Ақша бірлігінің атауы
ЖОСПАР
Кіріспе 2
I. Aқша теориясының эволюциялық дамуы. 2
1.1 Ақшаның пайда болуы және даму процесі. 3
1.2 Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері 7
1.3 Ақша түрлерінің экономикадағы орны. 16
II. Қазақстан Республикасындағы ақша реформаларының даму ерекшеліктері 22
2.1 Ақшаның өтпелі кезеңдегі алғашқы даму жылдарына сипаттама.
2.2 Ұлттық банктің эмиссиялық қызметі 28
Қорытынды 31
Қолданылған әдебиеттер 32
Кіріспе
Ақша қазіргі - өркениеттіліктің өзінен ажырағысыз белгісі. Оның
Ақша тарихи дамыған экономикалық категория. Ол қоғам дамуының
Нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор. Себебі әр түрлі
Сонымен қатар қазіргі кезде кәсіпорындарды жекеменшіктендіру де, мемлекеттік
Ақша нарықтық экономикада ақша-несиелік реттеуде айналыстағы ақша массасының
I. Aқша теориясының эволюциялық дамуы.
1.1 Ақшаның пайда болуы және даму процесі.
Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың басқа бір
Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиіленді. Жалпы
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар
Тауар айналысының тарихи эволюциалық даму процесінде жалпы құндық
Капитал сөзінің шығуы да малменен байланысты, өйткені ескі
Солтүстік халықтар ең бірінші тауар ретінде айырбас үшін
Жылы теңіздердің жағасын мекендеген тайпалар айналыс құралы ретінде
Бақалшақ ақшалар тауар ақшалардың ең бір тұрақты формасы
Әлемде әр түрлі “экзотикалық” ақшалар болған. Каролин аралдары
Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретінде құлдарды пайдаланды.
Өнер мен жер игерушілердің бөлінуімен эквиваленттің жетілуі жалғасты.
Адамзат металл ақшаларға дейін жүздеген ақша түрлерін пайдаланған.
Қазіргі кезде ежелгі монеталар б.з.д. 17 ғасырда малазиялық
Көп уақыт өтпей қарапайым лидиялық және эгиндік монета
Сирек те болса мемлекетпен емес, шіркеу немесе жеке
17 ғасырдың екінші жартысында қағаз ақшалар шықты, ал
1.2 Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері
Ақша экономикадағы ролін өзінің атқаратын негізгі қызметтері арқылы
Қазіргі экономикадағы ақшаның атқаратын мынадай бес қызметі бар:
құн өлшем және баға масштабы
айналыс құралы
төлем құралы
қорлану және қор жинау құралы
дүниежүзілік ақша
Ақшаның кез-келген тауарларға теңгерілу қызметі ақшаның тауар өндірісі
Сонымен ақшаның бірінші атқаратын қызметі – ол өндірілген
Тауардың ақша болып көрінетін құны – тауар бағасы.
Ақшаның құн өлшемі ретіндегі қызметі мен баға масштабының
Тауардың мемлекет бекіткен бағасының өз құнынан ауытқуы салдарына
Ақшаның тауар айналысында атқаратын екінші қызметі – айналыс
Атап айтқанда:
Біріншіден, Т-А – процесі өнім өндірушінің өнім дайындауға
Екіншіден, бір нақты тауарды сатып, басқа бір нарықта
Үшіншіден, тауарды ақшаға айналдырып (Т-А), керек тауарды сатып
Осындай мүмкіндіктердің нәтижесінде жекелеген айырбас актілері араласып, түйісіп
Ақшаның айналыс құралы қызметінің ерекшеліктері:
а) тауар мен ақшаның біріне-бірі қарсы қозғалысы;
ә) бұл қызметті ойдағы ақша емес, қолма-қол ақшаның
б) бұл қызметін ақша тауарлар айырбасталғанда оларға ілесе
Демек, ақшаның айналыс құралы қызметін аз ғана уақыт
Ақшаның бұл қызметінде айналысқа қажетті ақша мөлшері сатылатын
Тауар айналысы дамыған сайын тауарды сату уақыты оған
Ақшаның төлем құралы қызметі тек тауар айналысын қамтумен
а) тауарларға және көрсетілген қызметтерге ақы төлеу;
ә) еңбекақы, зейнетақы, шәкіртақы, жәрдемақы төлеу;
б) мемлекеттік қаржы міндеттемелерін төлеу;
в) банктік, мемлекеттік, тұтыну несиелері бойынша қарызды өтеу;
г) сақтандыру міндеттемелерін төлеу;
д) құқықтық-сот сипатындағы ақыларды төлеу және т.б.
Ақшаның төлем құралы қызметінің айналыс құралы қызметінен өзгешеліктері:
Дамыған нарық жағдайында ірі сауда келісімдерінде ақша көбіне
Ақша төлем құралын атқаруына байланысты айналысқа қажетті ақша
Сөйтіп ақшаның төлем құралы қызметі несие қатынастары мен
Ақшаның келесі қызметі – қор жинау және байлық
Тауар айналымының үзіліссіз бірқалыпты жүруі үшін қажетті ақша
Айналым құралдарын және тұтыну заттарын сатып алуға қағаз
Ал толық құнды ақша (алтын) материалданған құн ретінде
Қорыта айтқанда, ақшаның қор жинау және байлық құру
Халықаралық еңбек бөлінісінің дамуы, шаруашылық байланыстарының интеграциялдануы тауар
бүкіл елдерде ортақ төлем құралы, яғни халықаралық төлем
бүкіл елдерге ортақ сатып алу құралы, яғни халықаралық
қоғамдық байлықты материалдандыру құралы ретінде ақша ұлттық байлықты
Дегенмен, тіпті алтын стандартты ақша жүйесі кезінде де
Әлемдік байланыстардың интенсивтендірілуі және несие қатынастарының дамуы, сонымен
Айта кететін жәйт, дүниежүзілік ақшаның түрлерінің өзгеруі ұлттық
Кейбір елдердің ұлттық ақша белгілерінің дүниежүзілік ақша ретінде
бұл елдердің дүниежүзілік сауда мен несие қатынастарында жоғары
бұл елдердің басқа елдерге айтарлықтай несие беруге мүмкіндігі
Бір сөзбен айтқанда, экономикасы дамыған және әлемдік нарықтағы
Алайда, дүниежүзілік ақша ретінде тек алтын танылғансын халықаралық
Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша айналысын ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының ақша жуйесі 1995 ж. 30 наурыздағы
Ақша жүйесі келесі элементтерден тұрады:
Ақша бірлігінің атауы. Қазақстан Республикасының ақша бірлігі ретінде
Ақша белгілерінің түрлері. Егер 1991 ж. 1 қаңтарына
Эмиссия тәртібі. Қолма-қол ақшаларды шығарып, олардың айналысын ұйымдастыру
Ақша түрлері. Заңды төлем құралы болып табылатын: қағаз
Валюталық бағам дегеніміз – бұл басқа бір елдің
Әлемдік тарихта ақша жүйесінің келесі типтері болған:
металдық айналым, мұнда ақшалай тауар ақшаның барлық қызметін
несие және қағаз ақша айналысы, мұнда алтын айырбастамайтын
Металдық айналысқа қатысты аталып өткен екі ақша жүйесі
Биметаллизм – бұл ақша жүйесінде жалпы құндық эквивалент
параллельді валюта жүйесі, алтын және күміс монеталар арасындағы
қосарлы валюта жүйесі, бұл қатынасты мемлекет анықтады;
«ақсақ» валюта жүйесі, күміс монеталар алтын белгісі болып
Ақша ретінде екі металдың қолданылуы жалпыға ортақ эквивалент
Монометаллизм – жалпыға эквивалент ролін бір ғана металл
Құн белгілерін алтынға айырбастау сипатына байланысты алтын монометаллизмі
Алтын монета стандарты, оған алтын монетасының айналысы, алтынның
Алтын құйма стандарты – Ұлыбритания мен Францияда енгізілді.
Алтын девиз стандарты – Германияда, Австралияда, Данияда, Норвегида
1929-1933 жж. дүниежүзілік экономикалық дағдарыстың нәтижесінде алтын монометаллизмнің
Алтын айналысынан айырбасталмайтын несиелік ақшалар жүйесі, ақша бірлігі
Айырбасталмайтын несиелік ақшаларға өту ақша жүйесінің іргетастық қағидаларының,
Шаруашылық механизміні құрамдас бөлігі ретіндегі ақша жүйесі қоғамдық
1.3 Ақша түрлерінің экономикадағы орны.
Ақша өзінің даму барысында екі түрге бөлінеді: нағыз
Нағыз ақшалар – бұл номиналдық құны оны дайындауға
Мұндағы металл ақшалар мыстан, күмістен және алтыннан жасалады.
Алғашқы монеталар 7 ғ. б.э.б. Ертедегі Қытайда және
Алтын айналысына бірқатар елдер де 19 ғ. екінші
Алтын айналысы тұсында құнның қағаздай белгілерінің пайда болуының
Алтын өндірісі тауар өндірісі артынан ілесе алмағандықтан да
Жоғары құнды алтын ақшалар ұсақ құнды айналымға қызмет
Алтын стандарты, жалпы алғанда өндірісті және тауар айналымын
Сонымен, алтын айналысы бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін ғана
Нағыз ақшаның орынбасарлары (құндық белгілері) – номиналдық құны
Оған мыналар жатады:
құнның металдық белгілері – арзан бағалы металдардан жасалған
құнның қағаздан жасалған белгілері.Құнның қағаздай белгілері екіге бөлінеді:
Қағаз ақшалар – бұл нағыз ақшалардың өкілдері болып
Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысуының мынадай өзіндік себептері
металл ақшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекетінің нәтижесінде,
бағалы металдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда өте
эмиссиондық табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың
бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы.
Алғашқы қағаз ақшалар б.э. 17 ғ. Қытайда, 1690
Қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) – бюджет тапшылығын жабу
Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем
Несиелік ақшалар – тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды
Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель, банкнота, чектер
Вексель – белгілі бір соманы алдын-ала келісілген мерзімде
Жай вексель – борышқордың қарыз берушіге берген төлеу
Аудармалы вексель (тратта) – вексель берушінің (трассанттың) қарызды
Жай вексель мен аудармалы вексель – коммерциялық вексельдің
Қаржылық вексель – белгілі бір соманы қарызға беруден
Қазыналық вексель – бұл қаржылық вексельдің бір түріне
Достық вексель кейіннен банкте оларды есепке алу мақсатында
Бронзалық вексель нақты қамтамасыз етілмеген қарыздық міндеттемені білдіреді.
Вексельдің келесідей өзіне тән қасиеттері бар:
абстрактылық, яғни вексельде мәміленің нақты түрі көрсетілмейді;
дауыссыздық, яғни протест туралы актіні нотариуспен жасағаннан кейін
айналымдық, яғни басқа бір тұлғаларға аударып жазу арқылы
Банкнота – қазіргі уақытта вексельдерді қайта есепке алу
Ол вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның
мерзімділігіне қарай, егер де вексель мерзімді қарыздық міндеттеме
кепілдігіне қарай, вексельді айналысқа жеке кәсіпкерлер шығарады және
Жалпы банкнотаны екі түрге бөлуге болады: классикалық және
Классикалық банкнота – бұл банкнотаның алғашқы пайда болған
Классикалық банкнотаның қағаз ақшалардан айырмашылығы бар:
жаратылысына қарай – қағаз ақшалар ақшаның айналыс құралы
эмиссиялық әдісі бойынша – қағаз ақшаларды айналысқа қазынашылық
қайтарылуына қарай – классикалық банкноттар вексель мерзімінің аяқталуына
ауыстырылуына қарай – классикалық банкноталар банкке қайтуына байланысты
Банкноталардың алтынға ауыстырылуы тоқтатылғаннан бастап, банкнота алтынмен қамтамасыз
Жай банкнота – бұл қазіргі кездегі айналысқа шығарылған
Қазіргі айналыста жүрген Орталық банктен шығатын банкноталар алтынмен
Қазіргі кезде банкноталардың эмиссиялануының келесідей үш жолын бөліп
шаруашылықты банктік несиелеу жолымен;
мемлекетті банктік несиелеу, яғни мемлекеттік қарыздық міндеттемелердің орнына
активті төлем балансы бар елдерде (Германия, Жапония т.б.)
Чек вексель мен банкнотаға қарағанда, коммерциялық банктердің құрылып,
Чек – ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі
Чектің мынадай түрлері бар:
атаулы чек – аударуға құқысыз белгілі бір тұлғаның
ордерлі чек – бір тұлғаның атына толтырылған, бірақ
мәлімдеуші чек – чекті мәлімдеушіге ондағы көрсетілген сомасы
есеп айырысу чегі – заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз
келісілген чек – банк белгілі бір соманы төлеуге
Чектің экономикалық жаратылысы мынадай:
ол банктен нақты ақшаны алуға қызмет етеді;
ол айналыс және төлем құралы қызметін атқарады;
ол қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу құралы.
Банктік операциялардың механизациялануы мен автоматтандырылуы, ЭЕМ кеңінен пайдалануға
Банк ісіне ЭЕМ енгізу негізінде чектердің несиелік карточкаларға
Несиелік карточкалар – бұл нақты ақшалар мен чектердің
Несиелік карточкалар бөлшек сауда айналымында және қызмет көрсету
II. Қазақстан Республикасындағы ақша реформаларының даму ерекшеліктері
2.1 Ақшаның өтпелі кезеңдегі алғашқы даму жылдарына сипаттама.
Қазақстан Республикасында 1993 ж. ақша реформасын жүргізудің негізгі
1991 ж. қаңтарындағы «КСРО Мемлекеттік банкінің 1961 ж.
1992 ж. қаңтарында Ресей КСРО Мемлекеттік банкін Ресейдің
1992 ж. шілдесінде Ресей Орталық банкі егемен мемлекеттерге
Жас тәуелсіз мемлекеттердің директивалық экономика үлгісінен нарықтық үлгіге
1993 ж. 15 мамырында Минскіде рубль зонасында қалған
біріншіден, ТМД елдерінің іс-әрекетіндегі ашықтық, айқындық болуы;
екіншіден, бұл ең маңыздысы – рубль зонасынан шығатын
Бұл міндеттемелерді орындау – айналыстан шығарылған банкноталарды кеңестік
Сол кезде рубль аймағында қалған мемлекеттер жаңа типті
1993 ж. 23 шілдесінде Ресей Банкісі 1961-1991 жж.
Сөйтіп, 1992-1993 жж. Егемен елдердің бірсыпырасы өз ұлттық
1992 жылдың бірінші жартысында Қазақстан Республикасының Президенті, үкіметі,
1993 ж. 12 қарашасында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
1993 ж. 15 қарашада сағат 8-де Қазақстан мемлекетінде
1993 ж. 18 қарашадан бастап теңге Қазақстан Республикасында
Қома-қол ақша, рубльдік шоттардағы жинақтармен салымдар 500 рубль
Қазақстан Республикасының жасы 16-дан асқан барлық азаматтары 100
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі теңгенің валюталық курсын бекітті:
Сөйтіп, 1993 ж. 15 қарашада Қазақстан тарихында алғышқы
Халықаралық валюта қоры Қазақстанда ұлттық валюта енгізу акциясын
Айналымға теңгені инфляцияның қарқындауы және бұрынғы одақтас республикалардың
1995 ж. орта кезінде Ұлттық банк пен Қаржы
1997 ж. мемлекеттің алтын валюта қоры кәсіпорындарды жекеменшіктендіру
1998 ж. Оңтүстік-Шығыс Азиядағы дағдарыстың күшеюі, әлемдік бағалардың
1999 ж. сәуірінен Қазақстан үкіметі теңгенің еркін өзгермелі
Қазақстанның төңірегіндегі елдерде – біздің негізгі сауда әріптесімізде
Біз Ресейден әкелінетін кейбір импорттық тауарларға өте елеулі
Міне, осы тұрғыдан алғанда жағдайдан шығудың бір ғана
Сонымен Қазақстан теңгесі міне он жылдан астам уақыт
2.2 Ұлттық банктің эмиссиялық қызметі
Ұлттық банк заңды төлем құралын, яғни банкноталарды шығаруға
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды,
Қазақстан Республикасында шығарылған банкноталар мен монеталардың номиналдық құрылымы,
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасының Парламентінің құқы
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шетел мемлекеттерінің ақша
Қолма-қол ақшаның айналымы, олардың банкінің кассасына үздіксіз оралып
Қазақстан Республикасында ақша банкноталарын өндіру және коммерциялық банктерге
Эмиссия – бұл мемлекетпен банкноталардың, монеталардың, бағалы қағаздардың
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия – айналысқа банкноталар мен
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі себептерінің бірі-
Бірақ 1995 ж.жағдай жақсара бастады, бұл кассалық түсімдердің
Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік қарыздық операциялардың процесінде іске
Депозиттік банктердің эмиссиясын реттеу Ұлттық банкінің ақша базасы
Ақша базасы – бұл Ұлттық банк шығаратын ақшалары.
Артық резервтер дегеніміз банктердің Ұлттық банкіндегі корреспонденттік шоттардағы
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асады. Бұл
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нормасына байланысты өйткені
Бұл - айналымдағы қолма-қол ақашалрдың банктерден тыс (болғанда)
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы (бұл жағдайда банк жүйесі
Ақша айналысының жылдамды экономикалық монетаризация деңгейіне байланысты болады,
Монетаризация деңгейі 1989 ж. Францияда 68,5%, Германияда –
Қорытынды
Сөйтіп, ақшалар ертеден адамзаттың пайда болуымен қатар өмір
Өндіргіш күштерінің жетілуі айырбас процесін үздіксіз құбылысқа айналдыры,
Уақыт өте келе және тауар өндірісінің өрістеуі айырбасты
Сөйтіп, ақша пайда болды. Ақша деген тауардың жалпы
Экономикалық категория ретінде ақшалар өндіріс және бөлу процесінде
Ақшаның өзінде, сондай-ақ олардың қызметтерінде жылдар бойы өзгерістер
Қолданылған әдебиеттер
Г.С. Сейітқасымов Ақша, несие, банктер: Оқулық.. – А.:
Н. Назарбаев Қазақстан-2030: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы.
Алмазова О.Л., Дубоносов Л.А. Золото и валюта: прошлое
Саниев М.С. Деньги, кредит, банки. – А.: Алматинский
Жуков Е.Ф. Деньги, кредит, банки: Учебник для вузов,
Б. Кошенова Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. –
Сейткасимов Г.С., Ильясов А.А. Формирование фондового рынка: Учебное
Мақышев Ақша айналысы және несие:
Русско-казахский словарь предпринимателя. – А.: МЧП, 1993
«Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің
Лаврушин О.И. Деньги, кредит, банки. – М.: Финансы
Банки Казахстана: Современные деньги, №8/1998
Банки Казахстана: Из историй денег, №2/2001
Банки Казахстана: Монета как составляющая часть национальной валюты
Деньги и кредит: Деньги, выпуск, защита, №4/2002
Вопросы экономики №9/2002
Вестник КазГУ: Денежно кредитная политика РК, №5/2002
Ақша бірлігінің атауы
Корпорация бюджетін құру ролі және үдерісі
Сақтандыру ұйымдардағы қаржылық менеджмент
Ақшаның қажеттілігі,пайда болуы және мәні
Ақпараттық жүйенің құрылымына қойылатын талаптар
Жеке тұлғаға несие берудің ақпараттық жүйесі
Бизнес жоспар құрылымы мен көрсеткіштерін талдау
Ақша жүйесі,оның элементтері және түрлері
Халық банкінің депозиттер есебінің ақпараттық жүйесі
Кондитер кәсіпорынында табысты болуды және қалыптасуды талдау