқан.
Сар дала бейне өлік сұлап жатқан,
Көбіндей ақ селеулер бетін жапқан [16, 33].
Бейне хор жүзі,
Бейне бал сөзі,
Жан жарыңмен тұрасың [16, 57].
Кеше бірлік, ынтымақ түгел шақта,
Бейне бір сенің басың сүт болған көл [16, 33].
Ақынның теңеп отырған нысаны мен теңеліп отырған құбылыстың арасында
Халық ауыз әдебиетінен бастап, ақын-жазушылар шығармаларында жиі қолданылып көркемдеуіш
Қай теңеуді алмайық, суреттеліп отырған нәрсені не құбылыс көркем
«Еділде» атты өлеңінде:
Бүктеліп жатқан бел,
Сүтке тойған марқадай
Бұйра қою қарағай,
Белге біткен шалқалай.
Су жеп қойған жұмыр тас
Түйір-түйір малтадай,
Арнада өзен қылықты
Қылмыңдаған қалқатай [ 15, 170]. – деп келтіріп, халық
«...Жазушы заттың не құбылыстың ерекше белгілерін атап көрсетпей-ақ оны
Егемен еліміздің ертеңгі қызметін атқарар лайықты тұлға – ол
Арыстандай айбатты ,
Жолбарыстай қайратты
Қырандай күшті қанатты
Мен жастарға сенемін
Көздерінде от ойнар,
Сөздерінде жалын бар,
Жаннан қымбат оларға
Мен жастарға сенемін [15, 52]. – деген Мағжан жастардың
Көп жылдар желдей заулап есті ме екен,
Алатау өсті ме екен, өшті ме екен?!
Қияның қыранындай қайсар елдің
Басынан күңгірт көшті ме екен?
Шыңдары арысымен араласқан,
Тәңірі тақ қылғандай тарғыл тастан
Күңіреніп қоңыраулы қара нардай
Қап-қара қорғасындай бұлты басқан [15, 154]. – деген жолдарда
Тіл-тілдің қай-қайсысында болсын тұрақты тіркестер ішінде жиі қолданылып отыратын
Мағжанның шығармаларындағы айқындауыш бейнелі сөздерге көз жүгіртсек суреткердің идеясынан
Сібірдегі қаратүнек кезінде жазылған «Бостандық» атты өлеңі арқылы осынау
...Көк есігі ашылды,
Жұмақ нұры шашылды.
Келді ұшып бостандық
Ғарыш нұрлы жүзі бар,
Кәусар жібек сөзі бар,
Әдемі, алмас ақ қанат, [15, 76]. – деп көрсетіп,
Ал, енді бірде:
Қыбырлаған қоңыздар,
Қорсылдаған доңыздар
Көктен келген қонаққа
Тілін, қолын тигізді.
«Сасық сайтан» дегізді
Жауыздық тағы өрледі
Ізгі елшісі жұмақтың
Қасиетті қонақтың
Ақ қанаты кірледі, – деген ақын жер бетіндегі күйкі,
Оның ақ нөсердей төгілген жыр жолдарында өзіндік өмір өлшемдері,
«Көкшетау» өлеңінде:
Аспанменен тірескен
Тәңіріменен тілдескен
Көкшетауым біп-биік
Қою қара көк бұлт
Жайнап, ойнап, құлпырып
Көкшетауды тұр сүйіп [15, 123]. – делінген жолдардың «Аспанменен
М. Балақаев өз еңбегінде: «Суреткердің өз-өзіне тән тіл шеберлігін,
Мағжан поэзияда бұрын-соңды қолданыста кездеспеген эпитеттерді тауып пайдаланады да,
Бұл Мағжанның қазақ тілін байытуда, сөздердің қолданылуын көркем түрде
З. Қабдолов эпитетті бұрынғыларды қайталай бермей, тыңнан тудырып, өзінше
Бұл мәселелер Мағжан Жұмабаев шығармасында айқын көрініс тапқан. Мағжан
Көңіл-күйге байланысты: жүйрік жирен, сенгіш жүрек, кит жүрек, жалынды
Табиғат құбылыстарына байланысты: тәтті таң, сорлы бұлт, ұзақ бұйра
Халықтың ұлттық қасиетін танытуға байланысты: кең ақыл, отты жүрек,
«Сүйгенім» өлеңінде:
Сөзім, көзім айтып тұр сүйгенімді,
Қуарған, сарғайған, жүз күйгенімді.
Талған жүрек, жүдеген, солған дене,
Сүюдің қолына ен тигенімді [15, 20].
деп талған жүрек, жүдеген солған дене сүйген жан сезімін
Абай лирикасында адам көңіл-күйінің нәзік қалтарысына үңілу, иірімдеріне бойлай
Сүй, жан сәулем, тағы да сүй, тағы да!
Жылы, тәтті у тарады қаныма
Бұл ләззаттың бір минутын бермеймін,
Патша тағы, бүкіл дүние малына.
Құшақтатып, нәзік талдай беліңнен
Сүйгіз сәулем, тәтті балдай тіліңнен.
Бой шымырлап, талықсиды жүрегім,
Балқып денем, барам еріп деміңнен [15, 83].
Мұндағы әр детальда лирикалық қаһарманның тәтті қылық, қимыл-әрекетін жеткізу
Ақынның өр мінезін танытатын «Толқындап ойнап» өлеңіне зер салайықшы.
Толқындап ойнап құтырып,
Көбігін шашып өкіріп.
Шапшып көкке лепіріп,
Қара көк өмір дариясы.
Сақылдап күліп: «Кел» деді
Келіп ем, кешу бермеді.
Не керек деп тергеді,
Сарыарқаның сарбазы? [22, 119].
дегенде көсемше тіркесті эпитеттер: толқындап, ойнап, құтырып, шапшып, өкіріп,
Эпитет Мағжан өлеңдерінде бірнеше жолмен жасалады:
Зат есім мен зат есім қабыса тіркеседі: ата қоныс,
Сын есім мен зат есім: сұлу сағым, асау жүрек,
Екі-үш сын есім мен зат есімнің тіркесуі арқылы: еркін
Мағжан Жұмабаев эпитеттерді қолданғанда бір сөзді ұйытқы компонент етіп
Қорыта келгенде, Мағжан Жұмабаев – қазақ поэзиясында жарқын жырларымен
ХХ ғасыр алып тұлғаларының шығармашылық тағдырын зерттеуші, академик Рымғали
2.5 Ұлттық болмысты танытатын тұрақты тіркестер және діни фразеологизмдер
Академик М. Қозыбаев өзінің «Ұлт тілі» деген мақаласында «Барлық
Иә, тіл әдеби тілге айналған тұста жаңа этнос қалыптасып,
Осы ұлттық байланыстың бір бөлігі болып табылатын әдебиет –
Көркем шығармадағы ұлт тарихын, ұлт болмысын, дүниетанымы мен көзқарасын
Фразеологизмдердегі ұлттық нышандар бір ғана құбылыстың әртүрлі халықта түрлі
Ә. Болғанбайұлы және Ғ. Қалиұлы фразеологизмдердің шығу арналарын нақты
Көптеген фразеологизмдердің жасалуына адам ойында қорытылған құбылыстардың нақтылы бейнесі
Бірқыдыру фразеологизмдер өлшемдік ұғымдардың негізінде пайда болды. Мысалы, күн
Бірсыпыра фразеологизмдер діни ұғымдар мен ескі әдет-ғұрыптарға байланысты. Мысалы,
Кейбір тұрақты тіркестердің жасалуына аңыздар мен түрлі ұғымдар, өткен
Осы шығу арналардың төртінші жолы негізінде мәдени кодтар пайда
Фразеологиялық мағыналардың қалыптасуына ұлт менталитетінің рөлі ерекше. Менталитет сол
Ұлттық өрнекті жаңа қырымен жаңартып, жандандырып қолдануда Мағжан Жұмабаев
Соншама кең рахметтен құр тастайтын,
Баласы алты алаштың біз не қылдық! [15, 58].
Бұл тұран ежелден-ақ алаш жері
Тұрансыз тарқамаған алаш шері [15, 161].
Бұндағы алаш сөзі тек тек қазақ халқына тән.
Көп түрік енші алысып тарасқанда,
Қазақта қара шаңырақ қалған жоқ па? [15, 161].
Дарияның астында – алпыс ақ отау,
Ақ отаулар алтын уық, жібек бау [15, 116].
Түркістан – екі дүние есігі ғой,
Түркістан – ер түріктің бесігі ғой [15, 158].
Шет жерлерде теріс жолдан сақтарға
Жан балаңа ақ батаңды бере көр [15, 112].
Бұзыла-жарыла
Антұрған аптықты
Өзеннің жарына
Асығып соқтықты [15, 126].
Сөзім – Сырдағы алашқа:
Жаның тасып кірлеген,
Отпен аспанға өрлеген
Жаныңды, алаш, аласта [15, 149].
Ақ сақалды бір ата
Бес бекіресін секіртіп,
Алып кет деді: «Ақ бата!» [15, 168].
Ақ батаны бұздың деп,
Ата-анасы қарғапты [15, 175].
Өркені өскір қарындас
Ақтады үмітті, ақтады [15, 175].
Сайланып сол мезгілде шықтық жолға,
Қыранша көз жүгіртіп оң мен солға.
Ақ найза алты құлаш белге байлап,
Айнымас алдаспанды алып қолға [15, 31].
Ант етіп айнымасқа ес білгеннен,
Байлаулы бауырыма тілеп ерік [15, 30].
Осы өлең жолдарындағы енші алу, қара шаңырақ, ақ отау,
«Фразеологизмнің ұлттық мәдени компоненттері ретінде фразеология құрамына кіретін эквивалентсіз
Мағжан поэзиясында бұл «эквивалентсіз лексика» да көптеп кездеседі.
Географиялық атауларға байланысты фразеологизмдер:
Бурабай – Арқа аралы, жер еркесі,
Ертеде қоныс болған Абылайға [15, 92].
Бейіштей алтын Алтай етегінде
Ертеде Алаш елі мекен еткен [15, 92].
Айрылып асау, ерке аңдарынан
Көкшенің тас жүрегі жаралы да [15, 182].
Түркістан – екі дүние есігі ғой,
Түркістан – ер түріктің бесігі ғой [15, 158].
Арқаның ардагері қалың ағаш,
Тұран да біле білсең сенің жерің [15, 161].
Мұндағы географиялық атаулар тұрақты сөз тіркесінің бір компоненті қызметін
Тарихи оқиғаларға байланысты тұрақты тіркестер:
Қиын күн туған алаш баласына,
Шұбырып жапанның сар даласында.
Кез болған жаудан үркіп «Ақтабанға»
Дұшпанның қалғандай боп табасына [15, 193].
Бұл өлеңде «Ақтабан шұбырынды Алқакөл сұлама» деген тарихи оқиғадағы
Тарихи есімдерге байланысты тұрақты тіркестер:
Шіркін-ай, кер заманды күл қылар ем,
Бата алсам Бағаналы Қойлыбайдан [15, 191].
Ашуы жауған қардай, шөккен нардай,
Қартқыран Қанжығалы қарт Бөгенбай [15, 193].
Деген соң ойы теңіз хан Абылай,
Аяңдап батырларға айтты қалай [15, 192].
Бөкеннің жас жолбарыс жеткіншегі,
Аузынан жалын шыққан жас Жанатай [15, 192].
Қаз дауысты Қазыбек,
Қара балуан Жәнібек [15, 55].
Қазақтың қасқа жолды Қасым ханы
Тұранның талай жерін билеп тұрған [15, 160].
Әділ хан аз болады Назардайын,
Алашқа Есімханның жолы дайын [15, 160].
Түркі халықтарының атап айтқанда мұсылман халықтарының тілдік қолданысында діни
Діни фразеологизмдер дегеніміз – сөздік құрамынан мол орын алып,
Діни мағынадағы фразеологизмдер өзінің тура мағынасында, яғни діни ұғымдар
Бұл қазақ, тәңірге зар еткен қазақ
Қиналып қанды азап шеккен қазақ [15, 45].
Қайта шықты батқан күн, нұр шашылды,
Мың шүкірлік тәңірінің бергеніне [15, 52].
От жегіп, көкте ұшып, суда жүзіп,
Тәңірінің рахметіне жарып жатыр [15, 6].
Заманында Ескендір
Жеті әлемді билеген.
Асқан алып, киелі
Түссе де отқа күймеген [15, 73].
Өмірдің толқындары ұрған кезде,
Иманнан айырылғалы тұрған кезде [15, 86].
Себеп не сонша түсі қашқанына?
Кім білсін, тәңірі бағын ашпады ма? [15, 87].
Күміс кәусар суымен,
Суының алтын буымен
Жарының бетін жуады [15, 123].
Солма енді, жерлік емес, жұмақтық гүл,
Шекпе азап, жауыздардан енді құтыл [15, 98].
Күнәсі көп жаны үшін ағаңның
Сол уақытта, қарашығым, дұға қыл [15, 104].
Майданда ұлан қайтыпты,
Жел иманын айтыпты [15, 142].
Сөкпе, жаным, тәтті қаным.
Бітті иман, бәріңе [15, 150].
Жас төкпей, өрлеп, өрлей Талас бойын
Тәуеп қыл Манасыңның моласына [15, 157].
Бекіресін жеп, шүкір ғып,
Біз де жаттық ай бата [15, 158].
Мейірімі кең жасаған,
Құр алақан қалдым ба? [15, 26].
Қорқыт та ерте атаңды «пері соққан»,
Қорқыттың жан болмады жайын ұққан [15, 180].
Бейіштей алтын Алтай етегінде
Ертеде алаш елі мекен еткен [15, 180].
Қорқақ құл ұрлықты да ерлік санап,
Қуанып Алласына басын ұрып [15, 32].
Күркіреп қара бұлт аспан-көкте,
Жасаған кең рахметтің кілтін ашар [15, 33].
Дұғада бол, алтын Алтай – қарт анам,
Алып ата қуды жолың ер балаң [15, 44].
Енді бірсыпыра діни мағынадағы фразеологизмдер адам көңіл-күйінің жайын суреттейді.
Мейірленсем – сегіз жұмақ қолымда
Қаһарлансам – тамұқ даяр жолымда [15, 69].
Мен қайғырсам, орнатамын қиямет,
Жас баламын – тағы да тез жұбанам [15, 82].
Байқаймын мол ғой тегінде
Алатын елде сыйыңыз.
«Сен» деп сізге не дейін,
Тамұқта мәңгі күйіңіз! [15, 77].
Дүниеде драматург ат бермесең,
Қыла гөр ахиретте жүзін зия [15, 89].
Ауыздан Алла атыңды тастамаймыз,
Алласыз ешбір іске бастамаймыз [15, 59].
Кеш, тәңірім, сорлы құлға қаһар етпе,
Рақым қыл, біз сорлыны шетке теппе [15, 59].
Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы «Әйел сұлулығы» жөніндегі тұрақты
Қазақ тіліндегі «әйел» бейнесін танытатын тұрақты тіркестерді концептілік тұрғыда
«Сұлулық» - концептісі. Адамның түр көркемдігіне, ажарына қатысты жасалатын
Академик І. Кеңесбаев өз еңбегінде (он жетінші бет) сұлулықты
Келіншек – жас жауқазын сарымсақтай,
Қыздар да пісіп отыр қауыншақтай:
Ақ тамақ, алма бетті арулар жүр,
Қыдыртқан бақалшылар сабыншақтай (І. Ж.).
Сары ағаш сазға біткен секілденіп,
Қай жерде отыр екен бұраң белім (И. Б.) т.б.
Мағжан Жұмабаев поэзиясында әйел сұлулығы түрліше суреттеліп, тұрақты
Беттерінен қан тамып тұр,
Тал қызығады бойыңа тал.
Неге ойлайсың, ерке марқам,
Бір қара көз болмай ма жар.
Мұндағы бетерінен қан тамып тұр, тал бойы деген тіркес
Батқан күн мен атқан таңның жыры деген өлеңде ақын
Алтын күн батып барады,
Күйдіріп көктің жиегін.
Құралай көзді қарағым,
Болдың ба иіріп жібегің?
Судай сұлу сәулетай,
Бір қарашы, аңсадым.
Құралай көзді қарағым,
Жарылады-ау жас жүрек!
Жер жарынан айрылып,
Жамылды қара басына.
Бота көзді, бұраң бел,
Жіберші жақын қасына.
Қабағың шытпа, қарағым,
Жаныңа жақы келейін.
Қар бетіне қанменен
Не деп жаздың көрейін.
Сүйріктей сұлу саусағын
Мен садаға кетейін! [15, 65-67]
Мұндағы ақын қаламына іліккен құралай көз, бота көз, бұраң
Жастардың махаббат ұранына айналған «Сүй жан сәулем» деген
Құшақтатып нәзік талдай беліңнен,
Сүйгіз, сәулем, тәтті балдай тіліңнен.
Кір қойныма, қыпша белің бұралып,
Тарқат шашың, жатсын жібек оралып.
Шашың – қара, денең – ақ бұлт, жүзің –
Тісің – меруерт, көзің, сәулем, құралай [15, 83].
Сонымен қатар, «Төгілген шашы» деген өлең фразеологизмдерге толы.
Төгілген шашы,
Қиылған қасы.
Керілген маңдай да.
Тістері – меруерт,
Бейне қар – мамық ет,
Кез келсең мұндайға [15, 83].
Ақын келесі өлеңінде бір жұмбақ аруды тұрақты теңеулермен әдемі
Иірілген бұйра толқын шашы қандай,
Иығына екі жылан асылғандай.
Тұңғиық қара судай қара көздер
Қандай сыр болса-дағы жасырғандай.
Қара сұр, сырға берік беті қандай,
Мінезі майда жібек, сөзі балдай. [15, 86]
Мағжан Жұмабаев сұлулықты білдіретін хор қызындай деген қалыпты тұрақты
Хор сипатты қарындас,
Оттай сұлу ыстық жас. [15, 93]
Бейне хор жүзі
Бейне бал сөзі
Жан жарыңмен тұрарсың. [15, 94]
Көркің хор, періште еді сенің жаның,
Ойлаушы ең күні-түні көк аспанын.
Қарақат көз, алма ерін деген эпитет тұрақты тіркестер келесі
Қарақат көзің мөлдіреп,
Көп қарама, жас сұлу.
Алма ернің елбіреп,
«Сүйші, сүй» деп жалынба.
Мағжан ақын Зуһра деген ханымның сұлулығын мынадай фразеологизмдер арқылы
Зуһра деген қыз бала
Беті –алма, жүзі – ай.
Саусақтары күмістей,
Сүмбіл шаш, көзі құралай. [15, 107]
Тағы «Мені де өлім әлдиле» деп аталатын өлеңінде қайғыға
Бетінен алма қан тамған,
Тілінен тәтті бал тамған,
Бұйра толқын шашы бар,
Күлкісі меруерт шашылған,
Өзі – гүл жаңа ашылған... [15, 142]
Мұндағы сұлулықты білдіріп тұрған бетінен алма қан тамған деген
Келші, көзім, күн бетіңді көрейін,
Сүйші, сәулем, тұншығып мен өлейін. [15, 146]
Өлең жолындағы күн бетің деген сұлулықты білдіріп тұрған метафоралық
Қорытынды
Біз Мағжан Жұмабаев поэзиясының тілін зерттей келе, оның қазақ
Мағжан Жұмабаев бйнелі тұрақты тіркестерді өз ойын, көзқарасы мен
Мағжан жалпы халықтық қолданыстағы бейнелі тұрақты тіркестер тұлғасын еш
Ақын халық тіліндегі фразеологиялық синонимдерді өз мақсатына қарай құбылтып
Ақын ойын мәнерлікпен жеткізуде «мәтін ішіндегі мәтін» жасап, стильдік
Ұлттың даралығын сипаттайтын, ұлттық болмысты танытатын, ұлт дүниетанымының ерекшелігін
Контекстегі жағдайға экпрессивті-эмоционалды реңк беруде тұрақты тіркестердің көркемдегіш қасиетін
М. Жұмабаев оқиғаны бейнелі түрде суреттеу мақсатында мақал-мәтелдерді көркемдікпен
Мағжан ақын өз ойын нақты бейнелеу үшін, жаңа ұғымды
«Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін» әркімге асыл қазына болар
Бейнелі тұрақты тіркестер жасап, өзіндік соны тіркестер тудырған.
Әртүрлі жайды суреттейтін, ұлттық, діни, әйел сұлулығын суреттейтін фразеологизмдерді
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы, 1977.
Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. – Астана, 2006. –
3. Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті. –
4. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазақ тілінің лексикологиясы мен
5. Сарекенова Қ. Қазақ фразеологизмдерінің стильдік саралануы. Филол.ғыл.канд. авторефераты.
Уәлиұлы Н. Фразеология және тілдік норма. – Алматы, 1998.
Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы, 1991.
Серғалиев М. Сөз сарасы. – Алматы: Жазушы, 1989. –
Шалабай Б. Көркем проза тілі. – Алматы, 1994. 125
Ғұбайдуллин С. Қазақ тілі. – Алматы, 1995. – 155
Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы. – Алматы, 1972.
Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – Алматы, 1996. – 103
Р. Сыздық Сөз құдіреті. – Алматы: Санат, 1997. –
Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. Астана, 2006. – 47-б.
М. Жұмабаев Сүй жан сәулем. – Алматы: Атамұра, 2002.
Жұмабаев М. Өлеңдер жинағы. 2 томдық шығ. жин. 1
Сәтенова С. Қос тағанды фразеологиялық тіркестердің авторлық қолданысына қарай
Еспекова Л. Қадыр Мырзалиев поэзиясындағы окказионализмдер. Филол.ғыл. канд. Авторефераты.
Мұратова Г. Қазақ әдебиетіндегі окказионал сөздер. Филол.ғыл.канд. диссертациясы. –
Cмағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – Алматы: Ғылым,
Белбаева М. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: Мектеп,
Сағидолда Г. Поэтикалық фразеологизмдердің этномәдени мазмұны. – Алматы: Ғылым,
Сыздық Р. Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. –
Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. – Алматы,
Шалабай Б. Көркем әдебиет стилистикасы. – Алматы, 1999. –
Айтбаев
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.
Байтұрсынұлы А. «Тіл тағылымы». -463-б.
Байтұрсынұлы А. «Ақжол». 409-б.
Байтұрсынұлы А. «Әдебиет танытқыш».
Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы, 2002. -664
Өмірәлиев Қ. 15-19 ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. Алматы., 1976.
З. Қабдолов Сөз өнері. Алматы, 1997. 219-б.
Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының
Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. - Алматы: Мектеп, 1978. –
Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы, 1965.
Майтанов Б. М. Жұмабаев поэзиясы. – Алматы, 2001. 25-б.
Жұмабаев М. Шығармалар. 2-3 том. – Алматы, 1996. 395
Елеукенов Ш. Мағжан. – Алматы, 1995. – 200-б.
Боранбаева Ж. Қ. Сөз зергері Мағжанның әдемі өрген өрнегі,.
Қанарбаева Б. Жырымен жұртын оятқан,. Алматы, 1998
Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры,. Астана: «Күлтегін», 2002
н54




Ұқсас жұмыстар

---

Атамекен

---

Етістік мағыналы фразеологизмдер

---

Классик прозасында – өмір пәлсапасы

---

Ақан сері өмірі

---

Жазушы Әбіш Кекілбаев Үркер романының лексика-фразеологиялық ерекшеліктері

---

Шәңгерей Сейіткерейұлының өмірімен шығармашылығының қалыптасу жолы

---

Әдеби тілде ұшырасатын сөздердің мағыналық айырмашылықтары

---

Озат педагогикалық тәжірибе мен инновация

---

Дулаттың шығармашылығындағы өзгешелікті поэтикалық шеберлік тұрғысынан талдау

---

Мағжан лирикасындағы өлең өрнектері

---