Атам қазақ қонысы
КІРІСПЕ…………………………………………………………………... 3
1 ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДА АЛЫМ-САЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫ НОРМАЛАРЫ ЖҮЙЕСІНІҢ
1.1 Қазақ әдет құқығы бойынша алым-салық ұғымы.......... 6
1.2 Алым-салық қатынастарының негізгі даму кезеңдері ........
1.3 Қазақ әдет құқығындағы алым-салық нормаларының орны....... 19
2 ҚАЗАҚ ӘДЕТ ҚҰҚЫҒЫ БОЙЫНША АЛЫМ-САЛЫҚ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ
2.1 Әдет құқығындағы алым-салықтардың жіктелуінің негіздері.... 30
2.2 Хандық билікті қамтамасыз етуге бағытталған алым-салықтар.... 36
2.3 Сот саласындағы алымдар мен төлемдер.............. 44
ҚОРЫТЫНДЫ.........................
60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ…...………….. 63
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы өзінің
Қолданыстағы Салық кодексі экономикалық өсуде оң рөл атқарды,
Үкіметтің жаңа Салық кодексін әзірлеуі қажет. Ол экономиканы
Жаңа Кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өзқалауларынша түсіндірулерінен
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін жариялаған күнннен бастап қылша
Осындай үлкен мемлекеттік деңгейдегі атқарылып жақтан іс-шараның қатарына
Әрине, дәстүрлі қазақ құқығы жүйесінің белді институттары осы
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақ әдет құқығы жүйесіндегі
Дәстүрлі қазақ құқығы жүйесіндегі алым-салық қатынастарына байланысты нормалардың
Қазақ әдет құқығы жүйесіндегі алым-салық қатынастарын зерделеудің бірінші
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы, оның құқықтық жүйесіндегі алым-салық нормаларының
Сонымен қатар, патша чиновниктері мен саяхатшылары қазақ даласындағы
Диплом жұмысының объектісі. Диплом жұмысының негізгі объектісін дәстүрлі
Диплом жұмысының пәні. Диплом жұмысының нақты пәнін қазақ
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Гегізгі мақсаты -
Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді шешу көзделеді:
қазақ әдет құқығы бойынша алым-салық ұғымын, оның негізгі
алым-салық жинау механизмі, әдісі және органдарының жүйесін ашу;
алым-салықтық құқықтық нормалардың орындалуын қамтамасыз ету механизмін айқындау;
Диплом жұмысының әдістері және әдістемесі. Дипломдық жұмысты жазу
Жалпы қоғамдық ғылымдарға ортақ және арнайы танымдық әдістер:
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ әдет құқығындағы алым-салық
Диплом жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Диплом жұмысының
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертацияның алдына қойған міндеттері
1 ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДА АЛЫМ-САЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫ НОРМАЛАРЫ ЖҮЙЕСІНІҢ
1.1 Қазақ әдет құқығы бойынша алым-салық ұғымы
Дәстүрлі қазақ қоғамының құқықтық жүйесінде оның өміршеңдігін және
Дәстүрлі құқықтық жүйедегі алым-салық қатынастарының тамыры тереңде жатыр.
Дәстүрлі қазақ құқығы жүйесіндегі алым-салық қатынастарының табиғатын ашу,
Соңғы кезеңдерде қазақ әдет құқығы жүйесін зерттеуде үлкен
Енді сөз кезегін жалпы қазақ құқығының дәстүрлі қоғамдағы
Қазақ құқығының мәні мен ерекшелігі оның тарихтағы белгілі
“Көшпелілерде құқ, хақ жәйлі түсінік ерік ұғымымен үндес,
Демек, ерік, құқық, хақ ұғымы жалпы адам мәселесіне
Демек құқ (хақ, ерік) ұғымы жеке адамға байланысты
Дәстүрлі қазақ құқығын осы ұстанымдар деңгейінде бағалай отыра,
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы алым-салық қатынастарын бағалап, оның мәнін
Жоғарыда айтып өткеніміздей, алым-салық мәселесінің бүгінгі таңдағы шындығына
Қазіргі кезеңде салықты бірнеше бағытта түсінуге болады, оның
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы алым-салық қатынастарын да бағалаған кезде,
Қай кезеңде және қай қоғамда болмасын, салық салу
“ - салықтарды барынша ауырлатып тұратын басқа бір
салық салу құқығына қатысты түсініксіздік пен шүбәланушылық;
ақшаның жеткіліксіздігі және монета ісіндегі тәртіпсіздік;
халық санының, әсіресе егін егетін жұмысшылар, қолөнершілер санының
тұрғындардың санын, байлығын және кәсіпшіліктерін білмеу, мұның өзі
атап айтқанда: сыртқы және азаматтық соғыстарды немесе соғыс
Басқыншылық сыртқы соғым қаупі көптеген және ең бір
Осы жерде біз көшпелі мемлекеттіктің өмірге келуі туралы
Поэтому само возникновение и существование кочевых государств в
Шығыс елдерінің ішінде, оның ішінде көшпелі қазақ қоғамында
Дәстүрлі қазақ қоғамына дейінгі кезеңдердегі алым-салық қатынастары. Бұл
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы алым-салық қатынастары. Бұл кезең алым-салық
Қазақтың әдет құқығындағы алым-салық қатынастарын бағалаудағы тағы бір
Қорыта келгенде, айтарымыз дәстүрлі қазақ қоғамында алым-салық қатынастары
1.2 Алым-салық қатынастарының негізгі даму кезеңдері
Көшпелі қазақ қоғамындағы алым-салық қатынастарының қалыптасуы мен дамуы,
Қазақстан аумағында өмір сүрген мемлекеттер, мемлекетті басқарудың дәстүрін,
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы алым-салық жүйесі, бірнеше даму кезеңдерінен
Қытайдың патша сарайы тәңірқұтқа ұзындығы 1,1 футқа теңесетін
Қазақстанның ежелгі дәуірлердегі тарихи өмірін көп зерттеген белгілі
Белгілі ғұнтанушы Н.Н. Крадин ғұн Тәңірқұтының бірде қытайлардан
Имеются данные о подарках, относящиеся к более позднему
51 г. до н.э. – 8000 кусков шелка
49 г. до н.э. – 9000 кусков шелка
33 г. до н.э. – 18 000 кусков
25 г. до н.э. – 20 000 кусков
1 г. до н.э. – 30 000 кусков
Нетрудно заметить, что объем поставок шелка хуннскому шаньюю
Қазақстан аумағында ҮІ ғасырлардан бастап ірі ерте феодалдық
Қазақ жеріндегі тағы бір ерте феодалдық монархияның бірі,
Қазақстан аумағындағы дамыған феодалдық мемлекеттердің бірі, Қараханидтер мемлекеті
Қазақстан аумағындағы дамыған мемлекеттердің бірі, найман хандығы болып
Қазақ даласында Шыңғысхан империясы, оның ішінде Алтын Орда
Қорыта келгенде айтарымыз, қазақ қоғамында алым-салық қатынастары жүйесінің
1.3 Қазақ әдет құқығындағы алым-салық нормаларының орны
Қазақ әдет құқығы жүйесіндегі алым-салық қатынастарының бастаулары өзінің
Кочевое население империи платило единый налог–копчур, установленный в
1 Адам құны туралы. Ол былайша ережеленіп түзілген.
“Соғыста өлгендерге (әр екі жаққа да) құн төленбейді.
2 Жесірлер мен неке туралы. Бұл жөнінде Майқы
Неке бұзғандарға (ерлерге) қырық дүре соғылады. Сондай-ақ, некесі
3 Жер иелігі мен жер бөлісі туралы
4 Ұрлық туралы. Майқы би шығарған заң
5 Барымта туралы. Бұл жөнінде де оп-оңды заң-жарғылар
6 Дау-шарлар туралы. Майқы би өз заманындағы билік
Әр түрлі дау-шарларды анықтағанда, оған билік айтқанда, кесім
7 Мал құны туралы. Шыңғысхан дәуіріндегі көшпелі қоғамның
Майталман жорға, қараүзген бәйге аттардың құны -
Көшпелі қазақ қоғамының құқықтық жүйесінің қалыптасуында, оның ішінде
Бұлардан тысқары күзгі, көктемгі және жазғы диқаншылықтан түскен
Былайша әмір бердім: астық (өнім) пісіп–жетілместін бұрын халықтан
Кімде-кім адам аяғы бара қоймаған шөлейт, яки сахараны
Қарауымдағы елдердің қайсыбір басшылары қатардағы қарапайым халыққа жөнсіз
Бос жатқан жерлер иесіз болса, халиса тарапынан игерілсін.
Үлкенді-кішілі әрбір шәһарлар мен қыстақтарда мешіт, медресе және
Әр өлкеде үш уәзір тағайындауды бұйырдым. Бұлардың
Екінші уәзір әскерге берілетін, бөлінетін барша қаржы есебін
Үшінші уәзір дерексіз жоғалған адамдар, келіп-кетушілер (саяхатшылар, саудагерлер),
С земель, не пользовавшихся таким орошением, смотря по
Алтын Орда ыдырай бастаған кезде, жеке-жеке хандықтар
Ауыз. Жат төселмелік жат ниет, бәт қылық бүгіннен
Көз. Жеті атадан ілгері қыз алысқандар бүгіннен бастап
Көз-мұрын. Беттен сүйетін жат қылық бүгіннен бастап тыйым.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, дәстүрлі қазақ қоғамындағы алым-салық қатынастарының
Монғол – Ойраттың ұлы заңында қамтылған мәселелер-мемлекеттік іске
Кейінірек Монғол-Ойраттың ұлы заңына Еділ бойындағы қалмақтар қосымша
Дәстүрлі қазақ қоғамында заң түзудің үлкен жолы да
1 Мүлік заңы / Жер дауы. Мал- мүлік/.
2 Қылмыс заңы /ұрлық, кісі өлтіру, талау, шабу/.
3 Әскери заң /аламан міндеті, қосын жасау, қара
4 Елшілік жоралары /майталмандық шешендік, халықаралық қатынастағы
5 Жұртшылық заңы /шүлен тарту, ас, той, мереке
І Елдің тәртібіне қатысты жоралғылар / хан пәрменіне,
1 Құн тарту жоралғылары /өнер құны, сүйек құны
2 Жесір ісіне қатысты жоралғылар / әмеңгерлік және
3 Жаза белгілеу жоралғылары /жан жазасы, мал жазасы,
Екінші сала - үй ішілік тірліктегі сыйластық, байланыстылық,
Үшінші тармақ ұрлық пен қарлыққа, барымта мен сырымтаға
Жарғының төртінші бабы ел мен ел, халық пен
Бесінші бап ел бірлігін сақтау, отанын қорғау, сыртқы
Алтыншы тармақ түгелдей құн дауына бағытталған. “Қанды кек”,
Тағы да дәлелге жүгінейік. Қасым мен Есімхандардың әдет-ғұрып
Бірінші айып – “қара қазан” төлеу. Қара қазан
Екінші айып – “қара нар беру”. Сол қара
Үшінші айып – “қара мылтық алу”. Қара мылтықты
Төртінші айып – “қара шолақ бие жетектету”. Қара
Бесінші айып – “қара кілем ұстату”. Қара кілем
Алтыншы айып – “жетім беру”. Ол көңілде кірбіңдік
Жетінші айып – “жесір бастаған тоғыз жөнелту”. Ол
Әрине бұл жерде біз айыптың шешімінің бәрін
Енді “Жеті жарғының” ең соңғы жетінші тармағына көшелік.
“Жер дауы баяндайын - біріншісі,
Ру, қоныспенен меншікті ісі.
Иеленген жеріне жанжал болса,
Біреуге басымдық қып озбыр кісі,
Үй іші мен баланы тәрбиелеу-
Болған жосын заңының екіншісі.
Ұрлық, қарлық, барымта – үшінші заң,
Баян етер бәрін де білген кісі.
Төртінші боп саналған мынау заңы,
Бір халық пен басқа ру болса дауы.
Ұлтын жаудан қорғамақ – бесінші бұл,
Алтыншы, жетінші - құн дауы, жесір дауы,
Есім ханның күнінде ауыр еді.
Осылардан қиын боп ажырауы.
Кісі өлтірген айыпкер болса кісі,
Қасым хан мен Есім хан мынау ісі.
Шаңырағын түсіріп ортасына,
Сау қоймайтын ол үйдің бүлдіргісі.
Тәуке хан мен Төле би жеңілдетіп,
Жеті айып төлетті келсе күші.
Қара қазан - бірінші кесім еді,
Шаңырағын ортаға түсіргені.
Екіншісі қара нар төленетін,
Жобаменен жоғарғы шешімдегі.
Алып барып Қаратау , Түркістанға,
Қойсын өлген сол үлкен кісіні енді.
Қара мылтық үшінші беріледі,
Сол үлкеннің қаруы күші - деді.
Қара шолақ бір бие –төртіншісі
Жеңілгендік өлтірген ол белгісі.
Ол ағзалы киеді болған кісі,
Жетім бастап алтыншы қара кілем,
Жеткізеді тоғызға түр-түрімен.
Жесір бастап жетінші тоғыз беріп,
Жарастырып Қоңырды өлтіргенмен.
Былай еді жетінші жесір дауы,
Құда болған ажырап кетсе жары.
Ал мынадай үш тоғыз айып салып,
Берген малдың үстіне жамалады.
Жамбы бастап бірінші тоғыз төлер,
Ат бастаған бір тоғыз және берер.
Түйе бастап үшінші бұл да тоғыз,
Қалың малдан тысқары есептелер.
Сол дәуірде қыз кетіп моншақ таққан,
Рулы ел жабылып айып көрер.
Бір жесірге серкелі Дулат болып,
Айтысты деп айтатын қариялар” [39, 207-208 бб.].
Тәуке ханның Жеті Жарғысында алым-салық мәселесіне байланысты
Қорыта келгенде айтарымыз, дәстүрлі қазақ қоғамында алым-салық қатынастарының
2 ҚАЗАҚ ӘДЕТ ҚҰҚЫҒЫ БОЙЫНША АЛЫМ-САЛЫҚ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ
2.1 Әдет құқығындағы алым-салықтардың жіктелуінің негіздері
Қазақ әдет құқығы жүйесіндегі алым-салық қатынастарын жіктеу мәселесі
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы алым-салық қатынастары, отырықшы елдердің тәжірибесінде
Біз бұл жерде қазақ әдет құқығының дамуының жалпы
Әдет құқығы жүйесіндегі алым-салықтарды билік жүйесінің ерекшелігінің сипатына
“Қазақ хандығында біз қарастырып отырған кезеңде салық түрлері
Қазақ даласы сауда жолының өзегінде жатқандықтан мұсылман құқығының
(Сөйтіп, көпес Ташкент зекетшісінен куәлік алып, Қоқанд хандығының
Қашғарда қытайлар қоқандықтарға баж құқығынан кеңшілік берген: онда
Хандық билік саласындағы алымның өзіндік ерекшелігі бар. Бұл
Дәстүрлі қазақ қоғамында ханмен қатар, би де ерекше
Қазақ қоғамы тоғыз жолдың торабында тұрғандықтан, батыс пен
Шыңғыстағы Байыстың сары шоқысындағы өз ауылынан шыққан Ақтайлақ
- Ералының ауылы қайсы?-деп жөн сұрайды Ақтайлақ екі
- Ераланы сұрап тұрған сіз кім едіңіз?
- Мен Ақтайлақ би едім.
Сонда қыздың бірі:
Ақтайлақ би сен бе едің ақ найзалы,
Ақылыңнан көрмедім еш пайданы.
Алпыс пенен жетпістің арасында,
Есек мінген талқы аяқ сарт айналды,-
деп, Ақтайлаққа жасқанбай қарап өлеңдетеді. Ақтайлақ сонда екі
Сарт айналса обалым Тобықтыға,
Қой дегенге ұрлығын болып тұр ма?
Ауыл жөнін сұрауға бұрылып ем,
Қатынсынған бір қарға жолықтым ба?
Ел ағадан азады, тон жағадан,
Аңғал бөрі жортады тау сағадан.
Ақтайлақ би бастаған он жеті ақын,
Не деп үміт қыласың, мұндар-ау, Байғарадан?
Ақтайлақтың найзадай ұзын сақалынан, терең мағыналы, өтімді сөзінен
Қазақ қоғамы Ресей тұсына өткеннен бастап, алым-салық салу
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы алым-салық қатынастары, оның түрлері мен
2.2 Хандық билікті қамтамасыз етуге бағытталған алым-салықтар
Дәстүрлі қазақ қоғамында хандық билік мемлекеттік жүйеде ең
Осы жағдайларды ескерген хан халықтың алдында өзінің данагөйлігін,
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы хандық биліктің қамтамасыз етілуін, оның
Осы кезеңдегі хандық билік белгілі бір дәрежеде
Көшпелі қоғамда хан билігі өте дамып, белгілі бір
Хану принадлежало право объявления войны и заключения мира,
Хану принадлежало право убить или оставить в
Наконец, зану принадлежало право издавать законы обязательные для
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы хан билігін зерттеудің тағы бір
Хан сарқыты қазақ қоғамында хан сайлау рәсімі жүзеге
Аллалап атқа мініңдер,
Хан талау қылып алыңдар! (Тәттіқара).
“Хан сарқытына” мүлде қарама-қарсы, “хан талау” деген
“Хан талау” салты-таққа мінген хан ғана емес, ел
Дәстүрлі қазақ қоғамында хан билігін қамтамасыз еткен алым-салықтардың
Чтобы ни один киргиз не являлся в собрания
Чтобы всякий, могущий носить оружие (кроме султанов), платили
Қазақ қоғамындағы ханның қызметін қамтамасыз еткен алым-салықтарды
Екіншіден, алғашқы кезеңде тек ханға тиесілі болып табылатын
Үшіншіден, хан жасағын қамтамасыз етуге алынатын алымдар болды.
Төртіншіден, халық ішінен алынатын зекет алымы ханбилігінің қамтамасыз
Бесіншіден, ханға сыбаға тартылып отырды. Осы сыбағаға байланысты
Енді осы алым – салықтарды жеке-жеке таратып, талдап
Біріншіден, хан мемлекеттегі ең жоғарғы сот инстанциясы ретінде,
“Нау деген бидің бір ешкісі жоғалып, ешкісін сойған
- Не қылғаның мынау, ешкінің несі бар еді,
Ешкімнің іші толған лақ еді,
Саусам сүті бұлақ еді.
Қап-қара құрты бар еді,
Қарын – қарын майы бар еді.
Сойсам терісі бұтыма қап еді.
Мүйізі пышағыма сап еді,
Қатыным қандай көретін еді, - деп шұбырта жөнеліпті.
- Е, жағың қарысқыр, мақтауын келістірдің. Енді ешкіңнің
- Төлеуіне төрт ешкі,
Айыбына алты ешкі,
Басына қосақ,
Артына жетек,
өзімен он үш ешкі.
Билік ақысы бір ат,
Хан саған еш нәрсе жоқ, - депті Нау.
- Бір ат он үш ешкі бер де,
“Нау құрымай, дау құрымас!” деген сөз содан қалыпты”
Жоғарыда айтып өткеніміздей, хан дәстүрлі қазақ қоғамындағы сот
Төртеуі бірдей салып келді: “Иә, қойшы, біздер даулы
Хан не деп билік айтарын білмей, қайран қалып
- Ей, ата! Бұларды неғылып әурелеп қойдыңыз? -
- Ей, шырағым-ай, мұны қандай қылайын? - дейді
- Тақсыр, бұларды бүйтіп қойғанша, баланың екі қолын
Ханның көңіліне баланың бұл айтқаны мақұл болып, баланың
Екінші қатын тұрып шапсаңыз шабыңыз, тақсыр деп баланы
Он ай көтеріп, омыртқамды сөгіп тапқан балама жала
Сонда Едіге баланы екі қолынан екі әйелге ұстатады:
Мына баланы семсермен екеуіңізге қақ бөліп беремін, –
Өлтірмеңіз, қайда жүрсе де тірі жүрсін, менен туған
Үндемей, жерге қарап, сазарып тұрған әйелге:
Сенің ұрлағаның шын. Өлтірсе өлтірсін деп үндемедің, сондықтан
Уа, бала, аң басы жуық! Соғып алғаң олжаң
Алғашқы тырнақ алдым еді, олай десеңіздер, төрешіге бармай
Көштің байсал тапқаны,
Көкорайға қонғаны.
Даудың байсал тапқаны,
Төрешіге барғаны,
Барсақ-барайық,-дейді.
Самар ханға келіп үлкендер шағым еткен соң, хан
Бала! Ата-ана жолынан шығып, олжаңды үлкендерге байламағаның қалай?
Ойдан қашты бір түлкі,
Тауға қарай дем алмай.
Жабыла қуды көп кісі,
Бәрі қалды ере алмай.
Сол түлкіні кім алар,
Жетіп соққан мен алмай.
Ағайыннан дұгпан жоқ,
Алдына салып адып жүр.
Бір түлкіні көре алмай.
Ұылып ханым жүрмеңіз,
Төресін түзу бере алмай!- дейді. Сонда хан отырып:
Аты озған алады,
Жасы үлкен байланады.
Осы бала бір күндеріңе жарар,
Алдынан сөздерің де тарар,
Түлкі баланікі,
Шуламай тараңдар, - депті” [64, 116-117 бб.]. Бұл,
Уа, азаматтар! Жол болсын! Билеріңде тыным жоқ, биелеріңде
Бір дауды шеше алмасаң сен неғып хан болып
Дәстүрлі қазақ қоғамында хандар үшін, сондай-ақ ұлыстарды билейтін
Сугум производится осенью, обыкновению это имеет в основании
Қазақ қоғамында, сонымен қатар, басқа да сый-сыяпатқа хандар
Даланың көшпелі, мал баққан халқы мемлекет пайдасына, қазынасына
Айтылған ойдан тағы да бір хан билігін қамтамасыз
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы алым-салық нормалары Тәуке ханның тұсында
Алым-салықтар ханның жарлығына сәйкес белгіленіп, нақтыланып жиналды. Хан
Дәстүрлі қазақ қоғамында хан билігінің дұрыс қызмет атқаруын
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы хан билігі осындай алым-салықтарға
2.3 Сот саласындағы алымдар мен төлемдер
Қазақ қоғамындағы сот саласындағы алымдар мен төлемдер жалпы
Ресей саясаты дала жұртына дарымай тұрған кезеңде қазақ
Бұл принцип, әсіресе сот үрдісіне қатысушы талапкер билердің
Тәуке хан заманынан бастап сот ісін жүргізуде билердің
Қазақ ішінде билердің бұл уақытта билік шешімдері мұра
Екеуі құда болғанмен араларында бақталастық болса керек. Алшынбайдың
- Қопеке, Алшынбайдың құлағына қолыңызды апармаңыз, ол кісінің
Сонда Қопа: “Соқыр мен төбелдің құлағынан Қопа жаңа
Қопа шешеннің Құнанбайды да соқыр деп бүктей кеткеніне
Құнанбай ұялғанынан қызарып, езу тартып күле алмай, Қопаның
Ошақты Құлназарға құл бермексің,
Алты жақсы, жүз жылқы пұл бермексің.
Алты жақсы, жүз жылқы пұд бермесең,
Тұлымды қыз, айдарлы ұл бересің.
Құлназар келіп өлді ауылыңа,
Ішім оттай күйеді бауырыма.
Алты жақсы, жүз жылқы құн берсің,
Есекем таңба басар сауырыңа.
Есенбай, Еспембай деген Малай Жәдігерден шыққан екі батыр
Алтын Қаражігіт бар дейді, бесіннен төмен, намаздыгерден жоғары
Дау – шар дәнеме жоқ, амандық-есендік сөйлесіп отырды.
- Алты атасын арқалап жүрген бар ма екен,
- Ақсақал кішкене мойныңызды бұрыңыз, “Киіз кімдікі
- Әлгі Ұлы жүздің кісі қараларының ішінен
- Ол Үйсін Төле деген би сол, -
- Үйсін Төле би солболса, мен біттім, тындым,
- Сен қалай біттің? – депті.
- Ертең таң атысымен алты атаның ұлы
Қазақ ішінде құн дауы, ең өршіп тұрған дудың
Ағайындар, ер құнды болды, нар пұлды болды. Алтынемел
Ағайынның шақыруына бәрің барасың ба? – дейді.
Сонда жастар жағы:
Бәріміз барамыз, Матайларды қырамыз да жоямыз, - деп
Ағайын арасы қанша қырқысса да, аяғы бітімге келеді.
Олай болса, бітімге кім барады?
Мұны естіген соң әрбір ру өкілдері өздерінің билерін
Мұндай үлкен дауға ауыздыға сөз бермейтін өте шешен,
Арада бес-алты күн өткен соң елшілер өздеріне арналып
Бөлтірік одан жөн сұрайды:
Арғыннан Құнанбайды, Тәнекені естуіміз бар, ал мынау сыпырма
Әу, Бөлтеке, байқап сөйле! Бұл кісі Құсбек төреміз
Алдияр, тіл-аузым тасқа, - депазырақ кішілік еткен болады
Олай болса төре елшісіз бе, жаушысыз ба? Біздің
Құсбек төре қып-қызыл боп ұялып, жақ аша алмай
Бөлтеке, сіз аға боласыз ғой, осы даудың билігін
Құнеке, “аға–бордан, іні-зордан” деген атаның салған жолы бар.
Сонда Тәнеке:
Бөлтеке, “Аға тұрып, іні сөйлегеннен без” деген. Үш
Мен айтсам, істің дәлелін, биліктің әділін айтам, бұл
Құнанбай Бөлтіріктің билігіне дау алмай, “мақұл” дейді де.
Ал Бөлтеке, өлген жеті адамның құнын алыңыз? –
Өлген жеті адам – Найманнан үшеу, Жалайырдан –
Есебін тапқан ерге ердің құны екі-ақ ауыз сөз
Найман жағы бір адамды артық өлтірген екен, бұл
Анау артық өлген бір адамның құны үшін Найман
Дауды бітіріп, елге келген соң, Бөлтірік Әлі төренің
Бірақ Сары би Бөлтіріктің Алақай тәуіп туралы айтқан
Уай, Бөлтірік, сиырың не, Ұлы жүзде жылқы жоқ
Сенің білместігің-ай! Мұрынға түскен самалға сиырдың сүті ғана
Биболат Өскенбайға жүгінсе керек. Өскенбай: “ Мына Керейдің
Келесі жазда дүйім жұрт Сергиопольде бас қосады. Ақтайлақ
Сиазда билікті кім айтады дегенде, Ақтайлақ Бопыға: “Ақсүйек
Сонда Бопы: “Бұл адамның өлігі тамбыс көрінеді ғой.
Бай жайлауын сұрасаң,
Батпағы сулы даладан.
Жылқы жайлау сұрасаң,
Бетеге шалғын даладан.
Қой жайлауын сұрасаң,
Кекірелі жантақ сорадан.
Малды жисаң, қойды жи,
Қолың кетпес шарадан.
Итті жисаң сырттан жи,
Қой бермейді қорадан.
Некесізден би қойсаң,
Екі көзін айырмас.
Өле-өлгенше парадан.
Қас батыр неге шіміріксін.
Жебеден тиген жарадан,
Шын құдайға сиынсаң
Ісің адал болған соң
Е, Биболат, құтқарар тәңірім пәледен.
Малы кімнің көп болса,
Қызғаншақ болар баласы.
Жылқысы кімнің көп болса,
Қорлы болар сабасы
Ұлы кімнің көп болса,
Бәйбіше болар анасы.
Қара қылды қақ жарған
Қаса билер данасы.
Түбінде ұжмақ таппай ма,
Осыны тапқан анасы
Қызыл түлкі сырт киім,
Құндыздан болар жағасы.
Алпыс екі тамырдың,
Салдама болар сағасы.
Аспан көкпен пара-пар,
Алланың үйі, ақ мешіттің төбесі.
Кімді жасқап, кімді ұрмас,
Алланың жалғыз құба жебесі.
Жақсылық деген бір жол бар,
Қусаң оған жетпейсің -
Қайқаң таудың қиясы,
Билік қылсаң Бопы еке-ау.
Көңілде бар емес пе алты иманның ұясы?
Сен мынау отырған Керейге
Төрт кісі күмән ұстатсаң -
Мен жүз түйе құн кестім
Сөзіңнің болса расы!
Сонда бопы төре: “Сенің некесізден би қойсаң” дегенің
Аланай болмай тау болмас,
Бұланай болмай су болмай.
Ағарған сақал қараймас,
Батырды кім сыйламас.
Басқанда қара жер де ойылмас,
Жез қарғылы құмарлан
Жетпей түлкі шала алмас.
Желбіршектен оқ тисе,
Балық өрге жүзе алмас.
Біреудің жеткіншегі жығылса,
Жер таянбай ол тұра алмас.
Сауын саусаң биес сау,
Салқын түспей суалмас.
Күшті жисаң түйе жи,
Қырқадан қиялай көшсең мұңаймас.
Қатын алсаң дегдарды ал,
Артында жылай қалса кім алмас.
Көл иесіз көркеймес,
Үйректің көбін қаз сүймес.
Жеті қабат тон кисе,
Жетесі жаман көркеймес.
Жеті атасын тең сөксең де,
Жетесі асыл шамданбас.
Арқада атан шығар жел болса,
Ойда боран борамас.
жақсылар орға шауып жығылса,
Жаманның еш нәрсесі құрымас.
Құрымағаны құрысын,
Сол шіріктер түбінде,
Көкірегі сол кесер,
Жігіт мойнын қыз кесер.
Сартылдаған сары аяз,
жылқының мойнын мұз кесер.
Бұлаң-бұлаң жүгірген,
Бұланның санын оқ тесер,
Бұлаңдаған жігіттің,
Бір көкейін жоқ кесер –
Сабазды құнсыз жіберсең,
Кісі өлтірген тек кетер.
Бұл сөзді Бопы төре де, құныкер жақ та
Әуелі бағыра ашылса,
Аққу шомар көлдерге.
Ағайыны кімнің көп болса,
Үлкен медеу белдерге.
Атадан жақсы ұл туса,
Есіктегі атасын
Сүйреп шығар төрлерге
Атадан жаман ұл туса,
Төрде отырғант атасын
Досы, дұшпанның көзінше
Қазбай көмер көрлерге.
Қырық кез торғын жатыр ғой,
Ақ сандықтың түбінде.
Бәрін айт та бірін айт
Сарқасқа ат тұр ғой белдеуде.
Бес найманда белгілі туған төре едің,
лайық па саған жем жерге.
Менің көзім жоғалса,
Жан табылмас “кел” дерге.
Атам қазақ қонысы
Бетегелі белдей ме?
Өлке бойын жайлаған
Көшпелі қалың ел дей ме?
Халайық сөзді білмей ме,
Қисаң айтқан билікті,
Көкше менен Керей көрмей ме?
Бұл керей құнсыз кеткенмен,
Кейіннен кісі өлмей ме?
Мен жүз түйе құн кестім,
Ердің құнын бермей ме?
- депті де: - Мен жүз түйе құн
Мынау менің тай күнінде жоғалтқан атым, - деп
Жоқ, бұл мүлдем жала, өзімнің кер биемнен туған
Екі даугердің айтқан дәлеліне құлақ түре жүріп, оған
Сен қалай танығыш болып алдың?-деп даугерлердің біріне сұрақ
Мен енесін көрсем, одан туған төлін, төлін көрсем
Кәні, сіз қалай мал танығышсыз?-дейді.
Мен, енесін бір көрсем, ішіндегі құлынын туғанннан кейін
Жарайды. Енді екеуің бар да, анау жүрген қозыдан
Қозыны көгендеп қойыңыздар да, өрістегі қойдан өзді-өзің әкелген
Екі даугер өрістегі қойдан екі саулықты алып
Қазыбек көпшілікке қарап:
Кәне, халайық, бұған сіздер не айтасыздар?-дегенде, көпшілік бір
Бекболат Абылайдың алдында жорғалап: “... Тоғыз айыппен жолыңызды
Ханның қасындағы Бекболатпен бақ күндес кісілер: “Бұл сізге
“Өз інімді өлтіруге мен де ұстап бере алмаймын”,
Абылай үндемей кетіп қалады. Қайтадан үш кісімен келген
Түспей атының басын теріс қаратып тұрып:
Ай, Абылай мұнан бұрын жолдасқа мен қандай едім,
Сен бір төбе, бұлар бір төбе еді, -
Орал таудың ор түлкісі
Айнала қуса ит жетпес.
Орал таудың ақ иығы,
Ақ иық келсе, тек кетпес,
Сондадағы мерт етпес!-
Деп байлаулы тұрған інісін шешіп алып жөнеле беріпті,
Мына мен “Бекболат, сен бір төбе, басқалар бір
Сол арасын аңғара алмай отырмыз?-деген соң Абылай:
Білмесеңдер, енді онымен таласып өкпелемеңдер, - деп Бекболаттың
Айтқанындай артынан Бекболат тоғыз айыбын жіберіпті. “Көп қорқытады,
Қазақ билерінің билік шешімдеріне қарап отыратын болсақ, көбі
Орта жүз Момын баласы жүз жылқы алдырып бас
Момынның сол күнгі жиын тобының бір шетінде Досбол
Ай, көпшілік! Ебей, Себей бүгін малыңды алып қорқып
Ебей, Себей бұлардың мал қуып жүрген Момынның адамдары
Мына Момындардың арқа сүйер басшы адамы кім екен?-дейді.
Он екі жасар бір бала, - дейді Ебей,
Жылаған баланың жұбанары бір собалақ нан ғой, сондай
Құлан тұяқ қу жебе,
Іздесең қайдан табылар,
Енді Қазанды нұсқап:
Тымағының құлағы дардай-дардай,
Ертең маған айтар дауың әлде қандай? - деп
Көкшолақ: - Мынауың кім? – деп көңіліне күдік
Ертеңіне Найман жағы: “Кәне, Момын баласы, орталарыңнан бір
Сонда Досбол назаланып былай деген екен:
Ебей байың өзіңе,
Себей байың өзіңе.
Желге қиыр жұмыспен,
Келіп едім кезіңе.
Сірә құлақ салмайсың,
Менің айтқан сөзіме.
Таңда мақшар болғанда
Таласармын бөзіңе
Маған деген бұқаның
Екі мүйізі екі көзіңе.
Қысырыңды бермесең,
Буазыңды берерсің,
Арығыңды бермесең,
Семізіңді берерсің.
Өз еркіңмен бермесең,
Өнерімді көрерсің.
Досбол ашуланып, кетуге бет алғанда, Көкшолақ би халқына:
Ақыры Айдаболдың баласы мен әлгі жігіт екеуі ботаға
Қара шашың ағында,
Өлеріңнің шағында,
Әділ төре етсеңіз,
Халқың сіздің жағында.
Әділдіктен кетсеңіз,
Бсқа билер қағынды.
Би қағынса көпшілік.
Қағады бстан бағыңды.
Бастан кетсе бақытың,
Қуарсың елес сағымды.
Сағымды қуып жүргенде,
Қуартарсың жағыңды
Дәулет құсы ұшқанда.
Соғарсың сонда саныңды.
Өлмей тұрып ертерек.
Ойлашы әке, қамыңды
Көріне бұлай бұрылсаң,
Төгер біреу арыңды.
Ар төгіп те құр тұрмас,
Кетірер қалған сәніңді.
Жау санасып ұрыспас.
Алар бір күн жаныңды.
Көтеріліске көпшілік,
Отқа жағар тағыңды.
Құмырсқаға жем қылып,
Илеуге тастар тәніңді.
Ол дүниеге барғанда
Сонда халің мәлім-ді.
Тыңдап тұрып бір адам
Айтса жұртқа жайыңды.
Қисық берген төреңе
Шыдамай дәтім тарылды.
Төрелік бердің балаңа,
Жігіт саған не қылды?- деп әкесін сөгіпті.
Сонда Айдабол ашуланып елін, елдің билерін жинап алып
Сонда Тайкелтір “жарайды” деп, ойланбастан екі іңгенді, жалғыз
Сондай Тайкелтір тұрып: “Міне, әке көрдіңіз бе, бота
Біз жоғарыда қазақ билерінің бірнеше таңдаулы билік шешімдерін
Мұндай қазақтың билерінің шешімдері баршылық, тек біз бұл
Ресей патшалығы тұсында қазақ билеріне беретін алымдар мен
Жоғарыды айтып өткеніміздей соғым алғашқы кезеңде хандарға ғана
Сот саласындағы тағы бір алымның түріне билерге сыбаға
Сот саласындағы тағы да бір алым жасауыл-ақы деп
Қорыта келгенде айтарымыз, сот саласындағы алымдар мен төлемдер
ҚОРЫТЫНДЫ
Дәстүрлі қазақ қоғамында алым-салық қатынастары жүйесі қоғам дамуының
Қазақ қоғамында алым-салық қатынастары жүйесінің қалыптасуы, бірнеше ғасырларға
Дәстүрлі қазақ қоғамында алым-салық қатынастарының құқықтық бастаулары үлкен-үлкен
Бұрынғы кездерде қазақтар, хандарға, ірі сұлтандарға, белгілі билерге,
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы алым-салық қатынастары, оның түрлері мен
Дәстүрлі қазақ қоғамында хан билігінің дұрыс қызмет атқаруын
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы хан билігі осындай алым-салықтарға
Сот саласындағы алымдар мен төлемдер әр кезеңнің талабына
Қазақ қоғамында ежелден келе жатқан салықтың бір түрі
Қазақ қоғамындағы зекет институты дәстүрлі қоғамның өмір шындығы
Дәстүрлі қазақ қоғамында әскери алым-салықтар негізінен жауды жеңгенде
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясатының басты мақсаты. Қазақстан
Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 2003.
Зиманов С.З. Қазақтың ата заңдары және оның бастаулары
Кенжалиев З.Ж. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет:
Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы:
Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы:
Оспанов М.Т. Налоги и цивилизация // Информационный бюллетень
Гуань-цзы // Экономика. Әлемдік классика. 10 томдық /
Саяат-наме XI ғасырдағы Уәзір Низам әл-Мүліктің басқару туралы
Буагильбер П. Байлықтың, ақшалардың және салықтардың табиғаты туралы
Петти У. Салықтар мен алымдар туралы трактат //
Артхашастра-Үнді мәдениетінің аса мәнді ескерткіші // Тарих адамзат
Хазанов А.М. Кочевые государства и государства кочевников. Тавталогия
Оразбаева А.И. К проблеме изучения казахской государственности //
Абиль Е. Политическая организация кочевников Казахстана: Опыт системного
Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы:
Ағдарбеков Т.А. Құқық және мемлекет теориясы. – Қарағанды:
Сиуңну. Хан кітабы. (Көне қытай жазбаларынан) / Аударып,
Гумилев Л.Н. Хұндар / Орыс тілінен ауд. Ә.
Крадин Н.Н. Империя Хунну. Изд. 2-е, перераб и
Жумаганбетов Т.С. Проблемы формирования и развития древнетюркской системы
Дәулетхан Ә. Түркеш қағанаты. Монография. Бірінші кітап. -
Абиль Е. Политическая система кочевников Казахстана: Опыт системного
Абиль Е. История государства и права Казахстана: Курс
Қиянатұлы З. Моңғол үстіртін мекен еткен соңғы
Поноженко Е.А. Общественно-политический строй Ногайской Орды в ХҮ
Е. Абиль. История государства и права Республики Казахстан
Д’ Оссон К. От Чингисхана до Тамерлана (Перевод
Хара-Даван Э. Чингис-хан как полководец и его наследие.
Иванин М. О военном искусстве при Чингисхане и
Омарханов Қ. Майқы биден қалған Жеті Жарғы //
Тілеуқабылұлы Ө. Шипагерлік баян / Араб қарпінен көшіргендер
Әмір Темір Аманаты / Өзбекшеден қазақшалаған И. Сапарбай.
Шапаққызы Унзила. 1640 жылғы Монғол–Ойрат заңы: заң ғыл.
Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері.. Деректемелер мен мұрағаттық
Қазақ совет энциклопедиясы / Ред. Қ. Қаратаев. -
Қуандықов Б.Ж. Әйтеке бидің билік – шешімдері. –
Үш пайғамбар / Құраст. А. Нысаналы. – Алматы:
Байболұлы Қ. Төле би. – Алматы: НБ-пресс, 1991.
Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и
Философиялық сөздік / Редкол: Нұрғалиев Р.Н., Ақмамбетов Ғ.Ғ.,
Крадин Н.Н. Кочевники Евразии (в калейдоскопе веков и
Артыкбаев Ж.О. Казахское общество: традиции и инновации. –
Алимжан К.А. Вопросы теории обычного права: Монография, 2003.
Телеуова Э.Т. Тәуке тұсындағы қазақ хандығындағы саясат, әлеуметтік
Уәлиханов Ш. Диқаншылық туралы // Экономика. Әлемдік классика.
Алтаев Б.Ә. Оңтүстік Қазақстан қазақтарының егіншілікке байланысты дәстүрлері
Шамшиденова Ф.М. Сібір жылнамалары бойынша ХҮІ-ХҮІІ ғғ. Қазақстан
Броневский С.Б. Орта жүз қазақтары туралы. (2-ші басылым
Исабеков А.Қ. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы:
Қазақстан. Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Б. Аяған.
История Казахстана в русских источниках ХҮІ-ХХ веков. Первые
Ақтайлақ би. – Алматы: Творч. Журналист фотостудиясы, 1991.
Кенжалиев З.Ж. Қазақстан Республикасында мемлекеттік биліктің іске асу
Нұрпейісов Е.Қ., Котов А.К. Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен
Извлечение из работы А.И. Левшина “Описание киргиз-казачьих или
Султанов Т.И. Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана
Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. - Алматы: Қазақстан,
Қожахметұлы С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. – Алматы: Алматыкітап,
Омари Ж. Қаз дауысты Қазыбек би. – Астана:
История государства и права Казахской ССР / Под.
Сөз тапқанға қолқа жоқ: Күлдіргі әңгімелер, шешендік сөздер,
Едіге би // Қазақтың ата заңдары. Құжаттар, деректер
Шешендік сөздер / Құраст. Б. Адамбаев. – Алматы:
Сырым би // Қазақтың ата заңдары. Құжаттар, деректер
Әлдибеков Ж.С. Қазақ мемлекетінің даму тарихының құқықтық –теориялық
Материалы по казахскому обычному праву, собранные чиновником особых
2
Қазақ халқының тарихы
Қазтуған Cұйінішұлы
Жыраулар әлеміне шолу жасау
Моңғолдан Қара хан, одан Уыз хан
Табу мен эвфемизмдердің сөздік қорды байытуға қосар үлесі
Мұхаммед Хайдар Дулатидің өмірбаяны
Тәуелсіздік мерекесі
Керей елінің тарихы
Махамбет - суырып салма, қырғи тілді арынды ақын
Дулат Бабатайұлы өмірімен шығармалары