Салықтық реттеу
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫП
Салық механизмі және мемлекеттің салық саясатын іске асырудағы оның
“Қаржы және есеп” факультеті
«Қаржы» кафедрасы
Орындады: күндізгі оқу бөлімі
4-курс студенті
«Қаржы» мамандығы
Шифр 050509
Карабалаев Нурлыбек Калаубекович
Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Тұрлығазиев Қ.С._________________
Рецензент: ___________________________
_____________________________________
Жұмыстың қорғалуына рұқсат берілді:
Кафедра меңгерушісі:
_______э.ғ.д., профессор Интыкбаева С.Ж.
Алматы, 2007ж
Салық механизмі және мемлекеттің салық саясатын іске асырудағы оның
МАЗМҰНЫ
Кіріспе…………………………………………………………………..........…3
тарау. Салық механизмі қаржы механизмінің құрамдас бөлігі және
Қазақсатын Республикасындағы салық саясаты: мәні, мазмұны мен мақсаттары..................................................................................................................6
Салық механизмінің құрылымы және оның негізгі элементтеріне сипаттама....................................................................................................................16
Салық механизмінің салық саясатын жүзеге асырудағы атқаратын рөлі............................................................................................................................. 24
2 тарау. Нарықтық қатынастардың дамуы жағдайындағы салық механизмінің негізгі
2.1. Салықтық жоспарлау мен болжаудың бюджетаралық кірістерді бөлудегі рөлі………................................................….................…………………….……....33
2.2. Салықтық реттеу және салық бақылауы салық механизмінің
2.3. Салық механизмінің бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы
3 тарау. Қазақстан Республикасындағы салық салу механизмінде кездесетін мәселелер
Қорытынды………….......………...............………………………………….…...69
Пайдаланылған әдебиеттер……...…………………..............………………......72
Кіріспе
Салық саясатының мәнін ашуға жағдай жасайтын және оның әдістемелік
Мемлекет өзінің салық саясатын салық механизмі, оның құралдары мен
Салықтық механизм – салық теориясындағы ұйымдастыршылық – экономикалық категория
салықтық жоспарлау мен болжамдау;
салықтық реттеу;
салықтық бақылау.
Негізінен салық механизімінің құрылымы мынадай негізгі элементтерден тұрады, яғни,
Салық механизмінің әр бір кезеңін, сатысын зерттеу қаржы ғылымында
Бүгін де салық механизмі арқылы мемлекеттің жалпы экономикалық саясатының
Осынау салық механизмі арқылы бүгінгі таңда мақсатты түрдегі мемлекеттің
2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енгізілген
Диплом жұмысының зерттеу объектісі болып салық механизмін оңтайландыру арқылы
Диплом жұмысының негізгі мақсаты бүгінгі нарықтық экономика жағдайында және
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін және диплом жұмысының тақырыбын
біріншіден салық механизмінің құрылымына сипаттама бере отырып салық механизмінің
салық механизмінің негізгі элементтеріне: салықтық жоспарлау мен болжамдау, салықтық
мемлекеттік бюджеттік деректері негізінде еліміздің салық жүйесіне – салық
бүгінгі салық жүйесіндегі өзгерістерге барынша тоқтала отырып, салық механизмінің
Диплом жұмысын жазу барысында классик – экономистердің еңбектері, қаржы
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен және қорытынды бөлімінен тұрады.
1 тарау. Салық механизмі қаржы механизмінің құрамдас бөлігі
1.1.Қазақсатын Республикасындағы салық саясаты: мәні, мазмұны мен мақсаттыры
Салық саясаты бюджеттік – қаржылық және ақша – несиелік
Бүгін де, қоғамда салық қаржы қатынысының мемлекетінің ақшалай табысымен
Салықтың түсуі немесе табыстың көбейуі, шаруашылық қызметінің нығайуы, капитал
Либералды немесе протекционды сыртқы сауда саясатының таңдау арқылы, мемлекет
Салық ставкасы салалар және аймақтарға диференцацияланады. Олар кешен және
Салық жүйесі біртіндеп икемді тетікке айналып келеді. Салық заңының
Салық салуды реттеу объектлері нақтылануда. Мысалы, кәсіпорын табысының екі
Қазіргі кезде салықтардың реттеуші қызметі табыстар мен пайдаларды салықтан
Батыста экономиканы мемлекеттік реттеудің көптеген мақсаттарына капитал салымын
Соңғы он жылда инвестициялық сұраныстарды қамтамасыз ету формасын иеленген,
Салықтар қаржылық қатынастардың жинақталған бөлігін жүзеге асырады, ол мемлекеттің
Мемлекеттің фискальдық саясатының негізгі тетігі үкіметтің мақсаттарына орай, салық
Мемлекеттік бюджетке мемлекеттік шығындар мен табыстар жатады. Шығын
Есесіне, көтерілу кезеңінде дифицитті өзіңе көп артып алудан сақтану
Әлемдік тәжірибеде салық пен мемлекеттік шығындардың көмегімен экономикалық дамуды
қоғамдық өндірістің кемуі;
қоғамдық өндірістегі шекті шығынның өсуі;
«бос» ақшаның көп шығарылуы;
әлеуметтік бағдарламалар орындалмауы;
қаржыландыру бойынша шығындардың өсуі;
Көлеңкелі капиталдың үлкен көлемде айналымға түсуі;
Қоғамдық есепке бағынбайтын үлкен өндірістік емес шығындар
Мемлекеттік заимдар;
Салық салуды күшейту;
Кейде үшінші түрі де кездеседі,
айналымда ақша массасының көбеюуі және өзіндік ақша өндіру, немесе
Бюджет тапшылығы, инфляция, дағдарыс, жұмыссыздық секілді экономикалық жүйенің
«Ұсыныс экономикасы» теориясын жақтаушылар жинақталған ұсыныстарға бағыттайды, олардың пікірінше,
1.Тұрғындар табысының, сәйкесінше, жинақ табыстарының өсуіне әкеледі;
Кәсіпкерлердің сәйкесінше инвестиция табысының өсуіне, яғни капитал
жинағының өсуіне әкеледі. Осылайша, салық ставкасын қысқарту ұлтық өндіріс
Бірақ қандай да бір саясатты таңдап алу үшін мемлекет
Жалпы фискалды саясаттың негізгі мақсаты инфляция мен жұмыссыздықты жою
1. Мемлекет шығындарының өсуі;
2. Салықтың төмендеуі;
3. Біріншісі мен екіншісінің бірін –бірі толықтыруы.
Басқаша айтқанда, көрсетілген пунктте теңестірілген бюджет, фискалды саясат құлдырау
1. Мемлекет шығындарының қысқаруы;
2. Салықтың көтерілуі;
3. Бірінші мен екіншінің бірін-бірін толықтырылуы.
Экономиканы реттеуде фискалды саясатты іске асыра отырып, мемлекет келесі
тұрақты экономикалық өсуде негізгі тауарларға және қызмет түрлеріне тұрақты
тұрғындардың минемалды кіріс деңгейін анықтау;
азаматтардың әлеуметтік қорғау жүйесін қамтамасыз ету, біріншіден зейнеткерлерді, инвалиттерді,
сыртқы экономикалық қызметтегі теңдік;
Бұл мақсаттарға бір уақытта жету мүмкін емес. Егер баға
Бюджеттің табыс бөлімін қалыптастырудың көптеген проблемалары бар, оны шешу
Осы уақытқа дейін жыл сайын баланстандырылған бюджет – қаржы
Жыл сайын бюджетті теңестіруге ұмтылу қалай инфляцияны ынталандыратынын көрсететін
Бюджет саясатының екі тұжырымы бар. Ол бойынша, бюджет жыл
Бұл тұжырымды жүзеге асыру кезінде туындайтын ерекше проблема, экономикалық
Бюджет қоғамдық ұдайы өндірістің бағытына және экономикалық өсуді ынталандыруға
Бюджеттік механизм ұзақ уақыттық құрылымдық саясаттың маңызды құралы болып
Бюджеттің дамыған реттеуші рөлі батыс оқымыстыларына оны қаржы шаруашылығының
Бюджеттің табыс бөлігін қалыптастыруға атсалысатын, бюджеттің кіріс бөліміндегі жеке
Тікелей салықты тұтынушыларға аудару қиын. Оның ішінде жерге салық
Жанама салық, осы салық салынатын соңғы тұтынушының тауарға және
Орталық билік органдардың салықтарымен қатар жергілікті билік органдарының салықтық
Мемлекет салық механизмін жалпы шаруашылық коньюктурасына ортақ әсер ету
Басқаша айтқанда ұзақ мерзімде келешекте шектен тыс жоғары салықтардың
Қазақстан экономикасы нарықтық экономикаға өтпелі кезеңіне байланысты байланысты, салық
Сондықтан бюджет табысы саласындағы саясаттың негізінде салық саясатының болжамдығы,
Ал, бұл, өз кезегінде банктен қосымша кредит ресурсын талап
Бірақ, салық жүйесінің күрделенуі, салық төлеушіге кері әсерін тигізіп,
Осыған орай, салық саясатының әлеуметтік- экономикалық маңызы, қоғамдық
Салық саясаты экономикалық қатынастармен, оның сипатымен негізделгенін атап өту
Нарықтық қатынас салық саясаты дамуының негізі болып табылады. Салық
Осыған байланысты салық саясатын жүргізу нәтижесінде келесі міндеттер атқарылады:
заңды және жеке тұлғалардың пайдасының бір бөлігін жалпы
заңды және жеке тұлғалардың табысын реттеу.
Сонымен қатар салық саясатының бағыты төмендегідей болуы керек:
ұдайы өндіріс процессін қамтамассыз ету; бұл салық салудың шекарасын,
қосымша табыстардың қалыптасуы. Ол салықты ынталандырушы мүмкіндіктер, салық элементтерін
Экономикаға белсенді түрде ықпал ету және өндіріспен бірге мемлекеттік
Кәсіпкерлік қызметті дамыту;
Ұлттық шаруашылықтың бәсекелестігін және шаруашылық процесстердің конъюктурасын жеткілікті
Осы мақсаттар барысында салық салуды ұйымдастыруда келесі шаралар қолданады:
Салық жеңілдігі, есептен шығару, төмендету;
инвестицияны реттеу;
амортизацияны жеделдету саясаты;
Соңғы жылдарға дейін Мемлекеттік салық комитетіне және Қазақстан Республикасының
Бірақ, салық заңы көптеген өзгерістерге ұшырағанына қарамастан, олар
Салық жүйесі заң негізінде нақты анықталған салық жүйесін
Осы түсініктердің барлығында, әрбір салық пен алымдар түрлерінің маңызын
1.2. Салық механизмінің құрылымы және оның негізгі элементтеріне сипаттама
Қазіргі заманғы қоғам дамуының айрықша ерекшелігі, оған мемлекеттің кең
Салық саясаты дегеніміз – мемлекеттік салық салу саясатында мақсатты
Мемлекеттің салық саясатын жүзеге асыру үшін салық механизмінің барлық
Салық механизмі – қаржы механизмінің құрамдық бөлігі болып табылады
Орыс тіліндегі түсіндірме сөздігінде “механизм”- машина, құрылғы, аппаратты іске
Осы анықтаманы өзгерте отырып салық механизмінің буындары жүйесінің салықтық
Салық саясатының құрамына мемлекетте жинақталатын, қалыптасқан салықтардың түрлері, заңнамалық
Мемлекеттің салықтық салу қатынастары сферасында қалыптасқан қатынасты салықтық құқық
Салықтық механизмге салықтық қатынастарды ұйымдастыру түрлері, нысандары, тәсілдері жатады.
Ал, салық механизмінің сапалық параметрлеріне салықтардың қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына
Сандық параметрлер салық механизмінің икемді элементіне жатқызылады. Оперативтік
Салықтық механизмінің көмегімен мемлекет арқылы оның элементтері біртұтастырыла отырып,
Салық механизмі мемлекет қолындағы ең күшті құрал. Осы құралы
Салықтық механизм функцияларының басты мақсаты болып, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының
Бұл салық ставкасы және салық дифференциясы, салықтық жеңілдіктер мен
Салық механизмінің құрылымы келесі элементтерден тұрады:
салық түрлерінің жиынтығы (салық жүйесі);
салықтық төлемдерді жоспарлау және болжамдау;
салықтық құқық және салықтық заңдылықтар;
салық салу қағидалары;
салықтарды басқару жүйесі;
салық элементтері;
салықты төлеу қабілеттілігі және реттілігі;
салықтық федерализм;
салықтық бақылау;
ақпараттық қамтамасыз ету;
салықтық есеп қисаптар.
Байқап отырғанымыздай, салық механизмі салықтарды басқарудан бастап, салықтық есеп
Қазақстан Республикасының салық жүйесі құрылымының және территориялық қағидасына сәйкес
Салықтардың қоғамдық өндіріске ықпал етуін қарастыратын болсақ, олардың
Салық барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында; заңды түрде белгіленген салықтарды,алымдарды
Салықтарды ежелден салық жүктемесін /салық ауыртпалығын/ бөлудің екі қағидасы
1.пайда/алынған игіліктер/ қағидаты.
2. «қайыр көрсету» /төлем қабілеттігі/ қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың қағидаттарын пайдалану
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидатын бұрын А.Смит ұсынған
Салық төлеушірің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидаты).
Салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын-ала және
Әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта жеке
Салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнемділік қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық – зомбылықты жоқ
Салық төлеуші салық заңнамасында сәйкес салықтық міндеттемелерін толық көлемінде
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда
Мемлекетке түсетін салық түсімдердің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табыстың бір бөлігі
Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі бағыты тұтынудың
«Салық» ұғымымен «салық жүйесі» ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын
1991жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылдаған бірқатар
1991жылғы желтоқсаннның 25-інен бастап біздің елімізде тұнғыш салық жүйесі
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995жылғы сәуірдің 24-індегі заң күші бар
Салықтардың, олардың төлеушілердің. Салықтарды алу әдістеріннің салық жеңілдіктерінің жиынтығынын
1.3. Салық механизмінің салық саясатын жүзеге асырудағы атқаратын рөлі
Нарықтық экономиканы мемлекет тарапынан реттей отырып, әлеуметтік-экономикалық саясаттың төмендегідей
тұрақты экономикалық өсуге жету;
негізгі тауар мен қызмет түрлерінің бағасының тұрақтылығын қамтамасыз ету;
тауарлардың экспорты мен импортын ескере отырып, сыртқы экономикалық қызметте
еңбекке жарамды халықтың толық жұмыс бастылығын қамтамассыз ету.
Бұл төрт мақсат сиқырлы төртбұрыш тәрізді, өйткені олардың барлығына
Салық жүйесі төмендегідей негізгі шарттарда құрастырылуы тиіс:
олардың ерекшеліктеріне және меншік формаларына байланыссыз, барлық кәсіпорындар мен
нақты және тұрақты салық заңымен қамтамасыз етілген кәсіпорындар мен
еңбек ұйымдарының министрліктері тағы басқа орталықтарды волютаризмінен қорғау, салық
кәсіпорын ұйымдарының ақша-қаражаттар тартудағы және оны тиімді жұмсаудағы
кәсіпорындардың өзін-өзі ақтауы, өз қаржылары есебінен ұлғаймалы ұдайы өндірісті
экономика дамуының басымдылықтарын нақты анықтау және экономикалық реттеу құралы
қаржылық санкциялардың бар болуы және оларды қолдану. Олар арқылы
бюджетпен есеп айырысуда түсінікті, қарапайым және ыңғайлы әдістер мен
Салық жүйесінің үлгісі қолданылатын салық салу объектісінің, яғни табыстар
Екінші үлгі, яғни салық салудың объектісі ретінде шығындардың басым
Бұл үлгілер арасындағы принципиальді ерекшелік экономиканы салықтық реттеу мақсаттары
Әрбір салықтық төлемдерінің тұтынудағы мүмкіндіктерін шектейді. Алайда салықты алу
Бірінші үлгіде бұл әсер арнайы болады және ең үлкен
Бұл модельді қолдану, яғни тікелей салықтарды қолдану табыс пен
Тікелей салық салудың маңызды аспектісі болып салықтардың табыс құрамына,
Екінші үлгілердің қызметінде, төлеушілердің тұтыну кезінде, яғни тауарлар
Жанама салықтарды қолданған салық төлеушінің табысын дәл, арнайы реттеуге
Тікелей және жанама салықтардың экономикалық мазмұнын талдау белгілі -
негізінен тікелей салықтарды қолдану реттелген, жоғарғы ұйымдастырылған жүйелерге тән.
Негізінен жанама салықтарды қолдану ұйымдастырушылық – экономикалық мүмкіндіктері аз
Мұндай жағдайда мемлекетке жанама салықтар арқылы фискалды саясатты жүргізу
Жанама салықтардың маңызды қасиеті болып олардың тауар бағаларымен фискалды
Салықтың реттеудің тағы бір тетігі салық салу ставкасы. Салықтық
Салықтық реттеудегі салықтық ставкаларға байланысты маңызды аспект болып отандық
Сондықтан да салықтық реттеу бұл факторларды есепке алу керек
Салықтық реттеудегі салық ставкалары сияқты құралдармен қатар, салықтық жеңілдіктер
Қорғау және қайырымдылық шараларын қолдау, жаңа қызмет пен өнім
Жеңілдіктер арқылы қоғамға қажетті даму бағыттары ынталандырылынады: әлеуметтік сфераға
Шаруашылық жүргізудің әлеуметтік – экономикалық жағдайы
Макордеңгейдің қаржылық механизмі
Салық кодексінде қабылданаған салық салудың нақты негіздері
Салық әкімшілігінің әдістемесі арқылы ұйымдастырылған салық механизмі
Салық механизмінің элементтері
Сурет 1. Экономикалық, қаржылық процесстерге белгілі бір мөлшерде әсер
*Юткина Т.Ф.Налоги и налогообложение:Учебник.-М.:ИНФРА-М. 1999.С.141.
Сөйтіп, жоғарыда аталғанадардың бәрін тұжырымдай келе, салық механизмінің негізі
2 тарау. Нарықтық қатынастардың дамуы жағдайындағы салық механизмінің
2.1. Салықтық жоспарлау мен болжаудың бюжетаралық кірістерді бөлудегі рөлі
Салықтық жоспарлау мен болжау – шешімді қабылдау және алдын
Салықтар бойынша жоспарлау - ағымдағы бюджеттік тапсырманың өңделуі, тоқсандық
Салықтық тактика дегеніміз билік органдарының тәжірибелік әрекет кешені және
Бюджеттік салықтың қарым қатынасқа қолданылатын оперативті салықтық әдістердің араласуы,
Стратегиялық салықтық жоспарлау (болжау) басқару теориясы мен тәжірибесінде айрықша
Орта мерзімдік перспективаға салықтық болжамның өңделуі мыналардан тұрады:
Аймақтық меншіктің табыстылығына баға беру (аймақтардың қаржылық қамтамассыздандырылуы және
Аймақтың экономикалық жағдайын ескере отырып салықтық түсімдердің көлемін максимальды
Аймақтық әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін болжату, экономиканы құрайтын ресурстар мен мүлік
Бюджеттік дефицит сомасын анықтау, инфляция деңгейі, база индексі, нарықтық
Салықтық жоспарлау мен болжауда тек қана физикалық көрсеткіштер қолданылады
Салықтық болжамды қаржылық менеджменттің негізі базалық элементі деп қарастыруға
Жалпы мемлекеттік қаржылық менеджментінің құрамында негізгі бір позицияны бюджеттік
Жалпы мемлекеттік салықтық жоспарлаудың мақсаты, бюджет – жалпы мемлекеттік
Салықтар бойынша нақты тапсырмалардың өңделуі есепті жылға негізделеді және
қалыптасқан экономикалық тенденция есебімен салықтық режим варианттарын іздестіру;
оптималды салық салу үлгісіне баға беру;
алдағы салық режимдерінің негізділігі;
салықтық табыстар жобасын есептеу, өткен жылдың бюджеттік орындалуының экспертиза
үкімет пен парламенттердің қабылданған салықтық міндеттемелерді талқылауы, олар бюджеттің
Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерге нақты нарықтық түсімдердің есебіне үш
Салықтық төлемдер мен бюджет арасындағы қарым-қатынастың негативті және позитивті
Бюджеттік – салық жүйесінде факторлық талдауды жүргізу, оның мақсаты
Экономикалық фискалдық, бюджеттік және салықтық құбылыстардың пайда болу мүмкіншілігіне
Бүгінгі таңда салық ғылымы бюджеттегі салықтық түсімдердің көлемін болжау
Сонымен, табысты болжау – бұл заңмен белгіленген салық пен
Табысты болжамдау анықтамасына тоқталғанда дәстүрлі түрде мемлекеттік бюджетке
Қаржылық болжамдауда келесі әдістер қолданылады:
экстрополяциялық әдіс (немесе коэфициенттер) қаржылық көрсеткіштерді динамикалық талдау негізінде
Кең тараған әдістердің бірі ретінде нормативтік әдіс, жоспарлық қаржылық
Осы айтылған екі негізгі әдістен басқы болжауды кең орын
Баланстық әдіс шығыс пен қаржылық көрсеткіштер жоспарында өзара құрылымдағы
Бағдарламалық – мақсаттық әдіс қаржылық болжаудың ғылыми-техникалық бағдарламасы
Қазақстан Республикасында табысты болжаумен Республикалық және облыстық бюджетті болжау
Депортамент барлық табыс түрі бойынша бір жылға болжау жасауға
Болжауды құру әдістемесінде негізінен қаржы министрлігінде қолданылуы салыстырмалы түрде
Сонымен өткен жылдың табысы ЖІӨ өсуімен бірге ұлғаяды және
Сонымен қатар орталықтандырылған болжам әр бір табыстың түріне байланысты
Нақты өсімділігі негізінде болжамдандырылған мәліметтер, қолданылған коэфициенттер және инфляция
Табысты болжау депортаменті жалпы алғанда қиын әдісті қолданады, яғни
Бұл кездегі ерекет етуші жүйелік тәжірибе табысты болжау.
Оның өзі біздің республикамыз үшін жаңа “Бюджет жүйесі” туралы
Шаруашылық өмірге тигізетін салықтарды реттеушілік әсері, әр жақты сипаттарға
Бүгінгі таңда бір салықтар бюджет жүйесінің белгілі бір буынына
Пайызды құрылымдық әдіс белгілері бір қайта құрылымды білдіреді және
Экономиканы салықтық реттеу саласында (өндірістік күштердің дамуының қарқыны мен
2.2. Салықтық реттеу және салық бақылауы салық механизмінің
Салықтық реттеу – салық механизмі элементтерінің ішінде және мемлекеттік
Салықтық реттеу – бұл өндірісті дамыту үшін мемлекеттің жанама
Салықтық реттеудің мазмұны мен мақсаты, салық салу жүйесінің реттеушілік
Бүгінгі таңда кейбір салықтар бюджет жүйесінің белгілі бір топтарына
Экономиканы салықтық реттеу саласында (өндірістік күш, инвестициялық процестер және
Тиімді салық жүйесін құру үшін, оның ішкі экономикалық құрылымы,
Сол себептен, салықтық реттеудің негізгі бір құралы салық ставкасы
Мемлекет бекітетін әр түрлі салық ставкалары, өндіріс шығындарын жоғарылатады
Бұл жинақтық мүмкіншіліктерін кеміту, соған сай инвестицияға әсерін тигізеді,
А.Лаффердің ойынша “егер де нарықтың тиімділігі жоғарғы және прогрессивті
Салықтық реттеудің тәсілдерін қолдануға байланысты, олар екі өзара байланысты
Әлеуметтік салықтың тәжірибе салықтық қолдау жүйесінің бірқатар ұйымдастыру принциптерін
салық жеңілдіктерінің қолдануы, меншік түріне, әрекет түріне, оның парламенттегі
салық жеңілдіктері оның ішкі табиғаты бойынша әкімшілік жоспарлы
инвестициялық салық преференциясы тек қана инвестициялық бағдарламалардың орындалуын қамтамасыз
Жалпы мемлекеттік мағыналары:
салық жеңілдіктерін қолдану бюджет табыстарына шығын жасамауы қажет, не
салықтық жеңілдік портфелін қалыптастыру тәртібін анықтау жалпы мемлекеттік деңгейде
жергілікті деңгейде жеңілдікті қолдану жоғары заңдылықпен анықталады.
Сонымен салықтық реттеу экономикалық негізделген жеңілдіктер жүйесі арқылы жүзеге
Салықтық механизмді жүзеге асыру салықтық бақылаусыз мүмкін емес.
Салықтық бақылау, салықтардың бақылау функциясын жүргізу түрі болып табылады.
Бюджетке уақытылы және салықтардың толық төленуі мен есептелуін бақылап
Салық органдары жүргізетін салықтық тексерулерді камералды және құжаттық деп
Камералды салықтық тексеру, салық органның орналасқан жері бойынша жүргізіледі,
Камералды тексеріс салық органдарының тиесімі қызметкерлері мен олардың қызмет
Сонымен қатар салық органы, салық төлеушіден қосымша мәліметтерді талап
Камералды тексерудің негізгі мақсаты болып:
салық төлеушінің салықтық есептері мен есептеулерінің сақталуын қамтамассыз ету,
бухгалтерлік есеп пен есептеулерді уақытылы тапсырмағаны үшін қолданылатын салық
Камералды тексеру алдына қойған мақсаттарына жетуі үшін, жұмысты ұтымды
Тексеруді өткізу дайындығы келесі кезеңдерден тұрады және төмендегі мәліметтерден
тексерілген кәсіпорынның мемлекеттік реестірдегі мәліметтерді құрылтайшы құжаттар мәліметтерімен салыстыру,
алдағы өткізілген тексерістер негізінде табылған кемшіліктер мен қажеттіліктерді талдау;
аванстық төлемдердің дұрыс жасауын қадағалау, ал төлемдер бойынша анықтамаларды
есепті жылда өткізілген тексерудің нәтижесіндегі қосымша аударымдар мен салықтар
бюджетке төленген нақты төлем мен сомалардың мәліметтерін қарау, нақты
салық ставкаларын дұрыс қолдануын тексеру.
Камералды тексеру (екінші кезең) бухгалтерлік есеп қисап құжаттары негізінде
Камералды тексерудің басталуы, салық бойынша бухгалтерлік есеп қисаптың уақытылы
Камералды тексерудің келесі кезеңі (тексеріс нәтижесін рәсімдеу және шешімдерді
Тәжірибеде салық органдарының жұмысында құжаттық тексерудің екі түрі қолданылады:
Кешендік тексерулер салық комитетінің жылдық жоспары негізінде және тоқсандық
Қазақстан Республикасының салық кодексіне сай күнтізбелік жыл ішінде бір
Тақырыптық тексерулер қаржы полициясы мен басқа да құқықтық органдар
Құжаттық тексеру тікелей кәсіпорында және шаруашылық қызметтерді жүзеге асыратын
Кездейсоқ уақытта құжаттарды алу және кәсіпорыннан тыс жерде тексеру
ҚР Салық Кодексі салық инспекциясы аяқ асты (бақылау) тексерудің
Соңғы салықтық тексеру, салық төлеушінің өзінің міндетін орындамаған немесе
Салық төлеушінің қаржыларының болуына күмәнді туғызатын дәйектер болса;
Құжаттық тұрғыда бекітілмеген мүлік пен басқа да салық салу
Табысты өткізуде және баланс баптары бойынша шығындарды өткізуде заң
Салықты немесе алымды төлеуде, салық декларациясы мен басқа да
Салық салу объектісін жасыру немесе салық төлеушінің тексеруін жүргізуге
Алдағы жүргізілетін бақылау немесе басқа да тексерістің өткізілуі тәртібін
Қоғамдық тәртіпке сай тексеруді өткізу бағдарламасы келесі сұрақтардан тұрады:
бухгалтерлік есеп - қисапта табыстың (шығынның) және өнімді өткізуден
өндіріске және өнімді өткізуге (жұмысты және қызметіті) кеткен нақты
салық есептерінің, салық салу объектісінің және салық салу айналымының
салықтар мен аванстық төлемдердің бюджетке толық және уақытылы аударылуы;
ұлттық экономиканың кейбір салаларынан салықтарды есептеу мен бюджетке төлеу
Құжаттық салықтық тексеру жоспарлы және аяқ асты болуы мүмкін.
Алғашқы құжаттармен тіркеу құжаттарының тексерілуі арнайы әдістер арқылы жүргізіледі,
Жалпы тексеруге әдетте міндетті операциялар (негізінен кассалық және банктік
Таңдамалы бақылау екі түрде жүзеге асырылады: жыл ішінде жекелеген
Салықық тексерудің жүргізілу уақытына қарай былай бөлінеді: алдын ала,
Алдын ала бақылау салықтың түсімдері жоспарлау кезеңінде, салық төлеушілердің
Ағымдағы бақылау салық органдарының негізгі әрекеті болып табылады және
Ол есепті кезең мен қаржылық жыл ішінде өткізіледі, оны
Кейінгі бақылау есепті (салық) кезең мен бюджет жылының аяқталуына
Салықтық тексерудің аяқталуымен байланысты, салық органдары қызметкері тексеруінің барысындағы
Салық төлеушінің мониторингі, салық төлеушінің қаржылық-шаруашылық әрекетін бақылау жолы
Электронды мониторинг түсінігі мониторингтің бір түрі, электрондық құжат
Салық төлеушінің мониторингі республикалық және аумақтық деңгейде жүзеге асырылады.
2.3. Салық механизмінің бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы
алатын орны
Салықтарды экономикалық тұрғыдан талдау мемлекеттің салық механизміндегі қаржылық-экономикалық зерттеудің
Кез-келген мемлекет шын мәніндегі тәуелсіздік пен өзін-өзі қамтамасыз ететін
Жоғарыда атап өткеніміздей, салықтардың мемлекеттің қаржылық базасын қалыптастырудың негізгі
Салықтар бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастыра отырып, жоғарыда атап өткеніміздей
Кесте 1
Қазақстан Республикасының кірісіндегі салықтық түсімдердің үлес салмағы
2002-2006жж*
Жылдар 2002 2003 2004 2005 2006
Барлық кірістер (млн.тг)
733660
807852
1004566
1286734
2098511
Оның ішінде салықтық түсімдер
635792
752785
947251
1186137
1998314
Бюджет кірісіндегі салықтық түсімдердің үлесі (
90,2
91,6
94,2
92,1
95,2
*ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені. 2002-2006жж.№12.
1-кестеден көріп отырғанымыздай, 2002 жылғы салықтық түсім бюджет кірістерінің
Сонымен бірге тағы да, байқалатын нәрсе салықтық емес түсімдердің
Салықтық түсімдердің жоғарылауының тағы бір себебі, соңғы жылдардағы шағын
Кесте 2
ҚР бюджетіне түсетін жалпы түсімдердегі кірістердің
негізгі түрлері*
(%)
Бюджет кірістері 2002 2003 2004 2005 2006
Түсімдер 100 100 100 100 100
Салықтық түсімдер 85,2 91,7 92,1 92,5 95,2
Салықтық емес түсімдер 9,7 5,5 4,3 6,2 3,1
Капиталмен операциялар бойынша кірістер 3,4 1,2 0,5 0,01 1,6
Алынған ресми трансферттер (гранттар) 0.03 0,0 0,0 0,0 0,0
Бюджеттен берілген несиелерді өтеу 1,23 1,6 1,7 1,4 0,9
*ҚР Статистика Агенттігінің 2002-2006 жылдарға арналған мәліметтері
Соңғы жылы мемлекет 2098511 млн. Теңге кіріс жасайтын болса,
Енді, әрбір салықтардың жекелеген түрлерінің жалпы түсімдердегі алатын орнын
Келтірілген мәліметтерден салық жүйесінің соңғы даму кезеңдеріндегі болып
Соңғы жылдардағы салықтық түсімдердің жоғарылағанын макроэкономикалық көрсеткіштердің: ішкі жалпы
Кесте 3
ҚР бюджетіне түсетін жалпы түсімдердегі негізгі салық
түрлерінің үлесі*
(%)
Төлем түрлері 2002 2003 2004 2005 2006
Корпорациялық табыс салығы 26,59 25,8 27,1 29,3 36,7
Жеке табыс салығы 10,79 10,3 9,1 7,5 5,8
Мүлік салығы 3,29 3,25 2,6 2,4 1,6
Жер салығы 0,86 0,72 0,5 0,5 0,3
Көлік құралдары салығы 1,00 0,67 0,4 0,4 0,3
ҚҚС 25,15 23,4 22,6 18,6 15,2
Акциздер 3,45 3,38 2,6 2,3 1,5
Бонустар 0,2 0,35 0,4 0,8 0,7
Роялти 0,75 0,62 0,7 7,1 4,8
Өнімді бөлудегі ҚР Үлесі 0,02 0,02 0,03 0,3 0,1
Үстеме пайда салығы 0,04 0,03 0,05 0,6 2,1
Халықаралық сауда және сыртқы операцияларға салынатын салық 4,08 5,14
Әлеуметтік салық 19,55 16,3 15,4 12,8 9,4
Басқа да салықтар мен алымдар 4,23 9,32 0,5 0,006
Барлық түсімдер 100 100 100 100 100
*ҚР Статистика Агенттігінің 2002-2006 жылдарға арналған мәліметтері бойынша
Бюджеттің кіріс бөлігінде үлесі жоғары келесі салықтың бірі -
Қоғамдық тұтыну қорларын қалыптастыратын (әлеуметтік бағыттағы елдерде таратылған) әлеуметтік
Халықтың өмір сүруін қамтамасыз етудің әдеуметтік сферасына мемлекет көп
Әлеуметтік салықтың маңызды ерекшелігі салық салу объектісі еңбекті төлеу
Қазақстанда салық салудың екі түрі бар: еңбекті төлеуге әлеуметтік
Келесі салықтық түсімдердегі маңызды роль атқаратын салықтың бірі
Сурет 2. 2005-2006 жылдардағы корпорациялық табыс салығының түсу
*ҚР Статистика Агенттігінің 2005-2006 жылдарға арналған мәліметтері бойынша
Корпорациялық табыс салығы 2004 жылы ол 2003 жылдың мәліметтері
Салықтың келесі түрі көлік құралдарына салынатын салықтың өзіндік түсімі
ҚР бюджетінің кіріс бөлігінде көлік құралдары салығы түсімдерінің серпіні
Келесі салықтың түрі жер салығы, жалпы алғанда бюджеттің кіріс
Ауыл шруашылығы өнімін өндіруші заңды тұлғалардың басым көпшілігі патент
ШЖС жер учаскелерін ерікті түрде жергілікті атқарушы органдардың балансына
Түсімдердің бірқалыпсыздығы сонымен бірге, мыналармен байланысты:
Түсімдердің негізгі үлесі төлемедерді төлеу мерзіміне келеді;
Арендалық төлемдердің қате есептелген сомаларын ескеру.
ҚҚС бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастыруға ең көп үлесті қоса
ҚР бюджет кірістерінде ҚҚС үлесі жоғары. Оның төленуі негізінен
Жоғарыдағы кестелер мәліметтері ҚР бюджетінің кіріс бөлігінде ҚҚС
Бюджеттің түсім бөлігіндегі аталған салықтың үлесі 2005 жылдан бері
жоғарылаған. Бұл, сонымен қатар соңғы үш жылға таяу уақыттағы
Сурет 3. 2003-2006 жылдар аралығындағы салықтардың негізгі түрлерінің бюджетке
*ҚР Статистика Агенттігінің 2003-2006 жылдарға арналған мәліметтері бойынша
2-суретте келтірілген мәліметтерден 2003-2006 жылдар аралығында салықтық түсімдердің, оның
Сурет 4. 2006 жылғы бюджеттің салықтық түсімдеріндегі ірі салықтардың
*ҚР Статистика Агенттігінің 2003-2006 жылдарға арналған мәліметтері бойынша
Байқап отырғанымыздай, жоғарыда көрсетілген кестелер мен сызбалардан және оларға
3 тарау. Қазақстан Республикасындағы салық салу механизмінде кездесетін мәселелер
Қазақстан Республикасында Салық Кодексінің қабылданғанына 5 жылдан астам уақыт
Республика Парламентімен қабылданған салық заңдылығына қазірдің өзінде біраз өзгертулер
Салық кодексінің маңызды жері болып негізгі салық жағдайлары
Бюджет кірістерін классификациялау негізінде және заңдылығы “Бюджет жүйесі туралы”
Жеке табыс салығының төлеушілері болып. Салық салынатын объектісі бар
Салық кодексі, төлем көзіне салық салу жағдайында әр түрлі
Салық Кодексінде қолданыстағы салық заңдылығындай кейбір тұлғаларға салық жеңілдіктері
Барлық салық түрлеріндегідей бұл салық бойынша да салық ставкасы
Мысалға, Ресейде минималды ставка көлемі 12%, Чехославакияда 15%, Германияда
Салық кодексі салық төлеушілерді анықтау ережесін және жалпы меншіктегі
Сонымен бірге салық кодексіндегі жергілікті өкілетті органдарға автотұрақ және
Салық кодексіде қазіргі қызмет етудегі көптеген жағдайлар сақталған, оларға
Жеңіл автокөліктерге салық ставкасын төмендету салық ауырпталығын төмендетуге жағдай
Жер салығымен автокөлік құралдарына салынатын салыққа қарағанда меншік
Мүлік салығы бойынша мемлекеттердің салық заңдылық пен салықтарға Қазақстан
Мүлік салығының ставкасы туралы айтқанда кәсіпкерлік қызметте қолданылмайды жеке
Бүгінгі күні жергілдікті бюджеттерінің негізгі табыс көздерінің бірі кәсіпкерлік
– егер кәсіпкерлік қызмет ара-тұра сипатта болса, онда жеке
– егер кәсіпкер қызметтің бір түрін ғана жалғыз өзі
– егер кәсіпкер бизнестің көптеген түрімен жалдамалы еңбек қолдану
Қазақстан Республикасының “бюджет жүйесі туралы” заңында көптеген алымдар, төлемдер,
Бюджеттің кіріс бөлігінде алымдар мен төлемдердің алатын ролі өздерінің
Экономикалық дамуы қолданыстағы салықтық емес сипаттағы алымдар мен төлемдерді
Соның нәтижесінде салық кодексінің жергілікті алымдарды жетілдіру бөлімі
Ұлттық банк ұсынысы бойынша қолма-қол шет ел валютасын сатып
Егер қолданыстағы салық заңдылығында төлеуші ретінде аукционды ұйымдастырушы көрінсе,
Салық кодексіндегі басқа да міндетті төлемдер бөлігінде бұрын, яғни
Осылай, барлық төлемдер мен алымдарды бір заңда жүйелендіріп көрсету
Салық жүйесі туралы айтқанда, барлық нарықтық экономикаға негізделген елдерде
Осы жерде дамыған елдердің тәжірибесіне қарастырылғандай, ЖІӨ- де қолданылатын
Қазақстан экономикасының дамуы жағынан ТМД мемлекеттер ішіндегі алдыңғы орындардың
Қазақстан Республикасы бұндай саясаттың негізін қалаушы:
азаматтарды қорғауға бағытталған мемлекеттік бағдарламаны орындау (әлеуметтік, қорғаныс, экономикалық
өндірістің шикізат саласының дамуы;
бюджет кірісін салық ставкасын жоғарлатпай –ақ, заңды және жеке
Қазақстан Республикасы территориясындағы барлық салықтар жанама және тікелей болып
Қазақстан Республикасында бюджетке ҚҚС көп кіріс әкеледі. Әлеуметтік салықтан
Жеңілдіктер әлеуметтік жағынан төмен және әлеуметтік тұрғыдан қорғалмаған адамдар
Ресеймен салыстырсақ, минималды ставкасы 2000 жылға дейін 12%,
Одан кейін де, біршама өзгертулер енгізілді, мысалға жеке табыс
Сылыстыру үшін, Ресейде табыс салығының минималды ставкасы төмендеуі туралы
Қазақстанның салық жүйесі нарықта қалай бағытталған? 2000 жылы
Қосылған құнға салынатын салық – жанама салық, ол салық
ҚҚС-ты 20%-10%-ке дейін төмендету екі факторлармен мүмкін болды: 1)
ҚҚС-ны төмендету арқылы мемлекет инвестиция қызметіне жол ашады, және
Әлеуметтік салық, тура салық түріне жатпаса да, кәсіпорындармен еңбекақы
Қазіргі қазақстан экономикалық либериализациядан өтуде. Осы бағыттағы Қазақстан Республикасының
Осы жерде айта кететін жәйт Қазақстанның мемлекеттік бюджеті дамыған
Салық саясаты-экономиканы басқарудың өте икемді де қолайлы құралы. Алдын
Дегенмен, салық жүйесінде енгізілген соңғы кезеңдегі өзгерістер айтарлықтай және
Айтылғандардың бәрін қорытындылай келе, салық механизмінің мемлекеттің алдына
Сонымен бірге, салық әкімшілігін жетілдіруге де соңғы кезде, салық
Қорытынды
Жұмысты жазу барысындағы келтірілген талдаулар нәтижесінде келесі тұжырымдар жасауға
Нарықтық экономиканың дамуы барысында салық механизмін тиімді пайдаланудан мемлекет
Сонымен қатар Салық механизмін жүргізу үшін тек қана кәсіпкерлік
Жоғарыдағы тұжырымдарды келтіре отырып, салық механгизмі деген категорияға мынадай
Экономикалық қоғамның тиімділігіне қол жеткізу мемлекет жүргізіп отырған салық
Салық төлеуден шеттеу салық заңдарының жетілмеген жағдайында болуы мүмкін.
Салықтан жалтаратын мұндай жағдайларда тәртіпті қылмыстық заңдар құралдарын қолдана
Салықтық бақылау салық механизмінің функционалды элементі, салық қатынастарын басқару
Салық механизмінің дұрыс жұмыс жасауы үшін салық салудың қағидалары
Салық салу қағидалары салықтық реттеу, салықтық бақылау және жоспарлау
Әлемдік практикадан өтіп қалыптасқан салықтар теориясы ұтымды салық
Методикалық жағынан Салық Кодексі оқырманға бір оқығанға түсінуге қиын,
Барлық экономикалық салалары бойынша, әсіресе орта бизнес субъектлері үшін
Ел экономикасын дұрыс жолға қоюуда өндіріспен айналысатын отандық кәсіпорындарға
Салық органдары жұмысының бірқатар объективті және субъективті себептер салдарынан
Пайдаланылған әдебиеттер
К.А. Аттапханов. Фискальная политика государства: роль и вопросы совершенствования.
Черник Д.Г., Починок А.П. Морозов В.П. Основы налоговой системы.-М.:Финансы.
Сейсенова Н. Современная тенденция развития налоговой политики в РК.//Евразийские
Сагадиев К.Налоговая политика: из тени – к свету.//Экспресс К.2006.
Қ.Қ.Ілиясов. С.Құлпыбаев. Қаржы.: Оқулық. – Алматы.2006ж. 208-209 беттер.
Нурумов А. О становлении налоговой службы Республики Казахстан Налоговая
Юткина Т.Ф.Налоги и налогообложение:Учебник.-М.:ИНФРА-М. 1999.С.141.
Рагозин Б.А. Налоговое планирование на предприятиях и в организациях.
Канто Е.Джеймс Д.. Лаффер А. Экономика ұсынысының негіздері, Нью-Йорк,
Байтурсынова А. Фискальная риторика: налоги. // Деловая неделя.-2004г.№3. с.13.
С.А. Шырынбекова. Салық бақылауын ұйымдастырудың қажеттілігі мен негізгі принциптері.
Раимкулов А.С. Контроль – как приоритетная направления в пополнении
С.Т.Жакипбеков. Налоговый контроль и пути его совершенствования.-Алматы.: Қаржы –
Попов Н. Мобильные группы – эффективный налоговый контроль //
Киртаев Б.М. Налоги как инструмент совершенсвования экономических отношений //
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
А.Мұхаметжанова. Салық түзелмей өндіріс өрге баспайды.// www aikyn.KZ.
К.А . Аттапханов. Фискальная политика государства: роль и вопросы
Черник Д.Г., Починок А.П. Морозов В.П. Основы налоговой системы.-М.:Финансы.
Сейсенова Н. Современная тенденция развития налоговой политики в РК.//Евразийские
Сагадиев К.Налоговая политика: из тени – к свету.//Экспресс К.2005.
Қ.Қ.Ілиясов. С.Құлпыбаев. Қаржы.: Оқулық. – Алматы.2005ж. 208-209 беттер.
Нурумов А. О становлении налоговой службы Республики Казахстан Налоговая
Рагозин Б.А. Налоговое планирование на предприятиях и в организациях.
Канто Е.Джеймс Д.. Лаффер А. Экономика ұсынысының негіздері, Нью-Йорк,
Байтурсынова А. Фискальная риторика: налоги. // Деловая неделя.-2004г.№3. с.13.
С.А. Шырынбекова. Салық бақылауын ұйымдастырудың қажеттілігі мен негізгі принциптері.
Раимкулов А.С. Контроль – как приоритетная направления в пополнении
С.Т.Жакипбеков. Налоговый контроль и пути его совершенствования.-Алматы.: Қаржы –
Попов Н. Мобильные группы – эффективный налоговый контроль //
Киртаев Б.М. Налоги как инструмент совершенсвования экономических отношений //
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
А.Мұхаметжанова. Салық түзелмей өндіріс өрге баспайды.// www aikyn.KZ.
2
1
Салықтық бақылау
Салықтарды қолданудың нақты нәтижесі
Салықтық жоспарлау
Салықтық
реттеу
Ағымдағы кезең бойынша шаруашылық- ұдайы өндірісті бағалау
Инвестициялық процесстерге экономикалық жағынан әсер ету, салалрдағы технологияны жаңарту,
Салықтарды есептеудің дұрыстығы және заңды және жеке тұлғалар
дан салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің толық
Салықтардың ролі
Рыноктық экономика жағдайында өңірдің тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ету үшiн салықтық реттеу механизмiн жетiлдiру
Бюджетаралық қатынастарды реттеу құралы ретіндегі салықтық реттеудің әлеуметтік-экономикалық мазмұны және теориялық аспектілері
Жергілікті бюджеттерді салықтық реттеу механизміне экономикалық талдау жасау (Шығыс Қазақстан облысы мысалында)
Салық механизмінің экономикалық мазмұны
ҚР-ның ЭКОНОМИКАСЫН САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Салықтық реттеуді дамыту үрдістері және салықтарды бөлу механизімін жетілдіру
ҚР мемлекеті мен кұкық негіздері
Салық теориясындағы салық механизмінің негізгі элементтеріне сипаттама
Нарық жағдайында кәсіпорын салық толеуші ретінде
Салық құқығының түсінігі, пәні