Қазақ эпосы
Мазмұны
КІРІСПЕ...........................................................................................................4
І БӨЛІМ. Батырлар жырының зерттелу тарихы
1.1. Батырлар жырының жиналуы мен зерттелуі.................................... 6
1.2. Эпосты айтушылар және көп нұсқалы болу себептері...................15
ІІ БӨЛІМ. Эпостағы дәуір және дәстүр мәселесі
2.1. Эпикалық шығармалардағы тұтастану құбылысы.........................24
2.2. Батырлық эпостағы тұтастану құбылысының ерекшеліктері, түрлері.........................................................................................................27
2.3. Батырлар жырындағы тұтастанудың көркемдік жүйесі.................38
ҚОРЫТЫНДЫ..............................................................................................46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.........................................48
Кіріспе
Ауыз әдебиеті ата-бабаларымыздың бізге қалдырған асыл мұрасы десек, батырлар
Батырлар жырындағы тұтастану құбылысы батырды, оның ұрпағын дәріптеуге
Өз елін басқыншылардың шабуылынан құтқару үшін, қалмақтарға қарсы шыққан
Бірінші кезекте айтатынымыз, Мұрын жырау қазақтың жеке-жеке, үзік-үзік жырларын
Кезінде Мұрын жырау көршілес қарақалпақ, түрікмен-өзбек жерін көп аралап,
Тұтастану құбылысын зерттеу орыс әдебиетінде Н.А.Добралюбовтан басталады. Ал қазақ
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы – «Батырлар жырындағы тұтастану құбылысы».
батырлық жырлардағы тұтастану құбылысының түрлері мен ерекшеліктерін көрсету;
батырлар жырларындағы тұтастану құбылысының көркемдік жүйесін
анықтау.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
І БӨЛІМ. Батырлар жырының зерттелу тарихы
1.1 Батырлар жырының жиналуы мен зерттелуі
Батырлар жыры - халық арманынан туып, ел қорғауда жанын
ХІХ ғасырда қазақ эпосын жинау, жариялау және ол туралы
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында қолға алынған эпосты жинау, орыс
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның Ресейге қосылу процесі аяқталып,
Қазақтың ауыз әдебиеті нұсқаларын жинап, зерттеу жөнінде Ш.Уәлихановтың атқарған
Қазақтың батырлар жыры туралы ғалым «халықтың рухы, көзқарасы, әдеті,
Түрлі халықтардың әдебиеті мұрасын салыстыра зерттеу жөнінде Ш.Уәлиханов игі
Қазақ ауыз әдебиетінің мұраларын жинап, жүйелеп, зерттеуде зор еңбек
Г.Н.Потанин қазақ фольклорымен қатар азияның көптеген халықтарының да үлгілерін
Фольклорды ел арасынан жаппай жинап, жазып алу жұмыстары біздің
20-жылдары Қазақстандағы өлке тану қоғамы бұл іске ұйытқы болды.
ХХ ғасырда эпостану ғылымы үздіксіз өсті. М.Әуезов, С.Сейфуллин, Ә.Марғұлан,
М.Әуезов фольклорды «халықтың сан ғасырлық өмір тәжірибесі мен
С.Сейфуллин өзінің «Қазақ әдебиеті» деген еңбегінде ауыз әдебиетінің түрлі
С.Мұқанов та сонау қазақ жырларының тұтас күйде елге толық
Б.Кенжебаев қазақ тарихи жырларын тұңғыш зерттеушілердің бірі болып табылады.
Эпос табиғаты және негізгі түрлері жайында өз қозғаған, талдаудар
Сонымен қатар: «…Қай жырдың идеясын алсаңыз да, негізінде ел
Батырлық жырлардағы болашақ батырдың ғажайып түрде өмірге келуі, ерте
Е.Ысмайылов 1939 жылы жазып, бірақ жарияланбаған «Батырлар жыры туралы»
«Ақындар» деген монографиясында Е.Ысмайылов жырды айтушыларына, сақталуына, дамуына
Халқымыздың эпикалық жырларын зерттеуде елеулі еңбек еткен ғалымдардың бірі
Қазақ жырларының шығу кезеңін дәуірге бөліп, «О характере
архайкалық дәуір – оған «Ер Төстік», «Ақ Кебек», «Құламерген»,
оғыз-қыпшақ (ХІ-ХІІ) дәуірі («Қорқыт», «Қазанбек», «Алпамыс», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу»,
ХІІІ-ХҮ ғасырлар оқиғасына құрылған эпос жеке сала болып қаралып,
а) Жошы ұлысының құрылуы мен ішкі қайшылығын бейнелейтін жырлар
ә) аталған ұлыстардың ыдырауын және өзара соғыстарын сипаттайтын эпос
4. Жоңғар шапқыншылығына қарсы күресті суреттейтін эпос (ХҮІІ-ХҮІІІ)
5. ХІХ ғасырда патша езушілігіне, хандар зорлығына қарсы күрес
Қазақ эпосы жөнінде еңбек еткен Ә.Қоңыратбаев қазақ эпосын жанрлық,
Ертегілік эпос (Ер Төстік, Құламерген, Дотан);
Түрік қағанаты дәуірінде туған жылнамалық эпос ( «Орхон» жазулары,
Оғыз эпосы ( «Кітаби дадам Қорқыт»);
Тайпалық эпос («Қобыланды», «Алпамыс», «Қамбар»);
Ноғай эпосы («ЕрТарғын», М.Сеңгірбаев жырлаған «Қырымның қырық батыры»);
Тарихи эпос («Бекет», «Досан», 1916 жыл поэзиясы);
Лиро-эпос («Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз Жібек»);
Шығармашылық дастандар («Рүстем дастан», қиссалар);
Авторлық эпос («Еспембет», «Өтеген» т.б.);
Совет эпосы («Амангелді», «Мәлік» т.б.).
Қазақ ауыз әдебиетінің түрлі жанрларын зерттеп, ойлар айтқан ғалымдардың
Өз басы асқан құрметке бөленген, өмірі мен ерлігі жыр,
40-50 жылдары эпостық жырлардың варианттарына көңіл бөлініп, жырау, ақын,
Бұған қоса қазақ эпосының таңдаулы үлгілерін жалпы көпшілікке арнап
Алайда ғылымдағы осындай істің нәтижесі үнемі бақылауда болып, ресми
Қазақ эпосының өзге фольклорлық жанрларымен байланысын, эпос пен ертегінің
Р.Бердібаев «Қазақ эпосы» еңбегінде эпосты - көне («Құламерген», «Жоямерген»
Ал, қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысының зерттелуіне келер болсақ, әдебиетіміздегі
Тұтастану құбылысының негізгі шарттарын белгілеп, сөз қозғаған С.Садырбаев болса,
Міне, қазақ эпосының жиналу, зерттелу тарихы осындай сатылардан өтіп,
1.2. Эпосты айтушылар және көп нұсқалы болу себептері
Батырлар жыры – халқымыздың ғасырлар бойғы тағдырын, ерлігі мен
Батырлар жыры ауыздан-ауызға таралу арқылы сонау ықылым замандардан бізге
Әрине, жырды ұзағынан айту, бір оқиғадан екіншісін тудыру, әңгімелеудің
Ертеден келе жатқан жыр сюжеттерін негізге ала отырып, әрбір
Халық арасында әлде бір батырдың қоштасуы және соны жоқтауға
Батырлар жырын айтқан ақындардың қай-қайсысы болса да ерте заманда
Міне, осылайша пайда болған жырларды айтушыларды бірде ақын, бірде
«Қазақ даласы ежелден поэзияның сарқылмайтын дариясы, шалқар теңізі болғаны
Импровизация өнерінің адамдарын жай айтушы, профессионал айтушы (жыраулар), қисса
Ғалым Е.Ысмайловтың айтуынша, «қазақтың өлең, жыр айтушыларының барлығын бірдей
Ал, С.Садырбаев болса бұл жөнінде : «…Қазақта поэзияға тікелей
Е.Тұрсынов болса өз еңбегінде ақын мен жырау сөздерінің шығу
Жыраулардың жалпы алып қарағанда екі түрлі ерекшелігі бар: біреуі
Әзірге бізге ХІХ ғасырдан бергі айтушылар ғана мәлім. Эпос
Нұрпейіс Байғанин 1860 жылы бұрынғы Орал губерниясы, Темір уезі,
Нұрпейіс – күрделі сюжетке құрылған эпикалық жырлар шығарған ақын.
Келесі бір аты мәлім айтушының бірі – Айса Байтабынов.
Айса атақты Бітеген ақынға барып, одан көп жыр үйренеді.
Марабай Құлбайұлы 1841 жылдар шамасыда бұрынғы Қарашығанақ болысына қарасты
Марабайдың ақындық атағы батырлар жырын айтумен шыққан. Ол көптеген
Батырлар жырын шығарушы ақын десек, жырлардың әртүрлі варианттары болуы
Фольклордағы әрбір шығарманың әр кезеңде азды-көпті түрліше айтылатын нұсқаларының
«Қобыланды», «Алпамыс батыр», «Еділ батыр», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырларының
Фольклордың дамуы дегенде бірнеше мәселелерді есте тұту ләзім. Қандай
Түрлі жанр тексінің «жылжымалылық» дәрежесі біркелкі емес. Фольклордың прозалық
Варианттылық – фольклор жаратылысына тән ерекше сипаттарының бірі. Халық
«Қобыланды», «Ер Тарғын», «Алпамыс», «Шора батыр» сияқты келелі жырларды
1898 жылы Аханбеков атынан басылған «Алты жасар Алпамыс» нұсқасы
Сонымен қатар «Ер Көкше», «Ер Қосай» жырларының да бірнеше
«Қырымның қырық батыры» жырын жырлаған атақты Мұрын Сеңгірбаев болатын.
Сонымен, батырлық жырлардың ел арасында ауыздан-ауызға таралу арқылы сақталып,
ІІ БӨЛІМ: Эпостағы дәуір және дәстүр мәселесі
2.1. Эпикалық шығармалардағы тұтастану құбылысы
Батырлар жыры өткен өмірді беріп, ежелде болған бір оқиғалардың
Батырлар жыры белгілі бір дәрежеде тарихпен байланысты болғандықтан жырдан
Қазақ руларының халық болып қалыптасуы ХҮІ ғасырға жатады делінеді.
Қазақ руларының халық болып қалыптасу дәуірінде халықтың күш біріктіру
Қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысына назар аударған С.Садырбаев тұтастанудың төрт
Ш.Ыбыраев болса, бұл айтылғандарға «біздің айтарымыз, тұтастанудың қай түрі
Қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысы жөнінде С.Қасқабасов зерттеу жасаған.
Тарихи жырлардағы тұтастану құбылысын көрсеткен Б.Рахимов тарихи жырларға тұтастанудың
Сонымен, батырлық жырлардағы тұтастану құбылысы дегеніміз – белгілі бір
2.2. Батырлық эпостағы тұтастану құбылысының
ерекшеліктері, түрлері
Қазақ батырлық жырларындағы тұтастануының алғашқы түрін С.Садырбаев бір батырдың
Жырда екі түрлі тақырып бар: алғашқысы жаудан қалыңдығын азат
Батырлық жырлардағы тұтастанудың келесі түрі – ғұмырнамалық тұтастану. С.Садырбаев
Ғұмырнамалық тұтастану өз ішінде бірнеше бөліктерден тұрады: 1) ата
Батырдың тууы туралы Р.Бердібаев былай дейді: «Эпос зерттеушілері жырдағы
Классикалық батырлар жырындағы бас кейіпкердің өмірге келуі негізінен оның
Баласы жоқ ата-ана көп жыл бойы бір перзентті құдайдан
Шөл иесі сұңқар қияқсыз,
Еш нәрсе көрмей дүниеден,
Өткенім деген тұяқсыз -
Тоқтарбайдың зарына
Қалың қыпшақ қайысқан.
Әулие қоймай қыдырып,
Етегі шеңгел сыдырып,
Жеті пірге танысқан.
(Қобыланды, 65 б.)
Нәтижесінде ата-ананың тілегі қабыл болып, балалы болады.
Соншама бай болса да,
Жоқ еді ердің баласы.
Алланың өзі бермесе,
Бенденің бар ма шарасы,...
Тоғыз ай, он күн біткенше
Шыдады кемпір тырысып,
Тоғыз ай, он күн болғанда...
Әмірімен алланың,
Арыстандай ұл тапты.
(Алпамыс батыр, 174 б.)
Сексенге жасы келгенше,
Бір бала көрмей Тоқтарбай,
Қайғыменен қан жұтып,
Ақылынан адасқан.
Әулиеге ат айтып,
Қорасанға қой айтып,
Қабыл болып тілегі,
Аналықтай бәйбіше
Елуге жасы келгенде
Көзін ашпай дүниеден
Өтемін бе дегенде,
Сонда көрген арыстай
Бір ұл, бір қыз атадан
Қыздың аты – Қарлығаш,
Қобландыға қарындас.
(Қобыланды, 66 б.)
Бұлайша әулиелерге сыйыну, кейіпкердің ғажайып түрде өмірге келуі –
Келесі кезекте батырдың алғашқы ерлігі сипатталады. Әдетте, батырлық ертегі
Мұндай «ойындарды» ғылымда «батырлық ойындар» немесе «бірінші ерлік» дейді.
Батырдың өміріндегі келесі бір басты оқиға – батырдың үйленуі.
Қобыландыдай төрені,
«Қазақтың ері келді» деп,
Көктім Аймақ патшасы
Кезекті бұған береді.
Кәміл пірлер жебеді
Қолына алып толғанды,
Қозы жауырын жебені
Ат үстінен шіреніп
Сонда тұрып тартады.
Кәміл пірлер сенгені,
Құрулы бақан басында
Екі бөліп ұшырды
Ай астында теңгені.
... Отыз күн ұдай ойын қып,
Қырық күн ұдай тойын қып,
Көктім Аймақ атасы
Қыз Құртқаны бергені.
(Қобыланды, 152 б.)
Жырларда көп жағдайда батыр қалыңдығының еліне келсе, сол елге
Жырда батыр үйленгеннен кейін негізгі оқиға көбіне жорықтарда, шайқас,
Ғұмырнамалық тұтастанудың соңғы бөлімі – батырдың қайтыс болуы. Батырды
Шежірелік тұтастану тегі екі мақсаттан пайда болған тәрізді. Бірі
Эпос батырдың өмірге келуін, өмірін суреттемес бұрын, батырды асқақтату
Эпоста батырдың ата-анасы асқан бай немесе батыр болып суреттеледі.
«Алпамыс батыр» жырындығы Алпамыстың әкесі Байбөріні:
Тоқсан мың екен қарасы,
Мұрындық, ноқта кимеген,
Түйешілер мінбеген,
Сексен мың екен маясы.
Шұрқырап жатқан бір жылқы,
Тоғай сайын мың жылқы,
Есебі жоқ көп жылқы.
Жиделі Байсын даласы,
Өз алдына бір бөлек
Торысы мен қарасы
Аңдай болып көрінген
Бозы мене аласы –
деп суреттейді. (Алпамыс,167 б.)
Ал, С.Садырбаев еңбегінде тұтастанудың бұл түріне мысал ретінде «Манас»
Алғашқы бабасы қалай батыр болып туса, одан туған немере,
Шежірелік тұтастануға түскен эпостың тағы бір заңдылығы – кейінгі
Батырлардың бұлайша жеті атасын мақтан етуі, сөз жоқ, біріншіден,
Батырлық жырлардағы тұтастанудың келесі түрі тарихи тұтастану жайлы С.Садырбаев
Тарихи тұтастанудың бірінші түрі рулық замандарда, яғни ертеректе болғандықтан,
Тарихи тұтастанудың екінші түрі - бір орталыққа тұтастанудың, яғни
Географиялық тұтастану – батырлық жырлардағы тұтастанудың бесінші түрі. Тұтастанудың
Географиялық тұтастану тұтастанудың басқа түрлерімен тығыз байланысты. Себебі қандай
Бас кейіпкердің басқа елдерге сапар шегуі сонымен қатар, қалыңдық
Сонымен, географиялық тұтастану дегеніміз – бір фольклорлық шығармада көптеген
Алғашқысы батырлық жырларында жиі кездеседі.
Бұлайша кездесетін географиялық атаулар кей батырлық жырларда шынайы
Жоғарыда айтқанымыздай, географиялық тұтастанудың ендігі бір түрі – бірнеше
Сонымен, батырлық жырларындағы тұтастану құбылысының түрлері осындай болып келеді.
. Батырлар жырларындағы тұтастанудың
көркемдік жүйесі
Жалпы қазақ фольклорындағы тұтастану – батырды дәріптеу үшін қолданылатын
Қамбар өзің қолдасаң,
Қолдамайтын кім бар-ай
Қазанға қайдан жол қылдың
Қараман деген заңғар-ай.
Қала қоймас Бурыл ат
Қатар шапқан жарыстан.
(Қобыланды, 196 б.)
Көп жауапқа тұтылып,
Келмембет батыр терледі,
Келмембет айтты: «А, патшам,
Көп қылып едім зорлықты».
(Қамбар, 350 б.)
Қағынбаса не қылды?!
Құрсаулы қара нар келіп
Қарсы қарап шабынды
Көзімнің жасы егілді.
Қабырғам менің сөгілді.
(Алпамыс, 196 б.)
Осы сияқты тұтастанған жырларда дауысты дыбыстан басталатын, яғни ассонанс
Атасы жаман атасыз
Атамды сұрап не етесіз?
Анасы жаман анасыз
Анамды сұрап не етесіз?
Анаң сенің некесіз.
(Қобыланды, 118 б.)
Ертеңді-кеш зарласам
Есітер ме екен құлағың?
Ерлігімнен не көрдім?
(Алпамыс, 208 б.)
Тұтастанған жырларда жиі кездесетін көркемдегіш сөздер – теңеулер болып
Алғыр құстай байланып,
Қызыл найза қолға алып,
Абжыландай толғанып,
Шұбардың басын төгеді.
(Алпамыс, 227 б.)
Аспаннан түскен нұрдай боп,
Есепсіз қалмақ қырылды.
Жабысқан будан удай боп,
Майданнан аққан қызыл қан
Сарқырап ақты судай боп
Өліктері төбе боп
Үйіліп жатыр таудай боп.
(Қобыланды, 225 б.)
Жыршы теңеулерді жырлардағы сұлуларды суреттегенде де қолданған. Мәселен:
Сонда сұлу Қыз Құртқа ...
Саулы інгендей сыңқылдап,
Күшігендей сұңқылдап,
Сүмбіледей жылтылдап,
Алтын қалпақ дулыға
Шекесінде жылтылдап.
(Қобыланды, 83 б.)
Қаламдай қасы сүрілген,
Оймақтай аузы бүрілген.
(Ер Тарғын, 218 б.)
Ортада отыр Қаракөз
Он бесте туған айдай боп.
Қызыл күрең реңі
Құбылып отыр жындай боп
Оқтаудай боп,
Тартып қойған сымдай боп,
Сөйлеген сөзі қырмызы
Қамырды тартқан қылдай боп ...
(Алпамыс, 231 б.)
Жырларда батырды арыстанға, жолбарысқа, алғыр құсқа, ақ тұйғынға, ақ
Қабаған мойын, қой көзді,
Талма мойын, нұр жүзді,
Біріне Қоблан ұқсайды.
Келді, балам, тұрсана.
Қорасан жүзді, қой көзді
Қараман келгенге ұқсайды,
Келді балам тұрсана.
(Қобыланды, 75 б.)
Қолаң шашаты, қой көзді,
Алшаңдаған аруым
Раушан нұрың көргенде
Өлейін деп жатсам да,
Қай-қайдағым құрсайды.
(Ер Тарғын, 290 б.)
Келтірілген мысалдардағы эпитеттер кейіпкерлер келбетін суреттеуден тұрса, енді бір
Арыстанның барында
Оқалы бөрік кигенім.
Оқасын жерге төгілтіп,
Әлде неден азғырдың
Асыл туған арыстанды
Әзіл жаппақ түңілтіп.
(Ер Тарғын, 292 б.)
Толғамалы ақ сүңгім
Шаншылар майдан күн бүгін
Алтын құндақ ақ берен
Атылар майдан күн бүгін
Толғамалы ақ сүңгім
Шанша алмасам саған серт
Қанға тойсаң саған серт.
(Қобыланды, 121 б.)
Батырлық жырларға ерекше бір сарын беріп, тыңдаушыны тамсандыра отырып,
Астына мінген Бурыл ат
Жауатын күндей күркіреп.
Жаңбырдай тері сіркіреп
Құбылып, ойнап жер басып,
Жалғаса ұшқан қоңыр қаз
Тозаңынан адасты ...
Белеңнен асты былқылдап
Тозаңы шықты бұрқылдап
Аттың жолы қазылды
Ұмтылғанда қысылып
Бес жүз құлаш жазылды,-
деп суртеттеу арқылы аттың шабысын әлденеше есе үлкейтіп беріп
Литота, яғни кішірейту ұлғайтуға керісінше құбылыс, шамадан тыс ұлғайтылған
От орнындай тұяқтан,
Оймақтайы қалыпты.
Етектейін ернінің
Екі елісі қалыпты.
Қиған қамыс құлақтан
Бір тұтамы қалыпты.
Жалбыраған жалынан
Жарты қарыс қалыпты.
(Ер Тарғын, 306 б.)
Бір күн шапса шұбар ат
Айлық жерді алып береді.
Он екі күн жүреді
Айналдырып санаса,
Он екі айлық жер еді.
( Алпамыс, 114 б.)
Тұтастанған батырлық жырларда әсірелеп, айшықтау яғни фигура да ұшырасады.
Айналайын, құдайым
Бір өзіңе жылайын
Бүйтіп қорлық көргенше,
Көзімнің жасын бұлайын
Жалғызым менің келер ме?
Көзімнің жасын көрер ме?
Арманда кеткен баламды,
Қадыр алла берер ме?
(Алпамыс, 242 б.)
Ал, «Қобланды батыр» жырындағы Қарлығаштың Қобландыға айтқаны да арнауға
Қозыдай Қоблан егізім,
Бірге туып, бірге өскен
Кіндігімді бір кескен?..
Қысылған жерде түптесім
Тоқсанда атаң Тоқтар шал
Жан көке кімге тапсырдың?
Алпыста анаң Аналық
Ақ көке кімге тапсырдың?
(Қобыланды, 120 б.)
Айшықтаудың бір түрі ретінде қайталаулар да жырға өзіндік көрік
Егіз туған көк қошқар!
О да сенің жолыңда
Егіз туған көк сүре
О да сенің жолыңда.
Егіз туған көк айғыр
Бұ да сенің жолыңда.
(Қобыланды, 101 б.)
Аттанбадым олжа үшін,
Сыңсып жатқан малы үшін,
Аттанбадым олжа үшін,
Аттанғанмын кәуірге,
Атамның ежелден ескі кегі үшін.
(Алпамыс, 287 б.)
Сонымен бірге батырлар жырында айшықтаудың тағы бір түрі шендестіру
Қара жерге қар жауар,
Қарды көрде, бетім көр.
Қар үстіне қан тамар
Қанды көр де, етім көр.
(Ер Тарғын, 195 б.)
Міне, батырлық жырларға тән көркемдік ерекшеліктердің бірсыпырасы осындай болып
Қорытынды
Қазақ фольклорындағы халық поэзиясының аса көркем, көлемді саласы –
Ауыз әдебиетінің басқа да салалары секілді эпос та ауызша
Алғашқы үлгілері сонау ерте замандарда қалыптасып, бертін келе өмір
«Батырлар жырындағы тұтастану құбылысы» деп аталатын жұмысымдағы негізгі мақсат
Ауыз әдебиетінің басқа да салалары секілді эпос та ауызша
Батырлық жырлардағы тұтастану құблысы белгілі бір мөлшерде тарихи оқиғаларды,
Батырлар жырындағы тұтастану құбылысының негізгі мақсаты – батырды дәріптеу,
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Садырбаев С. Фольклор және эстетика. – Алматы: Жазушы,
151 б.
2. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. – Алматы: Ғылым, 1993.
3. Уәлиханов Ш.Таңдамалы. - Алматы, 1985. - 431
4. Жүгенбаева Г. Қазақ гуманитариcтикасы және ұлт тарихын зерттеу.
5. Әуезов М. Әдебиет тарихы. -Алматы: Ана тілі, 1991.
6. Сейфуллин С. Шығармалары, 6 т. Алматы, 1964. -
Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. -Алматы:
Бердібаев Р. Қазақ эпосы. – Алматы: Ғылым, 1982. -
Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік
Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. – Алматы: Ғылым,
Тұрсынов Е. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. –Алматы:
Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. –Алматы: 1974. -320
Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. – Алматы: Мектеп, 1994. -
Қасқабасов С. Қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысы.// Жұлдыз, №11, 1992.
Рақым Б.С. Тарихи эпос табиғаты. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы,
Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Санат, 2002. -
Қазақ эпосы. - Алматы, 1958. - 696
Қобыланды. – Москва: Наука, 1975.
Қазақ әдебиетінің тарихы, 1т., 1к.-Алматы: ҚазССР Ғылым Академиясының баспасы,
Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Санат, 1994.
Қазақ фольклористикасының тарихы. – Алматы, 1988. - 432 б.
Ыбыраев Ш. Қазақ эпосы. – Алматы: 1987. –
Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: 1991. -
5
Қобыланды - батыр Қазақ эпосы
Фольклорлық практика есебі
Қобыланды батыр
Қажым Жұмалиев шығармашылығы
Батырлар жырындағы тарихи шындық
Батырлар жыры
Сопылық әдебиет
«Қорқыт ата кітабының» зерттелуі жайлы тың деректер
Халық ауыз әдебиеті пәнінен практикалық сабақтың әдістемелік нұсқауы
Фольклор және жазба әдебиетінің ерекшеліктері