Кәсіпорынның мүліктік жағдайын бағалау
Мазмұны
Кіріспе………………………………………………………………………
1 Кәсіпорынның банкроттығы мен төлем қабілетсіздігінің теориялық негіздері.......................................................................
1.1 Кәсіпорын банкроттығының экономикалық табиғаты мен мәні
1.2 1.2 Кәсіпорын банкроттығы
пайда болу себептері.....................................................................
1.3. Кәсіпорынның банкрот болу мүмкіндігінің тұрғысынан қаржылық
Ж жағдайды болжаудың тәсілдері......................................................................
2 «Шығыс» АҚ экономиқалық қызметі мен банкроттық мүмкіндігін
2.1 кәсіпорынның технико-экономикалық мінездемесі................................
2.2 «Шығыс» АҚ –ның банкроттыққа ұшырау қаупі және қаржылық
3 Кәсіпорындарды қаржылай және экономиқалық сауықтырудың негізгі бағыттары……………………………………
3.1 ҚР казіргі кезеңдегі банкроттық және дағдарыс саласындағы
3.2 Банкроттыққа қарсы стратегиялық жоспарлау……………….
3.3 Кәсіпорынның тәуекелділігін болжау…………………………………
Қорытынды......................................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ...............................................................
5
9
9
16
22
33
33
35
44
44
50
57
67
71
Кіріспе
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында соңғы жылдары еліміздің экономикалық нарықтық қатынастарға
Қазіргі уақытта кез келген кәсіпорынның шаруашылық субъектісі ретінде құқық
Жалпы әрбір кәсіпорын үшін кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін арттыру мақсатында
Жоғары денгейдегі бәсеке жағдайында әрбір кәсіпорын мақсаты төлемқабілетті және
Банкроттық - кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық механизмінің балансының
Банкроттық – нарықтық экономика жағдайында объективті экономикалық құбылыс болғандықтан
Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауын және Үкіметтің 2007-2009 жылдарға
Заңды қабылдаудың мақсаты төлемге қабілетсіз ұйымдарды оңалту рәсімдеріне тарту
Банкроттық жағдайындағы заңсыз іс-әрекеттер, қасақана банкроттық, жалған банкроттық кезіндегі
Бұған қоса, банкроттық рәсімдерде төлем қабілеті жоқ борышкерлердің мүлкі
Қабылданған жаңа өзгерістер конкурстық, оңалту басқарушыларының, сырттай байқау әкімшілерінің
Соңғы кездері ғаламдық экономикалық дағдарыс ұлттық экономикамызға айтарлықтай әсерін
Бұл қаржылар 2009-2011-інші жылдарға арналған үш жылдық бюджет аясында
Осы жоспарда атқарылатын іс-қимылдардың барлығы айқындалып, нақты жеткізілгенін, ең
Дипломдық жұмыстың мақсаты – кәсіпорындардың банкротқа ұшырауы, төлемқабілетсіз болу
Қойылған мақсатқа сәйкес және мәселенің зерттелу маңыздылығына қарай міндеттері:
-«банкроттық» ұғымының әлеуметтік-экономикалық, экономикалық-құқықтық мазмұнын ашу;
-кәсіпорындағы банкроттықтық жағдайлардың пайда болу себептері мен белгілерін анықтау;
-кәсіпорын дәрменсіздігінің даму кезеңдерін сипаттау;
-банкроттыққа қарсы басқарудың кәсіпорында дамуын жетілдіру;
Зерттеу объектісі ретінде банкроттыққа ұшыраған кәсіпорындарды атауға болады.
Зерттеу пәні банкроттықтың алдын алу шаралары бойынша теориялық және
Зерттеу дипломдық жұмысының әдістемесі мен әдістеріне негізінен отандық
Дипломық жұмыстың зерттелу барысындағы ақпараттық негізі Қазақстанның заңшығарушылық актілері
Сонымен бірге дипломдық жұмыстың жазылу барысында зерттеу тақырыбы бойынша
Ι. Кәсіпорынның банкроттығы мен төлем қабілетсіздігінің теориялық негіздері.
1.1 Кәсіпорын банкроттығының экономикалық табиғаты мен мәні.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі оның қаржы-экономикалық тұрақтылығы болып
Банкроттық нарық шаруашылығының бір категориясы ретінде соттың шешімі мен
Баланстың қанағаттанарлықсыз құрылымы борышкердің мүлкі мен міндеттемелерінің өтімділік деңгейінің
«Банкроттық» ұғымы экономикалық және құқықтық қатынастардың өзара тығыз байланысқан
Рональд Коуз жазған еңбектерінде фирмалардың экономикалық қатынастарын анықтаушы
Дәрменсіздік (банкроттық) орыс ғалымдарының көзқарастары бойынша – борышкердің төлемқабілетсіздігінің
Ал қазақстандық ғалымдар өз анықтамасын ұсынды: банкроттық – шаруашылық
Жалпы банкроттық өзінің мәні бойынша – нарықтық экономиканың қалыпты
Банкроттық - кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық механизмінің балансының
Дегенмен көптеген ғалымдар банкроттықты құқықтық қатынастарды сипаттайтын категория ретінде
Жалпы әрбір кәсіпорын үшін кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін арттыру мақсатында жүзеге
Экономика-құқықтық тұрғыда банкроттықты қарастыруда оны таза экономикалық, немесе таза
Банкроттықты экономикалық тұрғысынан қарастырғанда негізінен шаруашылық субъектісінің дәрменсіз болуының
Басқаша айтқанда, экономикалық бағыт кәсіпорынның банкроттығын экономикалық механизмдерін, яғни
Сонымен, банкроттық деп кредиторлар мен борышкерлер арасындағы соңғылардың төлемқабілетсіздігі
Сурет 1. Банкрот жүйесіне қатысушылар
Мәлімет:Жунусов К.Х., Байтокаев К.Ш., Жанкубаев Б.А. Настольная книга конкурсного
Қазақстан Республикасы жағдайында банкроттық механизмнің нормативті-құқықтық базасы ретінде заңдар
Банкроттық борышкердің сотқа жазған өтініші бойынша ерікті түрде немесе
Банкроттық жайында кредитордың өтінішімен сотқы баруына негіз болып борышкердің
Кез келген басқару қызметі өз деңгейінде тәуекел сипатына ие
Кәсіпкерлік және тәуекел екі ажырамас түсінік. Банкроттық жағдайында кәсіпорынның
Кәсіпкерлік процестің қозғаушы күші (тәуекелге бару тілегі) Макконел К.Р.
Кәсіпкерліктің соңғы нәтежиесі-өндірілген өнім мен қызмет болып табылады.
1) Жаңа идеяларды іздеу мен бағалау.
Барынша көп табыс келтіру-кәсіпкерліктің ең қозғаушы факторы. Кәсіпкерлер өзіне
2) Бизнес-жоспарды құру.
Бизнес-жоспарды құру - күрделі мәселелердің бірі, яғни өзіне нарық
3) Қажетті ресурстарды табу.
Бұл ең бастысы қандай ресурстар қажеттігін нақты бағалау; бастапқы
4) Құрылған кәсіпорынды басқару.
Әрбір кәсіпорынды басқару мәселесі - нақтыланған өнім стилінің басқарушысынан
Ал жалпы жаңа кәсіпорын құру процесі 3 негізгі
1-ші кезеңді дайындық кезеңі деп аталады, мұнда кәсіпкердің
2-ші кезең, яғни құрылтайшылық кезеңде құрылтайшы құжаттарды дайындау процестері
3-ші ұйымдастырушылық кезеңінде жаңа шағын кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымын
Шаруашылық тәуекелдің негізінде мүмкін болатын және
Сонымен қатар, кәсіпкерлікті тиімді ұйымдастырудың мәнді сипаттамалары да бар
1) Мақсатты анықтау.Ол пайдалылықтың негізін енгізуде маңызды болады.
2) Мақсатқа жету жолдары. Мақсатқа жету жолында кәсіпкер
3) Мадақтау мен жазалау жүйесінің болуы. Мұнда жұмысты ұйымдастыруда
4) Басқару стилі. Мұнда кәсіпкерге төленетін қауіп-қатер де, адамдарды
5) Ұйымдастырушылық құрылым. Бұл жерде оның икемділігі туралы сөз
6) Кәсіпкерлік кәсіпорындардың айырмашылығы, яғни сонымен қатар, сандық сипаттары
7) Кәсіпкерлікті сипаттайтын негізгі қасиеттері - ол қызмет еркіндігі,
8) Қандай басқару тәсілін таңдау қажеттілігі. Еркіндік өндіріс бағдарламасын
9) Тәуекелдікке қатынасы. Жасағыштық тәуекел және тәуекелдік түрлерінің жиынтығының
Енді кәсіпкерге тән сипаттарды анықтайтын болсақ ол келесідей болады:
қызмет өрісін кәсіпшілік біліммен басқару;
өндірістік-маркетингтік қызметті басқару үшін басқарушы білімі мен тәжірибесі болу;
өзінің мүмкіндіктерін дұрыс бағалай білу және рыноктағы жағдайды ескеру,
экономикалық ойлау қабілеттілігі, құдыретті болу, іскерлік мәдениетті, тәжірибелі болу;
өндірісті ұйымдастыруды білу, қойған мақсатқа жету үшін тәуекелге бару;
талдай білу және рыноктің мүмкіндіктерін пайдалану, жаңашыл ойлар болуы.
Сонымен қатар кәсіпкерлік бірнеше белгілер мен қызметіне байланысты жіктелінеді:
-біріншіден, көлемі бойынша:-шағын,орта,ірі;
-екіншіден, меншік түріне қарай:-жеке, мемлекеттік және аралас;
-үшіншіден, аумағы бойынша:-жергілікті, аймақтық, республикалық, халықаралық;
-төртіншіден, салалық бағыты бойынша:-өнеркәсіптік, аграрлық, құрылыс, көліктік, саудалық, инфрақұрылымдық;
-бесіншіден, атқаратын қызметтеріне байланысты:-өндірістік, коммерциялық, қаржылық, кеңестік;
-алтыншыдан, ұйымдастырушылық-құқықтық формасы бойынша:
-индивидуалды кәсіпкерлік, өндірістік кооперациялар;
-толық серіктестіктер; -сенім серіктестіктері;
-жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер;
-біріккен кәсіпорындар формалары;,
-акционерлік қоғамдар.
Ал жалпы экономикасы дамыған елдерде кәсіпкерлікті ұйымдастырудың үш негізгі
1) Жеке шаруашылық дегеніміз әрбір меншік иесі жеке өзі
Артықшылығы: барлық істің жүруіне меншік иесі -қожайынның толық бақылауы.
Кемшілігі: капитал мөлшерінің аздығы, шығын, зиян және тағы басқалары
2) Серіктестік дегеніміз-екі немесе бірнеше кәсіпкерлер кәсіпорын үшін бірге
Артықшылығы: капитал мөлшері жоғары, барлық серіктестіктер бірдей иелік етеді
Бұл кәсіпкерлік түрі көбінесе сауда, делдалдық қызметтерде, қызмет көрсету
3)Корпорациялар акционерлік меншік негізінде ұйымдастырылады. Айырмашылығы: кәсіпкер жеке меншік
Артықшылығы: акцияларды сату арқылы едәуір капиталды іске қатыстыру
Кемшіліктері: акция иелерінің барлығы бірдей корпорацияны басқару ісіне қатыса
Қазіргі уақытта көптеген отандық кәсіпорындардың қаржылық қиындықтары бар, ол
1.2 Кәсіпорын банкроттығы мен төлемқабілетсіздігінің пайда болу себептері
Банкроттық кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық механизмінің балансының бұзылуынан,
Жалпы абсолютті төлемқабілетті кәсіпорын деп міндеттемелері жоқ және капиталының
Пайданың өсу деңгейінің бәсеңдеуі немесе оның абсолютты азаюы орын
-тауар бастылық жағдайда, яғни өнімнің сапасы қанағаттанарлықсыз, бағасы жоғары
-жіберілген өнімге төлемнің қайтарылмауының өсуі, яғни кәсіпорын сенімсіз
-тыйым салу, квота, кедендік кедергілер, т.б. шектеулер орнату арқылы
Ал міндеттемелердің озып өсуі келесі жағдайларда орын алады:
-кәсіпорынның тиімсіз ұзақмерзімді қаржылық салымдарды жүзеге асыруы;
-кәсіпорынның өндіріс көлемі мен табысының өсуіне әкелмейтін, жұмыс істемейтін
-кәсіпорын құралдары пайдаға қатысы жоқ есеп айырысулармен жүзеге асырылуы;
-кәсіпорынның зиян шегуі;
Жоғарыдағы аталған төлемқабілетсіздіктің жалпы себептерінің жиыны мемлекет өндірісі мен
Сонымен бірге, ақшалай ағымдарды жоспарлау мен басқарудың болмауынан жағдай
Жалпы төлемқабілетсіздіктің ерекше себептеріне 1-ден, нарық тапсырысынан артта қалушылық,
Сонымен қатар, банкроттықтың пайда болуының объективті және субъектвті себептері
Шаруашылық жүргізу жағдайын жасаудың объективті себептері:
-экономиканы реформалаудың нормативті және заң шығаратын базаларының, қаржылық, ақша,
-инфляцияның аса жоғары деңгейі;
-фирманың құнды қағаздарының нарықтық құнының төмендеуі;
-бәсекелестіктің жоғары деңгейі және соның нәтижесінде пайда болған сәйкес
Шаруашылық жүргізуіне тікелей қатысты субъективті себептер:
-банкроттықты уақытында болжап және келешекте сақтану;
-жарнама, өтімділік жүйесінің болмауы сұранысты толық зерттемегендіктен сату көлемінің
-өндіріс көлемінің төмендеуі;
-ұқсас бірақ сапасы жоғары өнімдерінің бағасына кейбір түрлердің бағаларының
-ақталмаған жоғары шығындар;
-өнімнің төменгі рентабельдігі;
-өндіріс циклының өте көлемді болуы;
-үлкен қарыздар мен өзара төлей алмаулар;
-ескі басқарма басшыларының нарықты құруға бейімделе алмауы, сұранысы жоғары
Кәсіпорындардың жаппай банкроттыққа ұшырауы жағымсыз әлеуметтік қиындықтарға соқтыруы мүмкін,
-банкроттықты құқықтық реттеу;
-кәсіпорынның банкроттығы жайында актілерді жүзеге асыруға шешім қабылдау процестерінің
-келешегі бар (перспективалы) тауар өндірушілерді қолдау мақсатында төлем қабілеті
-банкроттық процедураға қатысушыларға экономикалық көмек көрсету;
-кең ауқымды қоғам үшін банкрот жайында ақпараттар жариялылығын қамтамасыз
Ресейлік зерттеулер жоғарыдағы аталған факторлар жиынынан, яғни кәсіпорын дамуына
Сандық, тәжірибеде сандық индикатор қолданылады, ол банкроттықты болжауға мүмкіндік
“Z есебі” = айналым капиталы/активтер * 1,2 + бөлінбеген
Банкроттықтың ықтималдығы:
“Z есебі” = 1,80 немесе аз жағдайда -
“Z есебі” = 1,81-2,7 жағдайында жоғары;
“Z есебі” = 2,8 – 2,9 – мүмкін,
“Z есебі” = 3,0 және одан жоғары болса –
Z3,0 – банкроттықтың төмен ықтималдық аймағы;
Банкроттықты болжайтын сапалық факторларға:
-қаржы есебінің нашарлығы және шығындарды қадағалау қабілетсіздігі;
-өнеркәсіптің құлдырауы;
-компания басшылығының тәжірибемсіздігі;
-ұзартылған міндеттемелерді өтей алмауы;
-кәсіпорынды қосымша қаржыландыруға қабілетсіздігі;
-коммерциялық тәукелдің жоғары деңгейі;
-нарықтық өзгерістерге жылдам бейімделуге қабілетсіздігі;
-коммерциялық тәуекелдің жоғары деңгейі;
-нарықтық өзгерістерге жылдам бейімделуге қабілетсіздігі;
-жеткіліксіз сападағы бухгалтерлік және қаржы есебі жүйесі;
-тұтынушылардың талап-тілектерінің өзгеруіне сәйкес өндірісті бейімдеуге қабілетсіздігі;
Кәсіпорынның банкроттық ықтималдығын болжау үшін нарықтық экономикасы дамыған шет
Бұл модель 1968 жылы болжаудың бас факторлы моделі ретінде
Банкрот болған америка фирмаларының қаржылық жағдайын, гүлденіп оөсіп келе
Z = 1,2 + К1 + 1,4К2 + 3,3К3
Мұндағы; К1 = меншікті айналым қаражаттар/активтер;
К2 = бөлінбеген табыс/активтер;
К3 = пайыз бен салық төлуге дейінгі табыс/активтер;
К4 = акцияның нарықтық құны/активтер;
К5 = өткізуден түскен табыс/активтер;
Z индексінің шекті мәні статистикалық сұрыптау мәліметтері бойынша Э.
Бұл кәсіпорындар арасында шек коюға және болашақта (2-3 жыл)
Сонымен қатар 1977 жылы Э. Альтман 7 факторлы моделін
-активтердің рентабельбілігі;
-пайданың динамикасы;
-несие бойынша пайызды өтеу коэффициенті;
-ағымдағы өтімділік коэффициенті;
-автономия коэффициенті;
-жиынтық активтер;
Бұл модельдің құндылығы өте дәлдігінде, бірақ қолданылуына ақпараттық жетіспеушілігі
Сонымен бірге банкроттыққа сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді.
1.Халықаралық факторлар.
1.1.Жалпы экономикалық: экономикалық даму циклдылығы;
-дүниежүзілік қаржы жүйесінің жағдайы;-транұлттық банктердің қаржы саясаты;
1.2.Халықаралық саясаттың тұрақтылығы: -халықаралық келісім-шарт жасасу; -еркін экономикалық аймақтар
-халықаралық маркетингі.
1.3.Халықаралық бәсеке: -бірлескен кәсіпорындар құру; -лицензиялық сауда; -фирмлық бәсекенің
2.Ұлттық факторлар.
2.1.Саяси:-қаржы жүйесінің жағдайы;-меншікке деген қатынас;-мемлекеттік жер саясатының принциптері;-мемлекеттің кәсіпкерлікке
2.2.Экономико-демографиялық факторлар:-халықтың табысының деңгейі;-сатып алушылардың қабілеттілік денгейі;-несие алу мүмкіндігі;-кәсіпкерлік
3.Рыногтық факторлар.
3.1.Психологиялық: -тұтынушылардың таңдауы, талғамы, әдеттері мен дәстүрлері, тұтынушы нормасы;
3.2.Ғылыми-технологиялық:-технологиялық жаңалықтар;-өнімнің бәсекелік қабілеттілігі; (денгенмен банкроттықтың ең күшті сыртқы
1.Фирманың бәсекелік ортасы:-саланың қызметінің мақсаты;-дәстүрлер, репутация және имидж;-персоналдың біліктілік
2.Қызметтің принциптері:-меншік формасы;-басқарудың ұйымдастырушылық формасы;-инновациялық қызмет;-өндірісті басқару жүйесін ұйымдастыру;-өндірістің
3.Ресурстар мен оларды пайдалану:-өндірісітің әдістері мен құрылымын жетілдіру;-өндірістік циклдың
4.Маркетингтік стратегиялар мен саясаты:-нарықты сегменттеу;-тауар саясаты;-баға саясаты;-өткізу, сату саясаты;-стратегиялық
5.Қаржы менеджменті:-баланстың құрылымы;-төлемқабілеттілік;-өтімділік;-капиталдың құны.
Жалпы төлемқабілетсіздіктің ерекше себептеріне 1-ден, нарық тапсырысынан артта қалушылық,
Кәсіпорынның дәрменсіз, төлемқабілетсіз қызмет атқаруы келесі факторларға байланысты:
1. Акция қаражаттырының қозғалысының жалпы міндеттемелерге қатынасын көрсететін көрсеткіштің
2. Төмен рентабельдік;
3. Тұрақсыз табыс;
4. Акционерлік қоғамдық акциясының бағасы бірден төмендеуі;
5. Дивиденд төлемдерінің азаюы;
6. Тұрақты шығындардың жалпы шығындарға қатынасының жоғарғы көрсеткіші;
7. Акцияның нарықтық құны мен оның баланстық құны арасындағы
8. Айналымнан тыс активтердің қажетті деңгейін қолдауда қабілетсіздік таныту;
9. Қарыз міндеттемелерінің жоғарғы мөлшері;
Ал сапалық факторларына:
1.Қаржы есебі жүйесінің нашарлығы және шығындарды бақылауға қабілетсіздігі;
2. Басшылық тәжірибесіздігі;
3. Міндеттемелерін уақытылы өтей алмау;
4. Заңсыз іс-әрекеттердің орын алуы;
5. Кәсіпорынды басқаруда бөліксіздік таныту;
6. Қосымша қаржылану көздерін алуға кәсіпорынның қабілетсіздігі;
7. Басшылықтың сыртқы ортадағы өзгерістерге тез бейімделе алмауы;
8. Бухгалтерлік және қаржы есебінің жеткіліксіз сапалы жүйесі;
9. Қарыз келісім-шарттарын жиі қарау;
10. Жалға беру мен жалға алу келісім-шарттарын жиі құрастыру;
Америка Құрама Штатында кәсіпкерлікті тұрақты түрде мемлекеттік қолдауға ие.
Федералдық деңгейде шағын бизнес әкімшілігі қызмет атқарады.
Сонымен қатар, Америка Құрама Штатының кәсіпкерлік саясатының негізгі бағыттарының
1) бюджеттен мақсатты бағытталған субсидиялар;
2) қаржыландыру үшін жеке капиталдарды тарту;
Бұл бағытты іске асыруда АҚШ-та Шағын Бизнестің Әкімшілігі құрылған
1) халықаралық саудада көмек;
2) ғылыми-техникалық зерттеулер;
3) әйел-кәсіпкерлерге көмектер;
4) ардагер-кәсіпкерлерге көмек көрсету жұмыстары;
5) ұлттық кәскерлікті дамыту және т.б.
1.3. Кәсіпорынның банкрот болу мүмкіндігінің тұрғысынан қаржылық жағдайды болжаудың
Қазіргі экономика ғылымының өз қарауында қаржылық көрсеткіштерді болжаудың әр
А) несие беру қабілеттілігі индексінің есебі;
Ә) формаланған және формаланбаған белгілердің жүйесін қолдану;
Б) төлем қабілеттілігі көрсеткіштерін болжау;
В) қаржылық ағымның құйылуын талдау.
А. Несие беру қабілеттілігі индексінің есебі.
Қаржылық болжауда бағалардың эксперттік бағалау әдісі мен экономика-математикалық модельдеу
Банкроттықтың ықтималдығын бағалаудың ең жиі қолданылатын әдісі белгілі американ
Осы модельдердің ішіндегі ең қарапайым екі факторлы модель болып
Америка тәжірибесінде мынандай коэффициенттердің салмақтық мәндері қолданылады.
жабу немесе ағымдағы өтімділік көрсеткіші үшін:
баланстың пассивіндегі заемдық қаражаттың үлес салмағының көрсеткіші үшін:
тұрақты шама –(-0,3877).
Бұдан Z есебінің формуласы мынандай болады:
Z=-0,3877+К ∙(-1,0736)+К∙ 0,0579.
Мұнда:
Ағымдағы өтімділік коэффициенті = Ағымдағы активтер / Ағымдағы міндеттемелер
Қаржылық тәуелділік коэффициенті = Заемдық қаражаттар / Көздердің жалпы
Z=0 болғанда кәсіпорындар үшін банкроттық ықтималдығы 50%-ға тең. Егер
Осы модельдердің ерекшелігі оның қарапайымдылығы, оның кәсіпорын жайында ақпарат
Бірақ берілген модель банкроттықты болжауда жоғары дәлдікті қамтамасыз етпейді,
∆Z=+-0.65(9).
Отандық кәсіпорындар басқа жағдайларда жұмыс істейді, біздің елімізде инфляция
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер ететін көрсеткіш болғандықтан, толығырақ болжау
Нарықтық экономикасы дамыған шет елдерде кәсіпорынның банкроттық ықтималдылығын болжау
1968 жылы ол болжаудың бес факторлы моделін ұсынған. Осы
Z=1,2+К1+1,4хК2+3,3хК3+0,6хК4+1,0хК5.
Мұндағы: К1 - К5 келесі түрде есептелінеді:
Меншікті айналым қаражаттары / Барлық активтер
Бөлінбеген табыс / Барлық активтер
Пайыз бен салық төлеуге дейінгі табыс / Барлық активтер
Меншікті (акционерлік) капиталдың нарықтық бағасы (жай және
Өткізуден түскен табыс / Барлық активтер
Z индексінің шекті мәні статистикалық сұрыптау мәліметтері бойынша Э.
Кестеде Z-шотының мәні мен банкроттық ықтималдығы көрсетілген. Статистикалық амал
Бір жылға нақты болжау дәлдігі 95% құрайды, ал екі
Кесте 1
Банкроттықтың ықтималдық дәрежесі
Z-шоттың мәні Банкроттықтың ықтималдығы
1,81 және одан төмен өте жоғары
1,81-ден 2,70 дейін жоғары
2,71-ден 2,90 дейін мүмкіндік бар
3,0 және жоғары өте төмен
Мәлімет:Грязнова А.Г. Антикризисный менеджмент 24 б. М.,
Бұл модель келесі көрсеткіштерді қамтиды:
активтердің рентабельділігі;
пайданың динамикасы;
несие бойынша пайыздарды жабу коэффициенті;
комулятивті түсімділік;
ағымдағы өтімділік коэффициенті;
автономия коэффициенті;
жиынтық активтер.
Бұл модельдің құндылығы өте дәлдігінде, бірақ қолданылуына ақпараттың жетіспеушілігі
Ә. Формаланған және формаланбаған белгілердің жүйесін қолдану.
Жоғарыда көрсетілген көп факторлы модельдер, қор биржасында өздерінің акцияларына
Бірінші топқа динамикасының өзгеруі немесе жағымсыз ағымдағы мәндері келешекте
негізгі өндіріс қызметіндегі қайталанатын елеулі шығындар;
ұзақ мерзімді салымдардың көзі ретінде қысқа мерзімді
мерзімі өткен кредиторлық борыштың кейбір қауіпті деңгейінің өсуі;
өтімділік коэффициентінің тұрақты төмен мәндері;
айналым қаражаттарының аса тапшылығы;
қаражаттар көзінің жалпы сомасындағы қарыздар үлесінің қауіпті шектеріне дейін
дұрыс емес қайта инвестициялау саясаты;
инвесторлар, кредиторлар және акционерлер алдында міндеттемелерді үнемі орындамау;
дебиторлық борыштың жоғары үлес салмағы;
нормадан тыс, жатып қалған тауарлар мен өндіріс қорларының болуы;
банктік жүйедегі мекемелермен қатынасының нашарлауы;
тиімсіз шарт бойынша жаңа қаржылық ресуртар көзін пайдалану (мәжбүрлі);
пайдалану мерзімі өтіп кеткен жабдықтарды өндіріс процесінде қолдану;
ұзақ мерзімді келісімдерді потенциалды жоғалту;
тапсырыстар портфеліндегі жағымсыз өзгерулер.
Екінші топқа жағымсыз мәндері ағымдағы қаржылық жағдайды шекті жағдай
басқару аппараттарының белді қызметкерлерінен айырылу;
мәжбүрлі тежеулер, сонымен қатар өндірістік техникалық процестердің ырғақтылығының бұзылуы;
кәсіпорынның активті түрі, жабдықтың типі, нақты бір жобадан тәуелді
жаңа жобаның табыстылығы мен сәттілігіне орынсыз сену;
кәсіпорынның немен аяқталатыны белгісіз сот ісіне араласуы;
тиімді контрагенттерді жоғалту;
кәсіпорынды техникалық және технологиялық тұрақты жаңартудың қажеттілігін дұрыс бағаламау;
тиімсіз ұзақ мерзімді келісімдер;
кәсіпорынмен тікелей немесе оның бөлімшелерімен байланысты саяси тәуекел.
Осы ұсыныстардың құндылықтарына жүйелілікті мүмкін болатын банкроттық тұрғысынан қарағанда
Б. Төлем қабілеттілігінің көрсеткіштерін болжау.
Кәсіпорынның банкроттығы жайында шешімдер қабылдау үшін негіз ретінде кәсіпорынның
Осы Ережесіне сәйкес Қазақстан Республикасының
Бұл әдістемелік ұсыныстар қанағаттанғысыз кәсіпорындарды сауықтыру, қайта құру және
1. Ағымдағы өтімділік коэффициенті (жалпы жабу), ағымдағы активтердің (баланс
2. Меншікті қаражаттармен қамтамасыз етілу коээффициенті меншікті айналым қаражаттарының
Кәсіпорынның баланс құрылымы
- есепті кезең соңындағы ағымдағы өтімділік коэфициентінің
- есепті кезеңнің
Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі жоқ деп тану оның жағдайының қанағаттанғысыздығын
Баланстың құрылымы қанағаттанғысыз болған
Мұндағы:
- - есепті кезеңнің басы мен аяғындағы
- төлем қабілеттілігін қалпына келтіру үшін белгіленген, аймен есептелген
- есепті кезең;
- 2,0.
Егер қалпына келтіру коэффициенті 1-ден кем болса, бұл кәсіпорынның
Баланстың құрылымы қанағаттанарлықтай болған кезде (КТЛ >2 және К°сос
Мұнда:
Пу – аймен есептелген белгіленген төлем қабілетін жоғалту кезеңі
Егер төлем қабілеттілік коэффициенті 1 - ден
Кәсіпорын алдындағы мемлекеттің
Егер құжаттар белгіленген мерзімде берілмесе, онда мемлекеттің кәсіпорын алдындағы
Мерзімінде орындалмаған әрбір міндеттемелер бойынша құжаттар негізінде, мерзімінде пайда
Кесте 2. Кәсіпорынның алдындағы мемлекеттің қарыздарының құрылымы
№ Тапсырыс
бойынша
мемлекеттік
қарыздың
көлемі
(мың тг.) Қарыз-
дың
пайда
болу
күні Қарыз-
дың
аяқталу
күні Қарыз-
дың
кезеңі Қарыздардың пайда болу кезіндегі ҚР ¥лттық банкінің
есеп
мөлшерле-
месі, % Кәсіпорын
алдында
мемлекеттің қарызы
барлығын
куәландыра
тын құжат
1 2 3 4 5 6 7
Мәлімет:«Төлем қабілеті жоқ кәсіпорынның қаржылық жағдайын тереңдетіп талдау бойынша
Кәсіпорын алдындағы мемлекеттің қарызына қызмет көрсету бойынша төлемдер
Мұндағы:
Рі - мемлекеттің мерзімінде өтелмеген 1-міндеттемесі бойынша
ti - мемлекеттің мерзімінде орындамаған 1-міндеттемесі бойынша қарыздың кезеңі;
Si - қарыз пайда болған
n - кәсіпорын алдындағы мемлекеттің
Кәсіпорында мемлекет қарыздарды уақытында өтейді деген болжаммен ағымдағы өтімділікті
Мұндағы:
КТЛ кх - ағымдағы өтімділіктің
ТА - ағымдағы активтер;
ТО - ағымдағы міндеттемелер;
- жиынтық қарыз;
Дб.п - болашақ кезеңнің табыстары.
Сәйкес құжатпен немесе
Ағымдағы өтімділіктің түзетілген
Кәсіпорынның төлем қабілеті
В. Қаржылық ағымдардың талдауы.
Банкроттық жағдайдың пайда
Қаржы қаражаттарының қозғалысын немесе
- кірістер;
- шығындар (немесе «төлемдер»);
- олардың айырмасы («сальдо», «баланс»);
- нақты бар болуы («өспелі нәтижелі сальдо», топтастырылған
Егер болашақта 4-көрсеткіш («өспелі нәтижелі сальдо») теріс болса, онда
Банкроттықтың келесі белгісі сыпайылау, ол тіпті өркендеген кәсіпорынның да
Банкроттықтың ықтималдығын бағалаудың бұл әдісі Батыс елдерде кеңінен қолданылады.
Төлем қабілетсіздік қаупі, қарыздарды төлеу уақыты келген кезде
Қаржылық ағымдарды талдау әдісінің артықшылығы есептеудің
Түсуі мен шығуы
а) қозғалмайтын мүліктің бір бөлігін сату;
ә) басы артық тауарлы-материалдық қорлардан құтылу;
б) жарғылық капиталды өсіру;
в) айналым қаражаттарын толтыру үшін ұзақ
заемдарды алу;
г) шығындарды қысқарту бағдарламасын жасау және жүзеге асыру;
ғ) активтерді басқаруды жақсарту;
д) қайтарылмайтын немесе қайтарылатын
Банкроттықты болдырмауға бағытталған жұмыстың
Үшінші бағыт - капиталдың тез айналымын қамтамасыз ету. Кәсіпорынның
Бұл ұсыныстар банкроттықты болдырмайтын жұмыстарға жалпы бағыт береді. Шаруашылық
ІІ. «Шығыс» АҚ экономикалық қызметі мен банкроттық мүмкіндігін талдау.
2.1 кәсіпорынның технико-экономикалық мінездемесі
«Шығыс» АҚ трикатажды өндіріске орта нөмірлі мақта қағазды тоқыманы
Кәсіпорын 1998 жылы Оңтүстік Қазақстан аймағындағы Шымкент тоқыма мақта
Технико-экономикалық көрсеткіштердің динамикалық өзгерістері 3- кестеде көрсетілген.
Кесте 3
«Шығыс» АҚ 2007-2008 жылдарға арналған технико-экономикалық көрсеткіштері
№
Көрсеткіштер Өлшем бірлігі 2007 ж 2008 ж Ауытқу
1 Өткізілген өнімнен түсетін табыс мың. тг 18022,6 25564,5
2 Өткізілген өнімнің өзіндік құны мың. тг 20685,5 23449,6
3 Жалпы табыс мың. тг (-2662,9) 2114,8 -
4 Кезең шығындары мың. тг 12197,3 11368,9 111,5
5 Таза табыс мың. тг (-10036,2) (-5687,0) -
6 Негізгі құралдардың орташа жылдық құны мың. тг 50141,7
7 Еңбек ақы қоры мың. тг 61555,3 76090,3 123,6
8 Жұмысшылардың орташа саны адам 353 321 90,9
9 Бір жұмысшының орташа айлық еңбек ақысы тг 14531
10 Өткізілген өнімнің 1 тг шығыны тг 1,14 0,92
11 Бір жұмысшының еңбек өнімділігі мың. тг 51,05
12 Жұмыскерлер саны адам 60 59 1
Мәлімет: «Шығыс» АҚ көрсеткіштері негізінде есептелді
3-ші кестеде көрсетілгендей 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда өнімді
2007 жылы жұмысшылардың жалпы саны 353 адам, ал 2008
Сонымен қатар 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда 1 жұмысшының
Жұмыстың қортындысы мен өндіріске кеткен шығындарды 1 теңгеге кеткен
Негізгі капиталдың қолданылу деңгейі, бір жағынан технологиялық саясаттың прогрессивтілігімен,
Бұл көрсеткіштерді жүзеге асыру үшін негізгі капиталды қолдануға
Бұл көрсеткіштердің ең маңыздысы қор қайтарымдылығы, қор сиымдылығы. Қор
Кесте 4. 2007-2008 жылға негізгі капиталдың қолданылу
№
Көрсеткіштер
Өлшем бірлігі
2007 ж
2008 ж Өсу қарқыны %
1 Қор қайтарымдылық
Тенге
0,35
0,69
191,7
2 Қор сыйымдылық Тенге 2,78 1,44 52,2
3 Қормен қарулану Тыс.тенге/адам 835,7 627,9 75,1
4 Тозу коэффициенті
%
60,5
60,5
100
5 Жарамдылық коэффициенті
%
39,5
39,5
100
Мәлімет: «Шығыс» АҚ көрсеткіштері негізінде есептелді
«Шығыс» АҚ- дағы қор қайтарымы 2007 жылы 0,35 теңге,
Ары қарай «Шығыс» АҚ- ның кадрлар ағымын қарастырамыз.
Кесте-5. 2007-2008 жылдардағы «Шығыс» АҚ-ның кадрлар ағымының көрсеткіштері.
№
Көрсеткіштер
Өлшем бірлігі
2007 ж
2008 ж
Ауытқу (+,-)
1 Жұмысшылардың орташа жылдық саны
адам
353
321
-32
2 Қабылданған жұмысшылар
адам
-
-
-
3 Шығарылған жұмысшылар
адам
85
36
49
4 Қабылдау коэффициенті
%
-
-
-
5 Шығару коэфициенті
%
24
11
46
Мәлімет: «Шығыс» АҚ көрсеткіштері негізінде есептелді
2007 жылы кәсіпорын 85 адамды жұмыстан босатқан, ал 2007
2.2 «Шығыс» АҚ –ның банкроттыққа ұшырау қаупі және қаржылық
Бұл бөлімде «Шығыс» АҚ – ның банкроттыққа ұшырау мүмкіндігі
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын анализдеу маңызды роль
мүліктік жағдайын бағалау
жұмыс белсендігін бағалау
қаржы тұрақтығын бағалау
кәсіпорынның табыстылығын бағалау
Кәсіпорынның қаржы тұрақтығын бағалау үшін объективті, ғылыми негізделген және
Кесте 5. Кәсіпорынның мүліктік жағдайын бағалау
№ Көрсеткіштер 2007ж 2008 ж Нормалық мәні
1 Өндірстік мүлік коэффициенті 1,6812 1,6219 >=0,5
2 Активтердің мобилділік және мобилді құралдар коэффициенті 0,4222 0,4541
3 Негізгі құралдардың құн коэффициенті 0,7306 0,8319 1
4 Заёмды және жеке құралдар коэффициенті 0,1321 0,3192 =0,5
7 Ұзақ мерзімді заемді құралдар тарту коэффициенті 0,0000 0,0000
8 Икемділік коэффициенті 0,3459 0,2799 >=0,5
9 Жеке көздермен құрылған запастар коэффициенті 1,2193 0,7771 >=0,6-0,8
10 Қысқа мерзімді қарыздар коэффициенті 1,0000 1,0000 -
11 Кредиторлық қарыздар коэффициенті 0,0386 0,0520 -
12 Дебиторлық және кредиторлық қарыздар қатынасы коэффициенті 28,9686 7,7034
Мәлімет: «Шығыс» АҚ көрсеткіштері незінде есептелген
Батыс фирмаларында қаржыландыру коэффициентіне қарсы көрсеткіш заёмды және жеке
Кәсіпорынның дербестілігін сипаттайтын тағы бір маңызды көрсеткіш – қаржы
Капитал құрылымының оптималды қалыптасуын анықтау үшін инвестициялау коэффициенті қолданылады.
Талдау барысында жеке капиталдың абсолюттық көлемін анықтап қана қоймай
Енді кәсіпорынның табыстылығын бағалайтын көрсеткіштерді талқылайық. Бұл көрсеткішке кәсіпорын
Кесте 8 «Шығыс» АҚ –ның табыстылығын
№ Көрсеткіштер 2007 ж 2008 ж
1 Кәсіпорын активтерінің табыстылығы
-0,1558
-0,0842
2 Негізгі өндірістік қорлар табыстылығы
-0,0267
-0,0151
3 Сату көлемі табыстылығы -0,1478 -0,0827
4 Өткізілген өнім табыстылығы -0,5569 -0,2225
5 Негізгі қызымет табыстылығы -0,4164 -0,2658
6 Біріктірілген капитал табыстылығы -0,1558 -0,0842
7 Жеке капитал табыстылығы -0,1764 -0,0842
8 Перманентті капитал табыстылығы -0,1764 -0,0842
9 Заёмды капитал табыстылығы -1,3358 -0,3479
Мәлімет: «Шығыс» АҚ көрсеткіштері
Олар кәсіпорынның табыстылығын әр түрлі тұрғысынан өлшейді және
Кәсіпорынның жұмыс белсендігін бағалау және талдау қаржылық талдаудың соңғы
Кесте 9 «Шығыс» АҚ – ның
№ Көрсеткіштер 2007 ж 2008 ж Ауытқу %
1 Капитал айналымдылық коэффициенті 0,2798 0,3784 135,2
2 Жеке капиталдың айналымдылық коэффициенті 0,3168 0,4992 157,6
3 Негізгі капиталдың айналымдылық коэффициенті 0,1911 0,2735 143,1
4 Ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті 0,6628 0,8333 125,7
5 Ағымдағы активтердің күндік айналымы 543,1 432,0 79,5
6 Материалды айналым құралдарының айналымдылық коэффициенті 0,4209 0,5020 119,3
7 Дебиторлық қарыздардың айналымдылық коэффициенті 1,6452 2,8259 171,8
8 Дебиторлық қарыздардың орташа мерзімі 0,5422 0,8552 157,7
9 Кредиторлық қарыздардың айналымдылық коэффициенті 664,0 420,9 63,4
10 Кредиторлық қарыздардың орташа мерзімі 5,1131 11,2184 219,4
11 Ақша қаражаттарының айналымдылвық коэффициенті 70,4 32,1 45,6
12 Ақша қаражаттарының айналым ұзақтығы 0,7291 1,5326 210,2
13 Пермонентті капиталдың айналым жылдамдығы 493,8 234,9 47,6
14 Дайын өнімнің айналымдылық коэффициенті 0,3168 0,4992 157,6
Мәлімет: «Шығыс» АҚ көрсеткіштері негізінде есептелді
Құралдардың айналымдылық жылдамдылығына байланысты кәсіпорынның жұмыс белсенділігінің анықталады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы активтерге салынған құралдардың қаншалықты тез
8 – ші кестеде жұмыс белсенділік көрсеткіштері есептелген .
Біріншіден, капитал айналымдылық коэффициенті көрсетілген . Ол кәсіпорынның барлық
Негізгі құралдар айналымдылығы кәсіпорынның негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін көрсетеді.
Айналымдағы активтердің немесе айналым құралдарының айналымдылық коэффициентін талдайық. Бұл
Айналым активтерінің бір айналым ұзақтығы, қарастырылып отырған кәсіпорында 2007
«Шығыс» АҚ –ның қаржылық коэффициенті айтарлықтай жақсы емес. Сондықтан
Кесте 10 «Шығыс» АҚ – на банкротқа ұшырау
Көрсеткіштер Екі фактолық модель Z – Альтман есептеуі Таффлер
2007 жыл -3,4910 4,7845 0,3484 1,4047 0,1907 250
2008 жыл -2,3887 2,3366 0,3156 0,9412 0,2258 127
Мәлімет: «Шығыс» АҚ көрсеткіштері негізінде есептелді
Екі факторлы жәй әдіске байланысты , (Z) нәтиже кері,
Альтман есептеу әдісі бойынша 2007 жылы банкротқа ұшырау қаупі
Таффлер әдісі бойынша кәсіпорынның 2007 және 2008 жылдары
Кесте 11 «Шығыс» АҚ – ның 2008 жылдың
№ Көрсеткіштер Жыл басына Жыл соңына Коэффициент мөлшері Мүмкін
1 Ағымдық ликвидтік коэффициент
3,6191
1,8769
2,0 Баланс құрылымы жыл басында қанағаттандырады, ал жыл соңында
2 Жеке құралдармен қамтамас етілу коэффициенті
0,7237
0,4672
0,1
3 Төлем қабілеттілігінен айырылу коэффициенті
1,8471
Х
Кәсіпорын үш айдың ішінде төлем қабілеттілігінен айрылмайды
4 Төлем қабілеттілігін қайта қалыптастыру коэффициенті
Х
0,349
1 Кәсіпорында 6 айда
Төлем қабілеттілігін қайта қалыптастыру мүмкіндігі жоқ
Мәлімет: «Шығыс» АҚ көрсеткіштері негізінде есептелді
Саифуллин әдісі бойынша 2007 жылғы нәтиже қанағаттандырарлықтай, бірақ 2008
Зайцева әдісі бойынша банкроттықтың кешенді коэффициентінің мөлшерімен салыстырады. Осыған
Кавалев әдісі бойынша кәсіпорынның қаржылық жағдайы жақсы, егер ол
11-кестеден кәсіпорынға банкроттық қауіп төнгенін көреміз. 2008 жылдың басына
2008 жылдың соңына кәсіпорын баланстық құрылымы қанағаттандырарлықтай емес. Өйткені
Осы көрсеткіштердің нәтижелері бойынша кәсіпорынның төлем қабілеттілігінің төмендегенін көреміз.
Келесі кестеде төлем қабілетсіз кәсіпорынды көрсетеміз. Бұған: таза табыстың
Кесте 12 Кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін көрсететін қызмет көрсеткіштері.
№ Көрсеткіштер Өлшем бірлігі 2007ж 2008 ж Ауытқу %
1 Таза табыс Мың. тг (-10036,2) (-5687,0) -
2 Құралдардың тозу деңгейі % 60,5 60,5 100
3 Ағымдағы ликвидтік коэффициент 2 3,6191 1,8769 50
4 Жеке айналым капиталы мен қамтылу коэффициенті 0,1 0,7237
5 Аяқталмаған өндіріс Мың.тг 159,2 2815,2 1768,3
Мәлімет: «Шығыс» АҚ көрсеткіштері негізінде есептелді
«Шығыс» АҚ өзінің төлем қабілеттілігін қайта қалпына келтіру
ІІІ. Кәсіпорындарды қаржылай және экономикалық сауықтырудың негізгі бағыттары.
3.1 ҚР казіргі кезеңдегі банкроттық және дағдарыс саласындағы
Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауын және Үкіметтің 200-2009 жылдарға
Заңды қабылдаудың мақсаты төлемге қабілетсіз ұйымдарды оңалту рәсімдеріне тарту
Банкроттық жағдайындағы заңсыз іс-әрекеттер, қасақана банкроттық, жалған банкроттық кезіндегі
Бұған қоса, банкроттық рәсімдерде төлем қабілеті жоқ борышкерлердің мүлкі
Қабылданған жаңа өзгерістер конкурстық, оңалту басқарушыларының, сырттай байқау әкімшілерінің
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің бұрын қолданылған ережелеріне сәйкес
“Банкроттық туралы” заңға сәйкес банкроттық рәсімдерін бақылайтын уәкілетті орган
Банкроттық туралы заңнаманың бұзылуының алдын алу мақсатында, сондай-ақ ӘҚК
Салық кодексінің 501-бабында соттарда мемлекеттік баж салықтарын төлеуден босатылған
“Банкроттық туралы” заң да айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Ол азаматтық
Сонымен қатар, уәкілетті органның кредиторлар мен оңалту немесе конкурстық
Сырттай байқау әкімшісін тағайындау мерзімі бес күнге дейін, сырттай
“Банкроттық туралы” заңның сырттай байқау шығыстары туралы ережені көздейтін
Азаматтық кодекстің 51-бабының 1-тармағының 1) және 2) тармақшаларын “Банкроттық
Оңалту рәсімдері жүргізілетін ұйымдар мемлекеттік сатып алуға байланысты міндеттерді
Мемлекеттік сатып алу үдерісіне оңалту рәсіміндегі кәсіпорындарды жіберу, оларды
Бүтіндей алғанда, қабылданған заң банкроттық ресімдерін жетілдіруге, кредиторлардың құқықтық
Соңғы кездері ғаламдық экономикалық дағдарыс ұлттық экономикамызға айтарлықтай әсерін
Бұл қаржылар 2009-2011-інші жылдарға арналған үш жылдық бюджет аясында
Осы жоспарда атқарылатын іс-қимылдардың барлығы айқындалып, нақты жеткізілгенін, ең
Бірлескен іс-қимылдар жоспарын жүзеге асыруда Үкімет пен Ұлттық банк
Жаһандық экономика жүйесі өзгеріске ұшыраған кезеңде қабылданған Қазақстанның дамуының
1. Қаржылық секторды тұрақтандыру. Бұл бағытта үш негізгі шара
2. Серпінді инфрақұрылымдық және индустриялық жобаларды жүзеге асыру. Экономикалық
Физика заңдылықтарына сүйенетін болсақ, қандай да бір секіріс жасау
Мәселен, энергетика саласына да жедел дамуға жақсы мүмкіндік туып
Жалпы алғанда тұрақтандыру шараларын жүзеге асыру арқылы еліміздің экономикасы
3.2 Банкроттыққа қарсы стратегиялық жоспарлау
Банкроттыққа қарсы кәсіпорындарды басқаруда маңызды шаралардың бірі жаңа жоспарлау,
Сондықтан «стратегиялық жоспарлау» ұғымы жаңа қоғамдық мәнге ие болуы
Нарықтық талдау
мен оны бағалау
- тауар типі
Кәсіпорын дамуының
мақсаты жүзеге асыру
- өткізуді ынталандыру
- пайдалану стратегиясы
Кәсіпорынның
мүмкіндіктерін анықтау
Басқару Өндірістік Экономикалық
потенциалы потенциал потенциал
Ақпараттық Қаржы
потенциал ресурстары ресурстары
2- сурет Кәсіпорындағы стратегиялық жоспарлаудың негізгі
2-суретте банкроттыққа қарсы басқаруда стратегиялық жоспарлаудың негізгі бағыттары көрсетілген:
Дамыған елдерде мемлекетпен анықталатын стратегиялар экономиканың жақын онжылдығының дамуын
-таңдаған даму стратегиясы;-қаржылай жағдайы;
-қосымша несие алу мүмкіндіктері;
-кәсіпорынның материалдық кепілдіктері;
-салаладағы және нарықтағы бәсеке;
-халықаралық орта;-экономикалық, саяси, әлеуметтік факторлар;
-персонал сапасы мен жетілуі;
-басшылық деңгейі мен кәсіпорындағы ұйымдастырылған мәдениет.
Банкроттыққа қарсы басқаруды жүйелік тәсілдеме арқылы, яғни банкроттықтың алдын
Жоғардағы сурет бойынша тек отандық нарықтың жағдайын ғана емес,
Кесте 13. Банкроттықты басқарудың сандық және сапалық факторлары
Сандық факторлар Сапалық факторлар
1. Акция қаражаттырының қозғалысының жалпы міндеттемелерге қатынасын көрсететін көрсеткіштің
2. Төмен рентабельдік
3. Тұрақсыз табыс
4. Акционерлік қоғамдық акциясының бағасы бірден төмендеуі;
5. Дивиденд төлемдерінің азаюы;
6. Тұрақты шығындардың жалпы шығындарға қатынасының жоғарғы көрсеткіші;
7. Акцияның нарықтық құны мен оның баланстық құны арасындағы
8. Айналымнан тыс активтердің қажетті деңгейін қолдауда қабілетсіздік таныту
9. Қарыз міндеттемелерінің жоғарғы мөлшері; 1. Қаржы есебі жүйесінің
2. Басшылық тәжірибесіздігі
3. Міндеттемелерін уақытылы өтей алмау;
4. Заңсыз іс-әрекеттердің орын алуы;
5. Кәсіпорынды басқаруда бөліксіздік таныту;
6. Қосымша қаржылану көздерін алуға кәсіпорынның қабілетсіздігі;
7. Басшылықтың сыртқы ортадағы өзгерістерге тез бейімделе алмауы;
8. Бухгалтерлік және қаржы есебінің жеткіліксіз сапалы жүйесі;
9. Қарыз келісім-шарттарын жиі қарау;
10. Жалға беру мен жалға алу келісім-шарттарын жиі құрастыру;
Банкроттықты болжау оның пайда болуына дейін 1,5-2 жыл бұрын
Сонымен бірге банкроттық жағдайында оған қарсы іс-шаралар шеңбері кеңейе
Банкроттыққа қарсы стратегиялық жоспарлау
1 кезең
бағалау
2 кезең
3 кезең
таңдау
Тактикалық банкроттыққа қарсы басқару
4 кезең
жургізу
5 кезең
нәтежиесі
1-сызба Кәсіпорындағы банкроттыққа қарсы басқарудың стратегиясы мен тактикасының өзара
Сондықтан банкроттықтан шығу шараларын екі тобын қарастыруға болады /21/:
Тактикалық шараларға, шығындардың көлемін азайту, бөлімшелердің жабылуы, персноналды қысқарту,
Стратегиялық шараларға кәсіпорынның жағдайын талдау мен бағалау, кәсіпорынның өндірістік
Стратегиялық және тактикалық жоспарлау өзара байланысты және бөліп қарастыруға
Сурет 3. Кәсіпорынның тактикасы мен стратегиясы
Қорғану тактикасы, яғни жиынтықты шараларды ұқыпты жүргізу. Олай болса,
Бастырмалату тактикасы, яғни бірінші кезекте
• нарықтардың жаңа түрлерін зерттеу және оларды игеру;
• тиімді баға белгілеу;
• өндірісті жетілдіру есебінен шығындарды азайту;
• негізгі қорларды жаңарту;
• жаңа технологияны енгізу және т.б. жүргізіледі.
Осы кезеңде кәсіпорын
• кәсіпорынды дамытудың стратегиясы да өзгереді;
• нарықта кәсіпорынның тыңғылықты позициясын рәсімдеу;
• шығарылатын өнім атауларын жаңарту;
• жаңа нарық сегменттерін игеруді қарастырады.
Банкрот жүйесінің өркендеген туріне тек кәсіпорындар және олардың әр
Банкрот жүйесінің алдында тұрған мақсаттар мен міндеттер оның әдіс
Талдамалы әдісті пайдалану (қаржы, өндірістік техникалық жақсарту, басқарудың тиісті
Даярлау және қайта даярлау әдістемесін қолдану басқарма құрамын тағайындауда
Стратегиялық шаралар
Кәсіп орын жағдайын және оның әлеуметін талдау мен бағалау
Дағдарыстан шығудың өндірістік бағдарламалары
Табысты молайту
Инновация. Оның ішінде: қаржылық көмек, маркетингтік зерттеу, техникалық қайта
Басқару жұмыстарын қайта жетілдіру
Ағымдағы шаралар
Кедергілерді жою
Резервтердің көзін ашу
Білікті мамандарды тарту
Кадырлық өзгерістер
Төлемдердің мерзімдерін ұзарту
Несиелер
Еңбек тәртібін нығайту
Басқа да қызметтер
4-сурет. Дағдарыстан шығу жолдары
Тактикалық жоспарлау таңдалған стратегия шеңберінде жүзеге асырылады.
Банкроттыққа қарсы басқарудың стратегияларына:
-банкроттықтық болжау, оның пайда болуына дайныдалу;
-банкроттықтың алдын алуда табысты шешім қабылдау үшін банкроттықтың даму
-банкроттықтық құбылыстарға қарсы әрекет ету, оның процестерін қысқарту;
-қосымша ресурстар, резервтерді (қорларды) пайдалану арқылы жағдайды тұрақтандыру;
-тәуекелді есепке алу;
-банкроттық салдарын бастау және қалпына келтіру жағдайын құру;
Кәсіпорынның банкроттықтан шығуының стратегиялық шараларына:
-кәсіпорынның жағдайын талдау және бағалау;
-кәсіпорынның өндірістік потенциалын зерттеу;
-өндірістік бағдарламаларды жүзеге асыру;
-инновациялық саясат;
-кәсіпорынның қаржылай сауықтырудың жалпы концепциясын жасау.
Банкроттықтан шығу процесінде кәсіпорны өндірістің қайта құруына баруы мүмкін
Кәсіпорынның қайта құру жобаларының кең тараған түрлеріне келесі кестеде
Кесте 14. Кәсіпорынды қайта құру жобаларының түрлері
Жобалар Сипаттамасы
1. Үзіністі-біртінді Құрылымды қайта құру барысында бизнеске қосымша қаражаттар
2. Үзіліссіз-біртінді Фирма дамуының теріс жақтарын алдын-ала болжау мүмкін
3. Параллельді Егер тауарды жылдам модернизациялау қажет болған жағдайда
4. Параллельді-кезеңді Бұл жобаны егер параллельді жоба мүмкін емес
5. Параллельді-біртінді Бәсекеқабілетті өнімді меңгеруге кәсіпорын қосымша қуат алады
Кәсіпорынның өндірістік қайта құруының бірнеше ағыты бар.
Банкроттықтан шығу процесінде кәсіпорын келесі өндірісті қайта құру жобасын
-үзілісті - біртіндеп;
-үзіліссіз-біртіндеп;
-параллельді;
-параллельді-кезеңді;
-параллельді-біртіндеп;
Жоғарыдағы жобалап таңдау көптеген факторларға байланысты:
-таңдаған даму стратегиясы;
-қаржылай жағдайы;
-қосымша несие алу мүмкіндіктері;
-кәсіпорынның материалдық кепілдіктері;
-салаладағы және нарықтағы бәсеке;
-халықаралық орта;
-экономикалық, саяси, әлеуметтік факторлар;
-персонал сапасы мен жетілуі;
-басшылық деңгейі мен кәсіпорындағы ұйымдастырылған мәдениет.
Кәсіпорынның қайта құру жобаларын дұрыс және уақытылы қолдану банкроттықты
Жалпы банкроттыққа қарсы басқарудың бағдарламасын жасауда негізгі мақсаттарын анықтау
Төлемқабілетсіздікті жою: ішкі және сыртқы міндеттемелерді қысқарту есебінен және
Қаржылық тұрақтылықты қалпына келтіру: -тиімді баға саясаты жүзеге асыру
Стратегиялық қаржы тұрақтылығы және нарық құнының өсуіне бағытталған экономикалық
3.3 Кәсіпорынның тәуекелділігін болжау
Кәсіпорынның қызметіне әсер
Тәуекелділік ықтималдық категориясына
Кәсіпкерлік тәуекелділіктің жағымды деңгейдегі және мақсатты шешімдер қабылдаған кезде
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі бизнестің тәуекелсіз
Тәуекелді өзін-өзі сақтандыру есебінен және хеджаралау жолымен тәуекелдің бөліктерін
Өзін-өзі сақтандыру меншікті қаражаттардың бөлігінің есебінен зиянды жабу және
Шет елдерде тәуекелді азайтудың кең тараған тәсілі хеджиралау (аудармасы
Кәсіпкерлік тәуекел - бұл бизнестің түріне байланысты компанияның қызметінің
Өндірістік тәуекел — бұл өнім өндірумен, қызмет көрсетумен, басқа
Коммерциялық тәуекел кәсіпкер
Қаржылық тәуекел кәсіпорынның банктермен және басқа
Қаржылық тәуекел мына операциялардан алынған шығындарда көрсетіледі: несиелік, инвестициялық,
Айналым және өндіріс өрісіндегі кәсіпорындар үшіш қаржылық
Несиелік капитал нарығының
Қаржылық тәуекелді шешуге нақты қаражаттарды таңдаған кезде инвестор келесі
Қаржылық тәуекелді басқару процесі 6 сатыдан тұрады: мақсаттарды
Мақсатты анықтау кәсіпорынның едәуір
Тәуекелділік ықтималдылығы ресми және бейресми көздерден әр түрлі ақпараттар
Шығындардың қаупін оның мағынасына байланысты үш түрге бөлуге болады:
Қаржылық тәуекелді басқарудың ең күрделі кезеңі олып табылатын тәуекелді
Тәуекелді талдау кезінде тәуекел аймағы ұғымын пайдалану маңызды, яғни
Тәуекелсіз аймақта операция жүргізген кезде кәсіпорын ешқандай тәуекел жасамайды,
Аз тәуекелді аймақтағы қызмет нәтижесінде кәсіпорын таза табысының барлық
Жоғары тәуекелді аймақта кәсіпорын, нашар болған жағдайда барлық шығындарын
Қауіпті тәуекелді аймақта кәсіпорын есепті табысты ғана емес, сонымен
Жарамайтын (апатты) тәуекелді аймақтағы кәсіпорынның қызметі банкроттыққа әкеледі, барлық
Тәуекелді талдау кезінде оның көздері мен себептерін анықтау керек.
Инвестор кейде нәтижелер анықталмаған және шектелген ақпаратқа негізделген жағдайда
Тәуекелді талдауды
Тәуекелді сапалық талдау тәуекелді
Тәуекелділікті талдауды жүргізу
5- сурет. Тәуекел талдауының блок-нобайы
Тәуекелдік дәрежесіне әсер ететін барлық факторларды объективті және субъективті
Тәуекелдің сандық талдауы - бұл жалпы қаржылық тәуекелдің
Статистикалық әдістің мәні берілген немесе ұқсас өндірістегі шығындар мен
Вариация - бір жағдайдан (вариант) басқа жағдайға ауысқандағы
Мұндағы:
ЭДі - экономикалық табыстардың мәні;
Ді - ықтималдықтың мәні.
Вариация дисперсиямен, яғни
Дисперсия =
Стандартты ауытқу = .
Нәтиже неғұрлым жоғары
Тәуекелділіктің дәрежесін есептеудің статистикалық әдісі көптеген көлемді мәліметтерді талап
Шығындардың мақсаттылығын талдау кәсіпорынның экономикалық тұрақтылығының
1) құнның ең басында жете бағаланбауы;
2) жобалаудың шектерінің өзгеруі;
3) өнімділіктегі айырмашылық;
4) алғашқы құнның өсуі.
Бұл негізгі факторлар нақтылануы
Эксперттік-бағалау әдісі маман-сарапшыға
Сапалы пікір алу үшін сараптауға жоғары білікті және қойылған
Ұқсастықтарды пайдалану әдісі құбылыстардың, құралдардың, жүйелердің
Бұл әдісті, сонымен қатар эксперттік бағалау әдісін пайдалану түсінікке,
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, кәсіпкерлік
Инвестиция жайында шешім қабылдау басқарманың стратегиялық қиын міндеті
Барлық инвестицияларды екі негізгі
Портфельді инвестиция деп (кәсіпорынның құнды қағаздарын сатып алу
Нақты инвестиция деп өндіріс процесіне тікелей қатысатын
Объектісіне қатысты инвестициялар келесі түрле жіктеледі:
2) қаржылық инвестициялар;
3) материалдық емес инвестициялар.
Мүліктік инвестициялар - бұл нақты инвестициялар.
Қаржылық инвестициялар — бұл қаржылық мүлікке салынатын салымдар, басқа
Ал материалдық емес
Әрекеттің бағытына қарай инвестициялар келесі үрлерге бөлінеді:
1) бастапқы инвестициялар немесе нетто-инвестициялар, кәсіпорынды негіздеуде немесе сатып
2) өндірістік потенциалды
3) қайта инвестициялау, яғни кәсіпорынның негізгі қорының
• бар объектілерді жаңа объектілермен ауыстыруға бағытталған ауыстыру инвестициялары;
• рационализациялауға арналған
• шығару бағдарламасын
• диверсификациялауға арналған
• болашақта кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз
Инвестициялар белгілі бір тәуекелмен
Жоғарыда айтылған тәуекелдермен қатар, экономикалық әдебиеттерде инвестициялық-қаржылық
Мұндағы:
Уmах - берілген инвестиция бойынша шығынның максималды мүмкін болатын
ДС - белгілі көздер мен олардың келіп түсу уақытын
Инвестициялаудың маңызды ережесі,
Жүйелік амал тұрғысынан инвестициялық
Жүйелі тәуекел инвестицияның барлық түрлеріне қатысты және макроэкономиканың мүмкін
Жүйесіз тәуекелге бәсекелестік инвестициямен (жоба, құнды қағаз және т.б.)
Әдетте инвестициялық жобаны негізгі үш кезеңнен тұрады деп қарастырады:
Алғашқы кезеңде жобаның техника-экономикалық негізі құралады. Жобаның бизнес-жоспарын құру
Инвестициялар - бұл кем дегенде екі жақтың
Мұндай кепілдіктің бірі, жақсы ойластырылып есептелген істің жазбаша мазмұны
Біріншіден, бизнесті құрастыру процесі, идеяларды ойластыру кәсіпкерді кәсіпорынның жоспарына
Екіншіден, сәттіліктің негізі болып табылатын, кәсіпорынды тиімді бақылауға
Үшіншіден, біткен бизнес-жоспар
Бизнес-жоспарды жасау инвестиция тарту жолында негізгі
Бизнес-жоспардың титулдық беті құжаттың қашан, қайда және кіммен дайындалғаны,
Әдетте бизнес жоспар 2 бөлімнен тұрады: «А»
«А» бөлімінде әдетте
1) жобаның негізгі мәліметтері, оны іске асырудың
2) жарғылық капиталды құрастыру, қаржыландырудың негізгі көздері, инвесторлар
3) нарықты зерттеу және талдау, негізгі бәсекелестер, тұтыну
4) өтімнің маркетинг және ұйымдастырылуы;
5) өндіріс технологиясы, құралдар, шикізат,
«Б» бөлімінде әдетте мыналар есептеледі:
1) негізгі экономикалық керсеткіштер;
2) инвестициялық шығындар және
3) өндіру мен өткізудің бағдарламасы;
4) қызметшілердің саны мен еңбек ақысы;
5) материалдық шығындар;
6) жабдықтың күтілуі мен жөнделуі;
7) әкімшілік және үстеме шығындар;
8) өткізу бойынша шегерімдер;
9) айналым капиталының қажетгілігі;
10) амортизациялық аударымдар;
11) табыстар мен шығындар;
12) ақша қаражаттарының қозғалысы.
Еске алатын бір жай, келтірілген құрылым міндетті және жалғыз
Қорытынды бөлімде түйіндеме (резюме) түрінде жалпы тұжырымдар мен күтілетін
Иввестициялық жобаның дайындау кезеңі, ынталы инвестициялар деп аталатын өндірісті
• кәсіпорынды мемлекеттік тіркеу мен құрылымын
ұйымдастыру шығындары;
• ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу;
• өнім үлгілерін жасау, даярлау және
• құрылыс жұмыстарын жүргізу;
• технологиялық және басқа да жабдықтар
• Өндірістік жабдықтау
жасау, өнімнің шығарылуы қарсаңында рынокты даярлау шаралары (мысалы, жарнама
Инвестицияльщ жобаның өндірістік кезеңі, кәсіпорын өнім
Инвестициялық жоспар әдеттегідей, мынандай инвестициялық шаралардан тұрады, олар төрт
1) даярлық кезеңнің
2) жер учаскелерін сатып алу (несиеге алу);
3) ғимараттар сатып алу (құрылыс салу);
4) жабдық сатып алу (жасау).
Қорытынды
Республикадағы экономикалық жағдайдың даму денгейі кәсіпорынға тікелей әсер етеді,
Қазіргі уақытта көптеген отандық кәсіпорындардың қаржылық қиындықтары бар, ол
Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы» 07.04.1997 жылғы № 2173 Заңына
Қазақстан Республикасы жағдайында банкроттық механизмнің нормативті-құқықтық базасы ретінде заңдар
Банкроттық борышкердің сотқа жазған өтініші бойынша ерікті түрде немесе
Банкроттық жайында кредитордың өтінішімен сотқы баруына негіз болып борышкердің
Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауын және Үкіметтің 2007-2009 жылдарға
Заңды қабылдаудың мақсаты төлемге қабілетсіз ұйымдарды оңалту рәсімдеріне тарту
Банкроттық жағдайындағы заңсыз іс-әрекеттер, қасақана банкроттық, жалған банкроттық кезіндегі
Банкроттық кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық механизмінің балансының бұзылуынан,
Сондықтан шаруашылық қызметтің негізгі көрсеткіштерінің өсу деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз
Соңғы кездері ғаламдық экономикалық дағдарыс ұлттық экономикамызға айтарлықтай әсерін
Бұл қаржылар 2009-2011-інші жылдарға арналған үш жылдық бюджет аясында
Осы жоспарда атқарылатын іс-қимылдардың барлығы айқындалып, нақты жеткізілгенін, ең
Сонымен қорыта келе жоғары деңгейдегі бәсеке жағдайында әрбір кәсіпорын
Кәсіпорынның дағдарысқа ұшырауының алдын неғұрлым ертерек алуда бақылау жүйесін
- кәсіпорынның негізгі қызметі бойынша өз әріптестерінің, тауарлы
- қайта ұйымдастыруға байланысты барлық өзгерістер (мәселен: ұйымдық,
- тауарды жеткізіп берушілердің жиі және негізсіз алмасулар;
- нарықтың жаңа түрлеріне шығу;
- материалдар мен шикізаттарды көтере сатып алу;
- басқа да
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасының «Банкроттық» туралы Заңы.Астана 2008.
Совет энциклопедиялық сөздігі. Алматы.1985
Кошкин В.И., Белых Л.П., Беляев С.Г. и др. Антикризисное
Ковалев А.П. «Финансовый анализ и диагностика банкротстваң Учебное пособие,
Дүйсенбаев Ш., Төлегенов Ә.Т., Жумагалиева А.Т.,
Мухамбетов Т.Ж.Антикризисное управление и банкротство Алматы 2002.
Макконел К., Брю Р. Экономикс./Оқұлық. Москва. 2000
Антикризисное управление, Под ред. Э.М. Короткова, 2003, 95 б.
Ковалев А.П. «Анализ финансового состояния предприятия».
Куртис Б., Мастерс, Эдвин В. Паксол. Принципиальные различия законов
Бердалиев К.Б.,Тұрсынбаева А.А. «Менеджмент теориясы мен тәжірибесі» Алматы-2002ж Крыжановский
Крыжановский В.Г. и др. Антикризисное управление. М., Приор, 2006.
Ковалев А.П. Финансовый анализ и диагностика банкротств. Учебное пособие,
Пратт Ш.П. Оценка бизнеса. Анализ и оценка закрытых компаний
Грязнова А.Г. Антикризисный менеджмент М., “ЭКМОС”, 2005.
«Төлем қабілеті жоқ кәсіпорынның қаржылық жағдайын тереңдетіп талдау бойынша
“Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне банкроттық мәселелері бойынша өзгерістер
Табынұлы Т. Үкімет дағдарыспен күресуге белін бекем буды.// Егемен
Мухамбетов Т.И., Нукушев А.Г. Банкротство и антикризисное управление предприятием.
Коласс Б. Управление финансовой деятельностью предприятия. -М.: Олимп-Бизнес, 2005.
35
1. Тәуекелдің нақгы түрін ұлғайтатын және азайтатын ішкі және
2. Анықталған факторларды талдау
3. Екі амалды пайдалану арқылы қаржылық жағынан тәуекелдің нақты
4ә. Экономикалық мақсат-тылықты анықтау (салынынған ресурстарының тиімділігі)
4а. Қаржылық жағдайын анықтау (жобаның өтімділігі)
5. Тәуекел деңгейінің мүмкін шегін белгілеу
6. Таңдалған тәуекел деңгей бойынша жеке операцияларды талдау
Дағдарыстан шығу жолдары
Резервтерді пайдалану
Қайта жарақаттану
Қызметкерлерді қысқарту
Бөлімшелер-ді
азайту
Шығындар-
ды
азайту
Өндіріс және сатылатын тауар көлемін азайту
Активті маркетинг, жоғары баға
Басқаруды жетілдіру
Қорғану тактикасы
ру тактикасы
Бастырмалату тактикасы
Кәсіпорын тактикасы мен стратегиясы
Жеткізіп берушілер
Жалдамалы
жұмысшылар мен
қызметкерлер
Инвесторлар
Тұтынушылар
Несие
берушілер
Борышқор-
кәсіпорын
Төрелік
баскарма
Меншік иесі (құрылтайшы)
Конкурстық баскарма
Төрелік сот
Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын бағалау
Темірлан ЖШС мысалында кәсіпорынның қаржылық жағдайына баға беру
Кәсіпкерлік қызметтегі ұйымды құқықтық реттеу
Компанияның капиталын қалыптастырудың негізгі қағидалары
Кәсіпорын(бизнес) құнын бағалаудағы әдістемелік тәсілдер
Кәсіпорынның қаржылық ресурс тұрақтылығын жоғарылату
Негізгі құралдардың кейбір жекелеген түрлерін есептеу
Кәсіпорын (бизнес) құнын бағалау
Негізгі құралдар есебі
Бизнесті бағалау