Маралтай Райымбекұлының поэзиясының көркемдік ерекшелігі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе.
1 ТАРАУ. Қазіргі қазақ поэзиясының даму барысы.
2 ТАРАУ. Маралтай Райымбекұлының поэзиясының көркемдік ерекшелігі
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Ақын әлемі, оның құдіреті мен құпиясы
Поэзияға келу бар да, оның көркемдік әлемінен ойып тұрып
Қазіргі қазақ поэзияның кеңістігіне яғни ширек ғасыр мерзім ішінде
Ақындар туралы жазушы Ә.Кекілбаев былай деп жазды: «Ақын деген
Маралтай –сондай ақын. Маралтайдың қаламынан тек сондай ғана өлең
Курстық жұмыстың мақсаты. Курстық жұмыстың мақсаты алдыңғы зерттеулерге сүйене
Зерттеу нысаны ретінде М.Райымбекұлының лирикасы, әр жылдары жарық көрген
Курстық жұмыс екі тарау бойынша жүйеленді.
1 ТАРАУ. Қазіргі қазақ поэзиясының даму барысы
Поэзия – қасиетті де киелі сөз. Поэзияны үлкен құлып
Орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский поэзияға мынадай анықтама береді: «Поэзия
Поэзия Фариза ақынша айтқанда:
«Поэзия - әйелдей жұмбақ әлем,
Сиқыр сырын түсінер тұлға да кем
Жаны – тұнған тұңғиық тереңдікте
Қимылы – ырғақ, әуен
Поэзия – арудай
Құпиясын
Ұқтырар жылдап әрең…»
«Шетсіз де шексіз кең далада тыңдаушысы ашық аспан, толағай
Қазіргі қазақ поэзиясы ақынға да, өзіне лайықты бояуға да
Азаматтық үн, жалпы, қай дәуір ақындарын оқысақ та, негізінен
Азаматтық лирикаға ғалым З.Ахметов былайша анықтама береді: «Азаматтық лирика
«Нағыз лирикалық туындылар жеке адамның жан дүниесін, толғанысын, тағдырын
В.Г.Белинскийдің сөзімен айтсақ: «Ұлы ақын өзі туралы, өзінің жеке
«Поэзиядағы азаматтық үн әрқашан оның өнерлік күшін де, қоғамдық
Азаматтық – идеялық-эстетикалық категория. Ол ақынның творчестволық позициясын, дүниетанымын
Ақын мен уақыт – егіз. Ақынды уақыт туғызады, ал
Шын ақын өмірі бір адамның басынан кешкендерімен шектелмейді. Ақын
Поэзиядағы азаматтық әуен де ең алдымен ақынның азаматтық тұлғасына
Жазба әдебиетте азаматтық сарын Абай шығармаларынан бастау алады. ХХ
«Қай заманда да қазақ өлеңінің бағы тайып, сағы сынған
Тіл тұсалып, ой тұтқындалған тұста, шындық шырғалаңға түсіп, сөздің
Әлбетте, әр заманның өз жыршысы болуға тиіс. Рас, ұлы
Қазір заман да, қоғам да, соған орай өмір де,
Жаңарған заман, өзгерген қоғам сияқты жаңа ақындар да көктен
Шын ақын – қашанда өзгеріс, қашанда жаңару мен жаңғыру.
Ақын толысып, кемелденген сайын оның бойындағы құбылыстардың ошағы кеңіп,
Қазақ әдебиетінде оқырманнан өз бағасын алып үлгерген, мүйізі қарағайдай
«Мәртебелі поэзияның кешегі жағлауын ертеңге, яағни, бүгінгі жағалауға қосқан
Сонғы жылдарда жазылған өлеңдерде, әсіресе жастардың шығармаларында Тәңірге табыну,
Сонымен бүгінгі әдебиет төңірегінде жүрген жастар қандай? Оларды не
90 жылдардың бел ортасында өлеңге келгендердің ішінен Маралтай Райымбекұлы
Маңдайымды сүйеп құлпы тасына,
Ата – анам мен бауырымның кеп басына.
Жазылмаған жырымды оқып тұрамын,
Қазылмаған қабірімнің қасында, – дейді күңіреніп.
Қазақ жырының есігін қоңыраулы жырымен, қоңыр үнімен ашып, бірде
Ақ қар, көк мұз, ақ боран,
Көңіл қайда хал неде?!
Күн туғанда ақтарам,
Алла! – де, – деп ақжарма көңілден ақтарыла келген
Ақын ретінде қалыптасқан жастардың бірі – Қазыбек Құттымұратұлы. Олай
Монахтай масаң топтың ғұрпын сынар,
Сәтіңді күткен едім бір тыншығар.
Жоқ, әлі. Ақ бұлт көрсең сәлем айтшы –
Адасқан бәлкім менің бұлтым шығар,
Немесе
Тым әлсіз сәуле күмәнсіз,
Мұнарсыз қылды маңайды?.
«Аңсарым тек сіз шығарсыз» –
Деймін де көкке қараймын. Қазыбек өлеңдері баяу ғана, даланың
Безіндім! Мүлдем безіндім–
Аптабынан мұндай сезімнің!
Мас еркектер малтып өлердей–
Қарашығына қара көзімнің–сияқты өткір сезіммен елең еткізген
Ақсұңқар Ақынбабақызы.
Қасиетті Қазғұрт баурайынан өлең құсын ұшырған Бақытжан Алдиярда сюжетті
Ұқсамаса ұқсамасын жорғаға,
Екеумізді шақыратын жол ғана.
Есениннің жатқа оқитын өлеңін,
Есегіне теріс мінген сол бала.
Немесе,
Қоян жылы болмаған деп қолайлы,
Қарап қойып Қосмола мен Қаржанға,
Насыр атам насыбайын орайды,
Нострадамус айтып кеткен болжамға, –деген шумақтардан байқауға
болатындай, Бақытжан баяу қоңырлатып баяндап отырып–ақ, қоңыраулатқан ботасын жыр
«Төбемізде жұлдыз күліп,
Аппақ әсем ай қарап,
Самал жел де тұрды үздігіп,
Жапырақты аймалап...», – деп мөлдірететін Нәзира Бердалының психологиялық параллелизмге
Тулаған сайын анарың,
Бұла түн болып қарадым,
Улаған сайын жанарың,
Ұлы ақын болып барамын! –
сияқты Дәурен Берікқажыұлының асқақ та білікті жырларын,
Мәңгіліктер...
Мәнгі өлмейтін жаныма жаңғырып кел!
Шомылдырып сүтіне әппақ таңның,
Білегіңді анамдай талдырып көр, – деп өзінің жылы ағыстарымен
Танакөз Толқынқызы Еуропа ақындарын аудармадан емес, Француз тілінде шыққан
Мәселен,
Жарық түннен үйрендім шаттануды,
Қара жерден үйрендім тапталуды.
Бұлақтардан үйрендім, жуып – шайып,
Мөлдірмін деп, пәкпін деп ақталуды...
Немесе
Қауызын ашқан гүлге де,
Сәулесін шашқан күнге де,
Жұлдызы жанған түнге де–
Атыңды ойып жазамын. Сөйтіп, Танакөздің жырлары қашанда төгіліп түседі.
Ақеділ Тойшанұлының өлеңдерінде қас – қағым сәттің әдемі көрінісін,
Жанарыңның жалт еткен ұшқынынан жасырын,
Оқтын – оқтын кеудеме от енетін секілді.
Кірпігіңнің ұзыны – ай, қоя салсам ақырын,
Сіріңкемнің бір талын көтеретін секілді. Бұл – «Найза кірпік»
Көктем келді, гүл өмірге таңырқаймыз сүйініп,
Биыл әлем ерте оянды көктен несіп бұйырып.
Қарт құмырсқа өрмелеп ед тылсым дұға күбірлеп,
Жаңа шыққан жас балауса көтерді әрең иіліп. Бұл –
Әлібек Шегебайдың өлеңдерінен көл көсір сағынышқа кез боласыз.
Тағдырым қанша дем берді,
Әлі де талай шыдармын.
Сағыну үшін сендерді,
Алыстап кеткен шығармын.
Немесе,
Күндерім сырғып әттеңмен,
Көңілді мұңмен көктеппін.
Өзіңді көрген сәттен мен,
Өмірге ғашық боп кеттім.
Алмас Темірбай – өлең өлкесінде, өзіндік үнімен танылған талантты
Мен құдайға жақындап ем бір адым,
Құдай маған құшақ жая жүгірді...
Немесе,
Тас керең қоғам түсінсін қайдан сырымды,
Тас бауыр тірлік. Тас жүрек тағдыр. Тас – бәрі...
Алмастың тағы бір ерекшелігі – сөзді ойната білуінде. Мысалы:
«Тәуелсіздікке түкірдім» осы бір тармағынан оның қоғамға өкпелі ақын
Тәуелсіздікке түкірдім,
Түфә – түфә көз тимесе екен!.
Сезімі сергек, қиялы ұшқыр, жас талантты ақындардың бірі –
Сейітман.
«Шешеңнің...» өлеңінде:
Басымды ұрған маңдайшаға тым қатты,
«Шешеңнің...» деп менде еріксіз тіл қаттым.
«Ах, сволочь» деп есепші қазақ қыз,
Күй табаққа шетел әнін шырқатты.
Тұтқыны боп намыс атты ноқтаның,
Жүрегімнің өртенгені – ай от – жалын.
Жетесінде ұлттық болмыс жоқ қыздың, [1,78]
Шешесіне әнін қосып боқтадым:
– «Өй, шешеңнің...!». Бұған қарап, дөрекі, ожар ақын деп
Аяқ киім бөленбес сая – нұрға,
Ей, бауырым сен оны аядың ба?!
Ешкімге ешкім бәтіңке болмасыншы,
Мен тозайын қазақтың аяғында!
Немесе, «Тал бесікте» :
Сендей абзал болғаныммен шарам не,
Адамдарға кешіп жүрген жылап күн. Мен де сендей тербеткім
«Қазақ әдебиеті» № 1. 13. 02. 2009ж. Санында жарық
өлеңін бір шолып өтсек.
Динара Мәлікова жырларында жан дүниесінің нәзіктіктен бұрын бұлқынған жүрек
Қиялыма сия алмаған екенмін,
Көрпем қапты ашылып, – деп назданады.
Төлеген Меллаттағы бұғаусыз бунақтар шұбалаңқылықты жасырып жапқысы келеді. Дегенмен,
Әдебиетші болуға ынталы жастың өзінің оң жамбасына келетін жанрды,
Әйгілі із кесуші Шерлок Холмстың «әдеби әкесі» Артур Конан
2 ТАРАУ. Маралтай Райымбекұлының поэзиясының көркемдік ерекшелігі
Поэзия- ұлы әлем, тылсым күш. Мұңайғанның жүзіне күлкі сыйлатқан,
Өлең - сөздің патшасы екендігі ықылым заманнан бері айдан
Абай ата көрсетіп кеткен ұлы жолдың үстімен жүріп, поэзия
Маралтай Райымбекұлы 1969 жылы 29 сәуірде Жамбыл облысы, Сарысу
Қазақстан Жазушылар одағында Әдебиетшілер үйінің директоры, 2007-2008 жылдары «Кентавр»
Қазақстан Жастар одағы сыйлығының, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік “Дарын” жастар
ХХ ғасырдағы қазақ поэзиясының белді өкілдерінің бірі, «Тұлпарға мінген
«Мен туғанмын ер Мұхаммед өлген күн,
Мен болмасам жүрегімді емдер кім.
Хақ Мұхаммед айтып кеткен кешегі,
Келеді деп...
Келген ақын, сол- Менмін!»
Ағам, менің бала жүрегімді дүдамал күйден арылтты, дерттен емдеді,
Маралтай «Өмір» өлеңінде:
«Бала арманым өлді екен деп тереңде,
Болмас іске қабағымды керем бе.
Жерге сыйлап жансыз қалған тәнімді,
Көкке кетем көресімді көрем де»,- дейді.
Бұл не дегені? Бұны түсіну қиын.
Меніңше, бұл- ішкі мұң. Сол мұңнан туған дүние. Әйтпесе
«Менің жаным аппақ емес, қап- қара» демес еді ғой.
«Муза» өлеңінде:
«Басса да жер дүниені көшкін мейлі,
Сен ғана өлмейтін де, ескірмейтін.
...Құдай мен Құраннан соң бір өзіңсің,
Тұрмайды басқа нәрсе тырнағыңа».- деп шарықтаған жолдар бар.
Ақын Музаны ұлықтайды, жырлайды. Өйткені, Муза- ақын жанының жыр-күші.
Маралтайдың да алғашқы сезімінен сыр шертетін «Алғашқы сезім» (Гүлбануға)
«Мен сен үшін батыр болғам сол кезде,
Мен сен үшін ақын болғам сол кезде » деген
« ...Өзгелермен ойнай қалсаң қызғанып,
Өтуші еді жүрегімді мұз қарып.
Бар баланың мұрнын бұзғым келетін,
Қызғаныштан туып кейде қызбалық ».
Еріксіз күлкіге ерік бергізеді.
Ал тереңінде қызғаныш деген асыл сезім. Қызғаныш махаббатқа жол
«Тауықтың ары тарымен бірге,
Шашылса тары шашылар» («Ар»)
Осы жолдар тауықша күнелтетіндердің намыссыздығын аңғартады.
«Аққудың ары жарымен бірге,
(Жарына ғана бас ұрар)»,- деген жолдарда аққудай адал жүректілердің
Есектей тек қарнын созуды ғана білетіндер мен тұлпардай хас
Соңында: «Шаладай бықсып жалғасып жүрер,
Өсек пен соры соңында-
Ақынның арын Алласы білер.
Ал сенің арың қолыңда!»,- деп түйіндейді.
Жұмыр жердің үстіндегі адамзат әлемі мен Муза һәм жырдан
Маралтайдың дауылпаз жырлары осындай. Ақын аға «У қайтару» өлеңінде:
«Көк байрақты қыран текті қазаққа,
Күн астында қанат жаяр жетті кез»,- деп жыр төгеді.
Соңғы уақыттары әдебиет саласында жазылған сүбелі еңбектердің бірі -
- Бұл шығарма кенеттен дүниеге келген жоқ. Қазақстан өз
Бір ойшыл айтқан екен: «Роман дайын. Енді тек жазып
Шығарма бес күнде жазылып бітті. Негізі, бұл - хроникалық
Мен бұл шығармада елдің бірлігін, тірлігін, бейбіт күннің парқын
Маралтай Райымбекұлының редакцияда, баспасөзде көп жұмыс істегенін білеміз. Қарапайым
– Жақында Көпен Әмірбек екеуіңіз Президент сыйлығын алдыңыздар. Жұрт
– Көпен ағамыз да, мен де радионың айналасында жүргендіктен,
– Бір кездері Мұқағали да Қазақ радиосында еңбек етіп,
– Тек қана Мұқағали емес, Ілия Жақанов, жақында ғана
– Былтыр сұхбаттасқанымызда: «Радиода жарты штаттамын. Жұмыста қалуымның өзі
– Жағдайым жақсарды. Мұны жаңа келген басшылықпен байланыстырып айтуыма
– Сыйлық алғаныңызды сөз етіп, өзіңізді сұхбатқа шақырғаным –
– Бұрқыратып өлең шығаратын өнеркәсіп орталығы емеспін. Жүрек нені
– Бір сауал қойсам шамданбассыз. Маған сізде қазір «жұлдыздық»
– Шынында да мені жұрт әлдеқашан, бұдан жиырма жыл
– Мені жұрт әлдеқашан мойындап қойған деп жатырсыз ғой.
– «Сұлулыққа сұқтану қайыңға тән,
Қастарыма күшімді пайымдатам.
Өзім қанша мықтыны мойындадым,
Енді өзімді өзгеге мойындатам», – деп келетін Мұхтар Шахановтың
– Кезінде Олжас Сүлейменов Гагарин ғарышқа ұшқанда «Адамға табын
– Былтыр Елбасы туралы «Көшбасшы» деген поэма жаздым. Оны
Мен осы кезге дейінгі өлеңдерімде қоғамда болып жатқан жиырма
– Сіздегі мінезді білеміз. Ақынға тән тарпаң мінезіңіз бар.
– «Жындыны жынды дей берсе, бөркі қазандай болады», –
– Кезінде сіздер әдебиетке келгенде Жұмекен мен Жұматайдың, Есенғали
– Ешқашан ақын ақыннан жөн-жосық сұрап келмеуі керек. Ағаларымыздың
– Аға, менің поэзиямды жұрт мойындап қойған деп жатырсыз.
– Жоқ, ол мүмкін емес. Біздің әдебиетте «ақсақализм» деген
Қорытынды
Шын ақын өмірі бір адамның басынан кешкендерімен шектелмейді. Ақын
Поэзиядағы азаматтық әуен де ең алдымен ақынның азаматтық тұлғасына
Жұмысымыздың бірінші бөлімінде қазіргі қазақ поэзиясы жайлы сөз еттік.
«Жұртым» деп соғар жүрегі бар жастарымыздың халқымыздың болашағы екені
Жұмысының екінші бөлімі М.Райымбекұлының поэзиясы, ондағы азаматтық сарын, көркемдік
Маралтай Райымбекұлы хақында қоғам болған соң әр алуан пікір
Жұмысымыздың барысын Маралтайдың мына өлең жолдарымен қорытындылағанымыз жөн болар.
Шабытым шала еркелей келіп,
Жатырқап ЖАРЫҚ жанардың мұңын,
Түнекке ессіз ентелей еніп,
Қара түн саған қамалдым бүгін.
Мүңкіген мынау саясат исі,
Санама сарып сідігін сары.
Желінін жырдың аясаң иші,
Мүжиін мұңның жілігін кәрі.
Тәңірдің құшып тізесін құлай,
Түн сені тілеп алғаным бақыт.
Әзірше сені күзетем ұдай,
Көрсетер деймін қалғанын уақыт.
Ғарыштан тайып ғасылдың рухы,
Ғасырға мына аттадым жаңа
Ғазал ғып өрдім Жасынның ілкі
Ғайыптан түскен шатпағын ғана
Сүлкінін сипап сәуленің лағыл,
Сұлбасын сүйдім тумаған жырдың.
Алласы алса тілегін қабыл
Тірлікте мына тулағандардың
өтер ем сонда өмірге лайық:
Өкпемді үнсіз кеудеме көміп.
Күндізгі ойым: көңілде ғайып
Тірілді түнде беу, неге өніп?
Көңілдің кезіп көшесін лайлы,
Миымды мына мекендеп тегін.
Жүректің жайлап бөлмесін қайғы,
Өмірді өлең екен деп келдім.
Жағымпаз жырды жазамын жиі,
Қоғамға қиын расында ұнау.
Қабыл ал мені қазағым игі –
Ғазал боп келдім ғасырға мынау!
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Ақсұңқарұлы С. «Адам ата- Һауа ана». Алматы: Қазақстан,
2. Ерман Ж. «Ырғай». Алматы: Баспалар үй «АҚ», 2010
3. Қ.Сарин өлеңдері.
4. Райымбекұлы М. «Кентавр». Алматы: Жалын, 2008
5. «Жас ақындар жырының антологиясы». Алматы: Өлке, 2000
6. Егеубаев А. Сыр мен сымбат/А.Егеубаев.-Алматы:Жазушы,1981
7. Белинский В.Г. Таңдамалы шығармалары. 2-кітап/В.Г.Белинский.-Алматы,1950
8. Ахметов З. Әдебиеттану терминдер сөздігі/З.Ахметов.-Алматы:Ана тілі,1998
9. Райымбекұлы М. Ай/М. Райымбекұлы.-Алматы: Жазушы, 2001
Қазіргі қазақ поэзиясының даму барысы
Өлеңге орын табам
ТӘУЕЛСІЗДІК КЕЗЕҢІНДЕГІ ҚАЗАҚ ЖАСТАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ДАМУ ҮРДІСІ
Әдебиет қандай өнер
Қазіргі қазақ поэзиясындағы формалық ізденістер
Қазақ эпосы мен жыраулар поэзиясындағы жылқы образы
Қазіргі қазақ поэзиясының зерттелуі
Сопылық поэзия
Қазіргі қазақ поэзиясындағы ұйқас тәсілдері
Жанат Әскербекқызы өмірі мен шығармашылығы