Абай журналы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І АБАЙ ӨМІР СҮРГЕН ДӘУІРДІҢ САЯСИ - ӘЛЕУМЕТТІК
1.1 Жалпы Абайды тудырған дәуір, тарихи орта, сол кезгі
1.2 Мақалалар мен зерттеулерден Абайдың әлеуметтік орнын, шығармашылығын бағалаудағы
ІІ АБАЙДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСИ КӨЗҚАРАСТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢ 23
2.1 Абайдың балалық шағындағы қазақ елінің әлеуметтік түр –
2.2 Абайдың әлеуметтік – саяси идеяларының мемлекеттік идеологияны қалыптастырудағы
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 49
КІРІСПЕ
Қазақ халқының саяси менталитеті оның қазіргі саяси хал –
Абай өз айналасындағы адамдарға, өзі өмір сүрген қоғамға, өзі
Абайдың дәуірі Абай дүниеге келер алдындағы халді еске алатын
Бүкіл өмірін елінің көкірек көзі – сауатын ашып, алға
Абайдың саналы өміріндегі ерекше кезең – сексенінші жылдардың екінші
Абайдың ағартушылығына жол ашқан тағы бір дүниенің кілті жақында
Сол жылдары Абай орыстың өзінен бұрынғы ағартушы ойшылдарының, соның
Абайдың ағартушылық идеяларының ең мол көрініс тапқан жері -
Абайдың кемелденген шағы 19 ғасырдың соңы ғылыми психологияның қалыптаса
Абай шығармаларының идеялық шоқтығы биік, тақырып аясы кең. Абай
Кемеңгер ақын қазақ қоғамындағы ең келелі тақырыптарды, көкейтесті мәселелерді
Біріншісі, отаншыл, ұлтжандылығы;
Екіншісі, өзге ұлттар мен халықтарды дұрыс түсініп, олардың артықшылықтарын
Үшінші, отаршылдықты, ұлттық езгіні және оның зардаптарын әшкерелеуі.
Абай өзінің кемеңгерлік ой – пікірлерін бүкіл қазақ халқы
Абай өз ұлтын – қазақты ең көп сынаған ақын.
Абайдың тұсында қазақ елі Ресей патшалығының бұғауында, экономикалық жақта
Мінсіз адам болмайтыны сияқты, бір ұлттың ұлылығымен, жарқын қасиеттерімен
Егер, Абай өз ұлтын бәрінен артық сүймесе, қадірлемесе, „Қалың
Ұлттық психика өзгерісінің, заман өзгерісінен де баяу, қиын болатыны
Абай „біздің қазақ” деп шымбайына батыра айтқанда жаппай қазақты
Зерттеу жұмысымның мақсаты мен міндеттері – Біз қазақ халқының
Зерттеу жұмысымыздағы алға қойылған мақсатқа жету үшін, мынадай міндеттерді
Абайдың саяси-әлеуметтік орынын көрсету;
Абай өмір сүрген дәуірдің саяси - әлеуметтік ерекшеліктерімен сол
Абайдың әлеуметтік орнын, шығармашылығын бағалаудағы пікірлерді мақалалар мен зерттеулерден
Абайдың әлеуметтік – саяси идеяларын қалыптастырудағы рөлі
Зерттеу жұмысымның жаңалығы.
Зерттеп отырған бітіру жұмысымыздың ғылыми жаңалығы – Қазақ менталитетіндегі
Бітіру жұмысымның құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден,
І АБАЙ ӨМІР СҮРГЕН ДӘУІРДІҢ САЯСИ - ӘЛЕУМЕТТІК
1.1 Жалпы Абайды тудырған дәуір, тарихи орта, сол кезгі
ХІХ ғасырдың орта кезі мен екінші жартысында Абай уақытында
Патшалық отарлау саясаты қазақ халқының жерін алғанда, оның шұрайлысын
Осындай отарлау саясатын ойдағыдай жүргізу үшін патша өкіметі қазақ
Абайдың әлеуметтік қайраткер болып, ақындық өнері басталған шақта қазақ
Патша өкіметі басқарудың жаңа жүйесін енгізе отырып, қазақ жерінде
Сондықтан, құн дауы, жесір дауы, барымта, қалың мал төлеу,
Ақша беріп жанғасқан,
Ақысын әрең сол алды.
Орыс сияз қалдырса
Болыс елін қармайды.
Қу старшын аш билер,
Аз жүрегін жалғайды,- деп, Абайдың шенейтіні сол жаңағы ел
Осылайша, қазақ халқының ең шұрайлы жерін алып, бар байлығын
1870 – 1880 жылдары Орынбор, Троицк, Омбы сияқты қалаларда
Абайдың өлеңдері мен қара сөздерінен біз патшалықтың дәл өзін
Осы аталған патшалық, отаршылдық - әкімшілік жүйе қазақ халқының
Сауда капиталының дамуы қазақ даласын өндіріс бұйымдарын өткізетін нарыққа
Қазақ көп жерлерінде қалың шаруалар жатаққа айнала бастады. Күн
Міне біз патшалық отарлау саясаты себебінен туған жалпы әлеуметтік,
Енді осымекн қатар, біз тағыда бір тарихи шындықты айтуымыз
Ол 1860 жылдарда қоғамдық өмірдің қайшылығынан туған демократиялық –
1890 жылдары Ресейде жаңа тарихтық ағымның жалғасы есебінде социял
Осы тарихи жағдайларды дұрыс танып, келешекті болжаған әрбір елдің
Абай, Ыбырай мен Шоқан сияқты қазақ елі тек орыс
Абай туралы, Абайдың дүниеге көзқарасы туралы, әдебиетте қалыптасуы туралы
Бала Абайды дана Абай, шәкірт Абайды ұстаз Абай еткен
Арнайы оқуына келсек; жасынан зерек Абай Семей медресесіндегі 3
Сонымен, Абайдың дүниеге, әлеуметтік, қоғамдық көзқарасының қалыптасуына, біріншіден: -
Солай десекте, Абайдың шығыс классиктерінің әдебиетімен таныс болғандықтан ескерусіз
Абай қазақ халқының бай шығармашылығын дамыта отырып, өз еңбегінде
1.2 Мақалалар мен зерттеулерден Абайдың әлеуметтік орнын, шығармашылығын бағалаудағы
Қазақ халқының ұлы ақыны Абайдың өмірі мен шығармашылығын зерттеу
Абайдың қазақ шеңберінде бұрын соңды әдебиет тарихында болмаған ақын
Сонымен бірге Кәкітай орыс классиктерінің кітаптары Абайдың ақындық рухын
«Кейбір адамдар, Абайдың тілі қиын, түсінігі ауыр деп ойлайды.
Кәкітай жинастырып 1909 жылы Петербург қаласында бастырылып шыққан Абай
Бұдан соң Абай туралы татардың Зейнелгабидин Элжаухары деген зерттеуші
1913 – 1917 жылдар арасында Абай туралы, оның әдеби
1944 жылы Абайдың қысқаша өмірбаяны Шығыс тілдерінің Лазаревский институтының
1914 жылы 26 қаңтарда Семей географиялық қоғам Абайдың қайтыс
Осы жылдары Томск қаласында шығатын «Сибирский студент» журналында «Қазақ
Кәкітай бастырған жинақтан кейін, екінші рет Абайдың таңдамалы өлеңдер
1990 – 1930 жылдар арасында баспа сөз бетінде Абай
1934 жылы Абайдың өмірі мен шығармашылығына байланысты зерттеу еңбектері
Абайтанудағы бұдан соңғы зор белес шынайы ой – пікірлердің
Осы уақытта Абайдың толық жинағы қазақша, орысша том –
Абайды зерттеу ғылымының үшінші кезеңі 1948 жылдан басталады. Оған
Әр кезде, әр мәселе жайында Абайтану ғылымына азды –
Абайдың өмірі мен шығармашылығын зерттеуде, Абай мұрасын жұртшылыққа танытуда
Абайдың шығармашылығы ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысындағы қазақ даласының қоғамдық
«Ынсапсызға не керек, істің ақ пен қарасы, нен таппаймыз
Үшіншіден сөзінде ақын надан, ел тағдыры, халық қамы дегенді
Абай қарапайым халықтың ауыр да, қараңғы өміріне немқұрайлы қарай
«Кедейдің өзі жүрер малды бағып,
Отыруға отын жоқ үзбей жағып.
Тонған иінін жылытып, тонын илеп,
Шекпен тігер қатыны бүрсең қағып».
Ақын бай – шонжарларды қатардағы қарапайым кедейлер мен күйзелген
«Алса да аяншақтау кедей сорлы,
Еңбек білмес, байдың да жоқ қой орны.
Жас бала, кемпір – шалын тентіретпей,
Бір қыс сақта, тас болма сен де о құрлы».
Абай ел әміршілігімен кедей шаруаларының үнемі бітімсіз, ымыраға келмейтін
«Жалшы үйіне жаны ашып ас бермес бай,
Артық қайыр – артықша қызметке орай.
Байда мейір, жалшыда бейіл де жоқ,
Андастырған екеуін, құдайым – ай», - деп, байлардың кедейді
Ақын ақсүйек феодалдардың өз басының пайдасы үшін әдейі тұтандырып,
«Болды да, партия,
ел іші жарылды.
Әуремін мен тыя,
Дауын мен шарынды ...».
Ойшыл ақынның демократиялық көзқарастары оның әкімшілік, сәт тергеу орындарының
ХІХ ғасырдың 60-шы жылдары патша үкіметінің қазақ даласына енгізген
«Шашты малын, берді барын.
Баларымды жұртына ...».
Ақын патша ұлықтарына пара беріп сайланған болашақ әкімдер мен
«Болыс болса, түсінің,
Түксігін салар тырсиып.
Сенен аяр, түгі жоқ,
Бүгін сыйлас көрініп.
Бүгін жалын, ертең жоқ,
Сөзі мен өзі бөлініп ...».
Ауыл әкімдері старшын, би, болыстардың билікке қолы жеткеннен кейін,
Абай бай – шонжарлардан заңсыз іс - әрекеттерін, мансапқор,
«Мәз болады, болысың,
Арқаға ұлық қаққанға.
Шелтірейтіп, орысын,
Шенді шекпен жапқанға ...» - деп надан болыстардың ұлықтар
Өз заманындағы сот орындарының қызметіне талдау жасай келе ақын
«Кедей би жантайды,
Сауыр мен өркешке.
Саулыққа ел байды,
Кеңесер би кешке»...
Қазіқ қоғамындағы әлеуметтік теңсіздікті әшкерелей отырып Абай барлық ағартушы
«Пайда ойлама, ар ойла.
Талап қыл, артық білуге.
Артық білім кітапта
Ерінбей оқып, көруге»...
Ол халықтың ауыр тұрмысын, мешеулігін кертартпа патриархалдық – феодалдық
Ағартушы ақын қазақ халқының дамуы, оның басқа елдің қатарына
Ұлы ақын Лермонтовтың, Пушкиннің өлеңдерін қалай шебер аударған. Абай
Ең алдыменен ана тіліңді біл, ана тіліңді құрметте, содан
«Әрбір адамның өзінің ана тіліне деген көзқарасына қарап, оның
Біз бұл жерде заңғар жазушылардың ана тілі туралы пікірлерін
Комунистік партияның көсемдері бір совет халқы және олардың бір
Бүгінгі таңда ата – бабамыз ғасырлар бойы армандаған егемендігімізге
Бүгінгі күні тіліміз шын мәнінде мемлекеттік мәртебеге сай қолданылып,
Абай, оқы, білім ал, байлық та, бақыт та білімде
Түбінде баянды еңбек – егін салған,
Жасынан оқу оқып, білім алған.
Би болған, болыс болған өнер емес,
Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған.
Абайдың бұл сөзінің мәні, мағынасы, мазмұны бүгінгі таңда орасан
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университет студенттерінің
Ұлы ақын қоғам алдында мәңгі өшпес мұра қалдырды, оның
Біз, жоғарыда соттың, би – болыстардың әділетсіздігін, піреге сатылатындығын
Осы айтылғандардан Абай ой – толғауларынан бүгінгі күн үшін
ІІ АБАЙДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСИ КӨЗҚАРАСТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢ
2.1 Абайдың балалық шағындағы қазақ елінің әлеуметтік түр –
Абай (Ибрагим) Құнанбаев Семей облысының Шыңғыс тауын жайлаған Тобықты
Ендігі жерде ел билеу, қызмет істеу, зор атаққа ие
Құнанбай 1852 жылы Қарқаралы дауының ең соңғы аға сұлтаны
Абай Құнанбайдың қырық бір жасында туылған. Құнанбай көп әйелді
Абайдың жас шағындағы тәрбиесі анасы Ұлжанмен кәрі әжесі Зеренің
Қазақ ауылдарындағыдай Құнанбай ауылында да рушылдық, ескі әдет –
Қазақ қоғамының арасында ХІХ ғасырдың екінші жартысында феодалдық, рушылдық
Бұл салт – сана қазақ елінің дамуына көп бөгет
Қазақ халқының әлеуметтік өмірінде де тұрмысында да патрихалдық дәстүр
Бұл жайлар елдің рухани күшін әлсіретіп, әлеуметтік сана сезімнің
Міне, Абайдың балалық шағындағы қазақ елінің әлеуметтік түр –
Бірақ, Құнанбай Абайға басқаша қарады, ол болашақ ақыл иесі
Бұдан соң, Абай Семейде Ахмет Риза имамның медресесіне оқуға
М.Әуезов Абайдың өмірінің осы бір кезеңі туралы былай деп
Абай сияқты дарында медреседе оқытылатын дәріс түрлерін толық қанағаттандыра
Абайдың тасқындаған ақылы, алдына қойған әлеуметтік мақсаты бұл оқытуды
Фзули, Шамси, Сәхиали
Науаи, Сагди, Фердауси
Хожа Хафиз-бу әммәси
Медет бер я шагири фзриеді! -
деп, өзі қадірлеген ескі ақындардың өнерін өзіне медет тұтып,
Абай он үшке толғанда, әкесі ел билеу жұмысында өзіне
Баласын оқыта түспей, қайырып алған себебін жоғарыда Құнанбай өмірі
Бірде ойнап анадай жерде келе жатқан Тобықтының белгілі ақсақалдары
Міне, осындай ел іші өзара жауласып тұрған шақта он
Жастай алғыр, зерек Абай жасына жетпей ұлғая бастайды. Абайдың
Осында келгендердің ішінде Біржан – сал, Әсет, Байкөкше, Кемпірбай,
Сонымен жаратылысында үлкен зеректігі бар және қала тәрбиесінен білім
Әкесінің еркі бойынша амалсыздан өнімсіз тартысқа араласқан Абай жігіт
Абай жиырма сегіз жасында әке жолынан мүлде бөлініп, жаңғырар
Семейдің Уездік бастығы тағы бір ресми мәлімдемесінде былай дейді:
Ел ішінде Абайдың беделінің күннен күнге өсе түсуі сол
Абай соттан өтірік арыз беруші – жалақорларды жауапқа тартуды
Абай жаулары тек У.Бөрібаевпен біткен жоқ. 1883 жылы тергеу
1885 жылы Абай өмірінде зор оқиға, оның есімін қазақ
Абай жазған осы заң ережесі туралы Э. Жиреншин: „Абай
Абай дәрежесінің көптеген мазмұндары феодалдық – патрихалдық қоғамның билеуші
Абай көзі тірісінде өзі шығарған ережелерді бұлжытпай қолданды. Әйел
Абайды жайлары түрлі өтірік - өсекпен, айла – амалмен
Жылуы жоқ бойының,
Жиымиғаны неткені?
Құбылуы ойының,
Кетпей құйын еткені!,
Мұңды жалман пішінін,
Кезек киіп, ел жиып,
Болыс болса түсінің,
Түксігін салар түрсиіп.
Бір көрмеге тәп-тәтті!
Қазаны мен қалбаны
Ден айналмай ант атты,
Бүксіп, бықсып аржағы, - деп сынайды.
Абайдың жаулары оны құрта алмай, бірақ он жыл бойына
Қазақтың қайсысының бар санасы,
Қылт етерде дап – дайын бір жаласы,
Пысықтың белгісі арыз беру,
Жоқ тұрса да бас бересі, алты аласы – деп
Ел ішіндегі дау – жаладан безер боп, басын алып
1886 жылдан 1889 жыл аралығы Абайдың барлық ақындық қызметінің
ХІХ ғасырдың 90 жылдары өлең, өнерге тереңдеп кіріскен Абай
Абай жауапқа ілініп қалада бірнеше айлар жатқанда, Семейге жер
„Таңертеңнен кешке дейін, көбіне орыстың кітабын оқиды да ара
Абай орыс кітаптарын оқумен бірге, орыс достарынан сол кездегі
Мәз болады болысың,
Арқаға ұлық қаққанда.
Шелтірейіп „орыстың”
Шенді шекпен жапқанға
Оқалы тон тола ма?
Ар ұятын сатқанға,
Күлмен қағып қасқайып,
Салынып-ап мақтанға.
Көзі барлар ойының
Күлер к... ашқанға
Қасиетін ойының
Бекер төгіп шашқанға.
Өзгелерді біз емес,
Түсірмекші қақпанға
Қуанарлық қыз емес,
Жылтырауық таққанға, - деп арсыздықпен елдің көз жасын сауып
Бұл да өмірден Абай алған тәжірбие, саяси қорытынды.
Он жыл бойы күресте талай сынды басынан өткерген Абай,
Мұны біз:
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқ – барды, ертегіні термек үшін,
Көкірегі сезімді, тілі орамды,
Жазды мүлгі жастарға бермек үшін. – деген сөздерінен көреміз
Көп жылдар әуре қылған сот жұмыстары аяқталып, Абай енді
Мұнымен бірге, Абайдың нағыз ақылгой досы, рухани серігі кітап
Әсіресе Абайдың творчествалық еңбекте көп берілген уақыты 1889 -
Абай ұзақ күнге орыс жазушыларын, әсіресе: Белинский, Пушкин, Лермонтов,
Орыс халқының тамаша мәдени қазынасынан Абай көркемділікке, шебелікке, бұқаралыш
Абай бір халықтың тілін екінші бір халықтың тіліне аударуды
Орыс ақын – жазушыларының еңбектерімен құмарта танысқан Абай, өзінің
Кең дала, табиғат құшағында өскен, қазақ халқының бай музыка
Абай ғылымға да зор назар салды. 1885 жыл орыстың
Абай ауылына қыр адамдары ұдай ақыл сұрай келіп, көрген
Бірнеше жылдай ақын өзі қанағаттандырған, өзі ұядан шығарған шәкірттерінен
Бірақ, бұл қызық, бұл қуаныш ұзаққа созылмады. Пертоградта Михаилов
Кешегі өткен ер Әбіш,
Елен бір асқан еректі.
Жүрегі жылы, бойы құрыш,
Туысы жаннан бөлекті.
Өнері оның жұрт асқан,
Ғылымға көңілі зеректі –
деп келеді де:
Бір шешеден туғанда,
Бәрінен кетті тәуірім.
Көтермеске амал жоқ,
Көтердім дүние ауырын –
деп қатты қайғырып жоқтау өлеңін жазады. Абай бұл қайғыны
Абай ауылында Әбіш қайтыс болған соң көңіл айта келген
Осындай ауыр қайғыда жүрген Абай тағы бір оқиғаға тап
Сүйікті ұлының қайғысымен шер тартқан ақынның жан күйдіре оның
Бұл оқиға ақынның сүйегіне өшпес таңба салады. Ру тартысы,
Бірақ, Абай ел арасын дүрліктірмей, өзінің өзгелерден, әсіресе, өзінің
Сондықтан, жас кезінде ақынмен көп жылдар дос болып, ара
Әрбір тартыстың ауыртпалығының өзі сол кездегі қазақ қоғамының құрылысына
Алайда өмірде зор талап, ізгі ниет бар да, сол
Арқамды жүктен босатқан, қарағым;
Аузымды сөзден босатқан, қарағым;
Алдымды кісіден босатқан, қарағым;
Қош бол Мағаш, қарағым – деп маңдайынан сүйіп, көзінен
Абайды елі Шығыс тауының Жидебай құрығындағы өз қыстауына жерлейді.
Тірі күнінде бірде қадірлеп, бірде жәбірлеген ағайын – туысқандары
2.2 Абайдың әлеуметтік – саяси идеяларының мемлекеттік идеологияны қалыптастырудағы
Ұлтымыздың өркениетті дүниетаным тәлім тәрбиесі, адамгершілік бейнесі, мәдениеттілігі кемеңгер
Абайша айтсақ, еңбексіз, тоглассыз халық өрге баспақ емес.
Егіннің ебін,
Сауданың тегін.
Үйреніп, ойлап мал ізде.
Адал бол – бай тап,
Адам боп – мал тап.
Қуансаң қазақ бірің дос,
Көрмесең істің бәрі бос.
Абай, әйтеуір бос отырма, еңбек ете бер деп отырған
Адамзат тіршілікті дәулет білмек. Ақыл таппақ, мал таппақ, адал
Абай туындыларынан бүгінгі ұрпақ алар бірінші тағылым осындай.
Екіншіден, ұлтты өрге тартар қасиеттер – иман мен қанағат.
Жұрт жүр ғой арамдықты еп көрем деп.
Тоқтауға айтқан кісіні шет көрем деп.
Бар ма екен жай жүрген қанағатпен
Құдайдың өз бергенін жеп көрем деп.
Халықтың көркеюіне, бейбіт тіршілігіне, билік мәдениеті мен тәліміне иман
Имандылық – Алланың ақ жолына сену, халыққа, туған –
Үшіншіден Абайдың рухани – пәлсафалық мұрасындағы тәлімдік мәнін жоймаған
Кеңестік қоғамда ұлтымыз бойындағы Абай көрсеткен жаман қасиет -
Демек ұлттық идеология қоғамдағы кемшіліктер табиғатын Абайша аша білуді
Таласып босқа,
Жау болып досқа.
Қор болып құрып барасың.
Өтірік шағым толды ғой,
Өкінер уақытың болды ғой – дей түйіндейді.
Абай шығармаларының адамгершілік, рухани – пәлсафалық тәлімдік қуаты тәуелсіз
Қазақ халқының бүгінгі рухани келбетіне көз салсақ, Абай ұсынған,
Тәуелсіз Қазақстанның ұлттық рухани өмірінің қайта өрлеу процесі бос
Абайдың әлеуметтік – саяси ақындық өнеріндегі қазақ халықының мәдени
Абай ХІХ ғасырдағы орыс әдебиетін өзіне зор міндет еткенде,
Абайдың саяси мектебін айтқанда біз біріншіден, Абайдың ағартушылық жолымен
Біздің осы бөлімде арнайы тоқталып қарайтын мәселеміз Абайдың тікелей
Абай өз тұсында ақын, жазушыларға да өзінен кейінгілерге де
Өзі аңсап шыққан мәдениет биігінің басынан келешекке қол созып,
Ақыл мен парасат – бөліп жаруға келмейтін тұтас ұғымдар.
Адамгершілік атты – жан – жақты ұғымның бір кетігіне
Өзіңе де өзгеге де пайдасы тиетін, бізше айтсақ халыққа
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақ халқын өркениеттілікке бастауда Абайдың рухани, философиялық және адамгершілік
... Көңілім қалды достан да, дұшпаннан де,
Алдамаған кім қалды тірі жанда?
Алыс – жақын қазақтың бәрін көрдім,
Жалғыз – жарым болмаса анда – санда, -
деп толғанады. Қазақ халқының өмірдің қарапайым, қатардағы шындықтарын өрелі
Тәуелсіз Қазақстанның ұлттық рухани өмірінің қайта өрлеу процесі бос
Абайдың әлеуметтік – саяси ақындық өнеріндегі қазақ халықының мәдени
Абай өзін көрмей, сөзін көру арқылы, естіп ұғыну арқылы,
Абайдың саяси мектебін айтқанда біз біріншіден, Абайдың ағартушылық жолымен
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Өмірәлиев К. „Абай афоризмі”. – Алматы. 1994 ж. 17-бет.
Нұрахметов М. Абай. – Алматы. 1996 ж. 61-бет.
І.Жансүгіров «Абай кітабы». //Абай журналы. №1, - Алматы, 1998.
Мұқанұлы К. Абай. – Алматы 1996 ж. 71-74- беттер.
Кәкітай Ысқақұлы Құнанбаев, Абай. – Петербург. 1909. 98-б.
Кәкітай Ысқақұлы Құнанбаев, Абай. – Петербург. 1909. 108-б.
Абай. – Петербург. 1909. 15-б.
Х. Мумалиев. «Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының
Айқап, // - Троицк 1913 ж. № 22-23 саны.
Алшаркият, ХҮІІІ шығуы, - Москва, 1914 ж. 228-230 беттер.
Семейдің геог. Қоғамының 25 жылдығы, - Қызылорда. 1927 ж.11-б.
«Сибирский студент», - Томск, 1915 ж. №3-4 санды, 2
Абай термесі (өлеңдер жинағы) Бастырған С.Ә. Нұржанов 1917 ж.
Социалистік Қазақстан // - Алма-ата, 1951 ж. маусым 4-бет.
Әуезов М.О. Әр жылдар ойлары. – Алматы. 1986 ж.
бұл да сонда. 175-бет.
Абай. «Қара сөз». – Алматы. 1996 ж. Жиырма бесінші
Нұрахметов М. Абай. – Алматы. 1996 ж. 61-бет.
М.Әуезов. Абайдың өмірбаяны, - Алматы, 1985 ж. 20 т.
М.Әуезов. Абайдың өмірбаяны, - Алматы, 1985 ж. 20 т.
М.Әуезов. Абайдың өмірбаяны, - Алматы, 1985 ж. 20 т.
Абай термесі (өлеңдер жинағы) Бастырған С.Ә. Нұржанов 1917 ж.
Мұқанұлы К. Абай. – Алматы 1996 ж. 82- бет.
Каз. ЦАУ, фонд 64, іс 1430, И. Құнанбаевтың тергеу
Каз. ЦАУ, фонд 64, іс 1430, И. Құнанбаевтың тергеу
Каз ЦАУ, ф.64, іс саны 1430
Бұл заң ережесін Қазақ қаласынан тауып әкелген академия қызметкері
„Ақиқат” журналы. С. Аққұлұлы „Абай және Әлихан” № 8.
бұл да сонда. 12-бет.
М.Әуезов. Абайдың өмірбаяны, - Алматы, 1985 ж. 12 т.
Абай. А.Т. – Алматы 1961 ж. 133 бет.
Абай. А.Т. – Алматы 1948 ж. 165-б.
Абай. – Петербург, 1909 жыл. 109-б.
Э. Жиреншин. Абай және орыс. Ұлы рев. Демократтары. –
бұл да сонда. 125-бет.
«Ақиқат» журналы. С. Барбосов. Абай тағлымы. – Алматы, 1995
«Ақиқат» журналы С. Борбасов. Абай тәлімі және ұлттық идеология.
«Абай» журналы Ғ. Есімов «Абай әлемі». – Алматы, 1997
М.Әуезов. Абайтанудан жарияланбаған материалдар. – Алматы. 1988 ж. 94-бет.
Ғ. Есімов. «Хакім Абай». – Алматы, 1994 ж. 85-б.
М. Мырзахметов. «Абайдың адамгершілік мұраттары». – Алматы 1995 ж.
«Ақиқат» журналы. Ж. Ысмағұлов «Парасатты адамгершілік мұраттары». – Алматы
М. Мырзахметов «Абай адамгершілігі» //«Абай» журналы. – Алматы, 1997.
50
«Айқап» журналы және ХХ ғ.б.әдебиеттің даму мәселелері (тақырыптық, жанрлық, көркемдік мәселелері)
ХХ ғасыр басындағы мерзімді басылымдардың жарық көруі мен құрылымы
Ұлттық баспасөз ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан тарихының дерек көзі
Қазақ газеті және Серке - қазақтың тұңғыш бейресми газеттер
Алаш ұранды Сарыарқа газеті
Қазақ газетінің зерттелуі
Қазақ халқының тарихы мен өмірі
Айқап журналы мен Қазақ газеті
Қазақстан-қытай қарым-қатынастарының бұқаралық ақпарат құралдарындағы көрініс
Қазақ газетін зерттеушілер