Төлем құралы
Мазмұны
Кiрiспе....................................................................................3
I. Ақша түралы жалпы түсiнiк
Ақшаның жалпы эквивалент және экономикалық категория ретiндегi
Ақшаның қажеттiлiгi және оның экономикалық маңызы......................................................................7
1.3. Ақша агрегаттарының мәнi, түрлерi, атқаратын қызметтерi...............................................................10
1.4. Қазақстан Республикасында қолданылатын ақша агрегаттары..............................................................12
II. Ақшаның атқаратын қызметтерi және олардың қазiргi
2.1. Ақша атқаратын қызметтер түрлер.............................16
2.2. Ақша өндiрiлген өнiмнiң құнын өлшеушi құрал.........17
2.3. Ақшаның айналыс құралы қызметi.............................19
2.4. Ақшаның төлем құралы қызметi.................................21
2.5. Ақшаның қорлану және қазына жинау құралы
2.6. Дүниежүзiлiк ақша құралы қызметi............................25
III. Ақшаның XXI ғасырдағы эволюциясы
3.1. Электронды төлем жұйесi.........................................28
3.2. Электронды төлем жұйесiнiң қызметтерi және
шартты жетілдіру жолдары.....................................29
Қортынды..............................................................................32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі........................................34
Кiрiспе
Ақша – тарихи дамыған экономикалық категория (санат). Ақша
Тауар айналысының тарихи дамуы процесiнде жалпыға бiрдей эквивалент
Сонымен қатар қазiргi кезде кәсiпорындарды жекеменшiктендiру де, мемлекеттiк
сату да, инфляцияға қарсы күрес те және т.б.
Ақша нарықтық экономикада ақша – несиелiк реттеуде айналыстағы
Ақша өзiнiң бiрiншi пайда болғаныдан қазiргi кезге дейiн
I. Ақша түралы жалпы түсiнiк.
1.1. Ақшаның жалпы эквивалент және экономикалық категория
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала бередi,
Ақша – жалпы бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда
Бiрiншiден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар
Екiншiден, әр адамның еңбектегi, яғни қоғамдық өнiмдегi үлесiн
Үшiншiден, айырбас процесiнде ақшаның делдалдық етуiмен тауардың iшкi
Тауарлар дүниесiнiң тауар және ақша болып екiге бөлiнуi
К.Маркс айтқандай: “Табиғат ақшаны жаратпайды. Алтынға бұл қасиет
Алтын жалпыға бiрдей эквивалент ролiн орындау үшiн ең
Бiрiншiден – ол ерекше табиғи сапаға ие: бөлiнуi
Екiнгшiден – ең бастысы алтын жоғары құнға ие.
Тек қана циферблаты 6 м диаметрдегi Кремль курантына
Ресей XIX ғасырдың 20 – жылдарында алтын өндiруден
Алтын өндiру қиын және капиталды көп қажет етедi.
Алтын ең көп өндiретiн Оңтүстiк Африка Республикасында (ОАР)
Алтынды өндiру дүниежүзiнде апатты жағдайда құлдырауда.
Қазақстанда 160 алтын кен орындары бар. Соның
Алтын тек қана алтын валюта резервтердi ғана құрамайды,
Жасанды алтынды ойлап табу сұрақтары әр кез адамзатты
Құрамын өзгерте отырып (палладий – 55%, индий –
Олар шындығында қоғамдық қатынастарды тудырушылар болып келедi. Бұл
1.2. Ақшаның қажеттiлiгi және оның экономикалық маңызы
Ақшаның өмiр сүруiндегi обьективтi қажеттiлiк ол тауар өндiрiсi
Әйтсе де адам өмiрiне ақшаның қажеттiлiгi туралы
Бiрақ XVI ғасырдың басында (1516 ж) утопиялық оциализмнiң
Ол аздай Т. Моор тағы былайдедi: “Қай жерде
XIX ғ. Социал утопистерi – Прудон, Оуэн, Грей
Мұндай ойлар Ресейде де айтылды. Қазан революциясынан (1917)
Осыған байланысты К. Маркс былай дейдi: ақшаларды жоя
Ақшаға деген терiс көзқарастар Ресейдегi азамат соғысы кезiндегi
түсiндiргiсi келдi. 1918 және 1921 жылдары натуралдық коэффициенттiң
Мысалы, 1921 ж. Айырбаста мынадай натуралдық коэффициеттер қолданылды.
1 кез шыт
1 буда шырпа = 13,5
1 пұт шеге
Астықтың әр түрлi болуына байланысты төмендегiдей өлшем бекiтiлдi:
Бидайдың 100 салмақ өлшемi = Сұлының 135 өлшемiне,
Ақша - өндiру мен бөлу процестерiнде адамдар арасындағы
Экономикалықкатегория ретiнде ақшаның мәнi оның үш қасиетiнiң бiрiгуiмен
1 – кесте.
Ақшаның үш қасиетi.
1. Жалпыға т
iкелей айырбасталу формасында
2. Ақшаның
айырбас құнының
дербес формасы
3. Еңбек
сыртқы заттық
өлшемi
Жалпыға тiкелей айырбасталу формасында ақшаны пайдалану, кез келген
Ақшаның айырбас құнының дербес формасы ретiнде пайдалану
Еңбектiң сыртқы заттық өлшемi тауарды өндiруге жұмсалған еңбектiң,
Ғалым – экономикалық арасында алтынның ақшалай тауар ретiндегi
Несие ақшалар жалпыға бiрдей эквивалент ретiнде жүрдi. Алтын,
Жекелеген елдердiң iшiнде алтын айналысы жоқ. Төлем, айналыс
1.3 Ақша агрегаттарының мәнi, түрлерi, атқаратын қызметтерi
Ақша айналысының маңызды сандық көрсеткiштерiнiң бiрiне ақша массасы
Ақша массасы – жеке тұлғаларға, кәсiпорындарға және мемлекетке
Белгiлi бiр күндегi және белгiлi бiр кезеңдегi ақша
Өнеркәсiбi жағынан дамыған елдердiң қаржылық статистикалық ақша массасын
М1 агрегаты, яғни ол айналыстағы нақты ақшаларды (банкноттар
М2 агрегаты, ол М1 агрегаты қосылған
М3 агрегаты, ол М2 агрегаты қосылған арнайы несиелiк
М4 агрегаты, ол М3 агрегаты
АҚШ – та ақша массасы анықтауда төрт ақша
Қазақстан Республикасында Ұлттық Банктiң 12.01.1995 ж. Директорлар кеңесiмен
- 27 -
Аталған ережеге сәйкес, ақша базасы (МВ) – бұл
МВ = СIC + RR + DCB
мұнда,
CIC - айналыстағы нақты ақшалар;
RR - мiндеттi
DCB - екiншi деңгейдегi банктердiң Ұлттық
CIC = L ( H + C )
мұнда,
H - айналысқа шығарылған банктiк және қазыналық билеттер;
C - айналысқа шығарылған монеталар.
1.4. Қазақстан Республикасында қолданылатын ақша агрегаттары
Қазақстандағы ақша агрегаттарының жағдайы туралы 1 кесте соңғы
1998 жылдан кейiн Қазақстан халқаралық валюта қорының Қазақстан
Мысалы: Қазақстанда қазiргi кездегi ақша көрсеткiштерi мыналар:
10.2005ж.
(нақты қолма – қол ақшалар)
М0 – 402 млрд теңге.
(ақша базасы)
М1 – 642,3 млрт теңге.
(ақша массасы)
М2 – 1881,3 млрт теңге.
7 – кесте.
Ақша агрегаттары*, 2005 ж.
млн.тенге кезеңнiң соңына
Ақша агрегаттары
01.04
03.04
06.04
09.04
12.04
1. Ақша базасы (резервтiк ақша) 298 521 325
айдағы өзгерiс, % -5,8 5,8 7,8 4,7 0,0
жылдың басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, % -5,8 2,7
оның iшiнде:
1.1 ҚҰБ-нен тыс қолма – қол ақша 250
1.2 ЕДБ – дiң және басқа ұйымдардың ҚҰБ
2. М0 (айналыстағы қолма–қол ақша) 238 545
айдағы өзгерiс, % -3,1 1,5 8,1 2,1 0,0
жылдың басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, % -3,1 2,6
3. М1
айдағы өзгерiс, % -2,1 3,6 6,5 1,5 0,0
жылдың басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, % -2,1 7,5
оның iшiнде:
3.1 халықтың теңгедегi аудармалы депозиттерi 26 790 29
3.2 банктiк емес заңды тұлғалардың теңгедегi аудармалы депозиттерi
4. М2 700 991 770 676 891 766
айдағы өзгерiс, % 1,1 5,1 4,6 4,5 0,0
жылдың басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, % 1,1 11,1
оның iшiнде:
4.1 халықтың теңгедегi басқа да депозиттерi және шетел
127 027
138 483
157 730
174 354
226 189
4.2 Банктiк емес заңды тұлғалардың теңгедегi басқа да
170 685
189 151
218 655
233 523
268 670
5. М3 (ақша массасы) 970 542 1054 109
айдағы өзгерiс, % -0,1 3,6 6,3 3,8 0,0
жылдың басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, % -0,1 8,5
оның iшiнде:
5.1 халықтың шетел валютасындағы басқа да депозиттерi 180
5.2 банктiк емес заңды тұлғалардың шетел валютасындағы басқа
8 – кесте.
Ақша агрегаттары, 2006 ж.
млн.тенге кезеңнiң соңына
Ақша агрегаттары
01.05
03.05
06.05
09.05
1. Ақша базасы (резервтiк ақша) 485 842 546
айдағы өзгерiс, % -15,9 3,3 0,1 15,8
жылдың басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, % -15,9 -5,5
оның iшiнде:
1.1 ҚҰБ-нен тыс қолма – қол ақша 377
1.2 ЕДБ – дiң және басқа ұйымдардың ҚҰБ
2. М0 (айналыстағы қолма–қол ақша) 345 726 364
айдағы өзгерiс, % -8,8 2,2 0,8 3,2
жылдың басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, % -8,8 -3,8
3. М1
айдағы өзгерiс, % -9,4 4,5 4,2 3,7
жылдың басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, % -9,4 1,0
оның iшiнде:
3.1 халықтың теңгедегi аудармалы депозиттерi 36 921 42
3.2 банктiк емес заңды тұлғалардың теңгедегi аудармалы депозиттерi
4. М2 1 108 353 1 263 662
айдағы өзгерiс, % -5,7 8,2 3,2 4,2
жылдың басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, % -5,7 7,5
оның iшiнде:
4.1 халықтың теңгедегi басқа да депозиттерi және шетел
229 943
244 869
248 452
255 486
4.2 Банктiк емес заңды тұлғалардың теңгедегi басқа да
262 092
331 560
364 707
408 852
5. М3 (ақша массасы) 1 564 903 1
айдағы өзгерiс, % -5,2 6,5 3,0 7,2
жылдың басынан бергi кезеңдегi өзгерiс, % -5,2 5,8
оның iшiнде:
5.1 халықтың шетел валютасындағы басқа да депозиттерi 170
5.2 банктiк емес заңды тұлғалардың шетел валютасындағы басқа
*Ескерту.
ХВҚ – ның методологиясымен және ақша-кердит статисткасы мен
балансы статистикасы деректерiнiң саластырмалылығын сәйкестендiру мақсатында ҚР аумағында
Қазақстандағы негiзгi ақша агрегаттарына, қазiргi кезде ақша –
Қазақстандағы ақша массасы Ұлттық банк пен екiншi деңгейдегi
М0 (айналыстағы қолма – қол ақша, немесе банк
М1 = М0 + банктiк емес заңды тұлғалар
М2 = М1 + теңгедегi басқа да
М3 ( ақша массасы ) = М2 +
Сонымен, елiмiздегi ақша массасының құрамына мыналар кiредi:
Ұлттық банктiң және екiншi деңгейдегi банктердiң кассасында жатқан
Банк емес қаржылық ұйымдардың, қаржылық емес ұйымдардың, үй
II. Ақшаның атқаратын қызметтерi және олардың қазiргi
2.1. Ақша атқаратын қызметтер түрлерi
Ақшаның әрбiр қызметi ақшаның тауар айырбастау процесiнен туындайтын,
2 – кесте.
Ақшаның бес түрлi атқаратын қызтетi.
Құн өлшемi
Айналыс құралы
Төлем құралы
Қор және қазына жинау құралы
Дүниежүзiлiк ақша
2.2. Ақша өндiрiлген өнiмнiң құнын өлшеушi құрал
Құнның өлшем қызметi тауар өндiрiсi туындайды. Бұл ақшаның
Ақша қоғамда ең алдымен өндiрiлген барлық тауарлардың құнын
Тауар бағасын өлшеу үшiн қолма – қол ақшаның
Ақша түрiнде көрiнетiн тауардың құны, оның бағасы болып
Тауар құнынөлшеу үшiн алтын ақшаның қолда болуының қажетi
Тауардың ақша болып көрiнетiн құны – тауар бағасы.
Ақшаның құн өлшемi ретiндегi қызметi мен баға масштабының
Құн өлшеу қызметi жалпы эквивалент ретiндегi ақшаның тауарға
Құн өлшемi және баға масштабы ретiнде ақша қызметтерiнiң
отырып, мемлекет билiгiне тәуелдi және құнды емес тауар
Алғашында баға масштабы АҚШ қазынашылығымен алтынның тройск унциясына
Арнайы баға масштабы алтын құны мен оның мемлекеттiк
Ямайка валюта реформасының (1976–1978жж.) нәтижесiнде арнайы алтын бағасы
Қазiргi уақытта алтын тауарға тiкелей айырбасталмайды және бағалар
Сонымен алтын белгiлерiнiң, яғни толық құнды емес және
2.3. Ақшаның айналыс құралы қызметi
Ақша айналыс құралы қызметiнде тауарларды өткiзудегi делдал болып
Тауарлар бiр қолдан екiншi қолға ауыса отырып, өзiнiң
Бiрiншiсi Т – А – ол тауарды сату
Екiншiсi А – Т – ақшаға басқа қажеттi
Ақшаның бұл қызметi тауар айналымына сапалық өзгерiстер енгiздi.
Бiрiншiден, Т – А – процесi өнiм өндiрушiнiң
Екiншiден, бiр нарықта тауарды сатып, басқа бiр нарықта
Үшiншiден, тауарды ақшаға айналдырып ( Т – А
Тауар айналысы кезiнде, ақша делдал ролiн атқарады, ал
Өзiнiң құнын өткiзгеннен кейiн, айналыстан кететiн тауарларға қарағанда,
Бiздерге ақша айналыс құралы қызметiн негiзiнен мемлекеттiк, оперативтiк,
Айналыс құралы ретiнде ақша қызметтерiнiң ерекшелiктерi мыналар:
Тауар мен ақшаның қарама – қарсы қозғалысы;
Оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма – қол)
Ақшаның бұл қызметiнде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын
Бiрақ бұл, несие және қағаз ақшалар ақшалы тауармен
Ақша айналыс құралы қызметiн атқаратын болғандықтан, айналыс қажеттлiгi
Егер ақшаның айналыстағы массасы тауар массасынан көп болса,
2.4. Ақшаның төлем құралы қызметi
Тауар айналысы дамыған сайын тауарды сату уақыты оған
Егер тауар мен ақшаның қарама – қарсы қозғалысы
Ақшалар төлем құралы ретiнде тек қана тауар айналысына
3 – кесте.
Тауарларды және қызметтердi төлеуге байланысты мiндеттемелер;
Еңбек ақы,зейнетақы, жәрдемақы төлеуге байланысты мiндеттемелер;
Мемлекетке қатысты қаржылық мiндеттемелер:
Банктiк қарыз, мемлекеттiк және тұтыну несиесi бойынша борыштық
Сақтандыру мiндеттемелерi;
Әкiмшiлiк – сот сипатындағы мiндеттемелер және басқалары
Ақша төлем құралы ретiнде айналыс құралынан өзара айырмашылықтары
Ақшаның төлем құралы қызметiнiң айналыс құралы қызметiнен өзгешiлiктерi:
Төлем құралы қызметiн толық бағалы емес нақты ақшалар
Төлем құралы ретiндегi ақшаның қызметi оның бұдан бұрын
Ақшаның төлем құралы қызметiн атқаруына байланысты ақша айналысы
Сөйтiп, ақшаның төлем құралы қызметi несие қатынастары
2.5. Ақшаның қорлану және қазына жинау құралы
Ақшаның келесi қызметi – қор жинау байлық құру
Тауар айналымының үзiлiссiз бiрқалыпта жүруi үшн қажеттi ақша
Капиталистiк қоғамдық формацияға дейiнгiлер үшiн байлықты “таза қазына“
Әрбiр тауар тек қана жекелеген қажеттiлiктi анықтайды және
Металл ақшалар айналысы тұсында қазына жинау тек қана
Қазiргi жағдайда қазына жинау қызметi айналыстағы ақша массасын
Несиелiк және қағаз ақшалар қазына жинау құралы қызметiн
Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейiн олар
Тауар өндiрiс жағдайында қорлану екi формада жүредi:
Кәсiпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттiк шоттарындағы
Банктердегi салымдар, мемлекеттiк облигациялар.
Несиелiк механизмнiң арқасында кәсiпорындар мен халықтың ақшалары банктен
Қорыта айтқанда, ақшаның қор жинау және байлық құру
қызметi арқылы ұлттық табысты қалыптастыру, бөлу және қайта
2.6. Дүниежүзiлiк ақша құралы қызметi
Тауар шаруашылығының кеңеюi, шаруашылық байланыстардың интернационалдануы, дүниежүзiлiк нарықтың
Сондықтан ақша халықаралық сауда – саттыққа қызмет көрсетедi.
Бүкiл елдерде ортақ төлем құралы, яғни халықаралық төлем
Бүкiл елдерге ортақ сатып алу құралы, яғни халықаралық
Ұлттық байлықты бiр елден басқа елге көшiргенде. Қоғамдық
Дегенмен, тiптi алтын стандартты ақша жүйесi кезiнде де
Егер де елдiң iшiнде ақша ұлттық ақша бiрлiктерi
Әлемдiк байланыстардың интенсивтендiрiлуi және несие қатынастарының дамуы, сонымен
Екiншi келiсiм - Бреттон – Вудстағы (1944 ж.)
Демек, дүниежүзiлiк ақшалардың дамуы ұлттық ақшалардың металл ақшадан
Қазiргi уақытта дүниежүзiлiк несиелiк ақшалардың жобалары жасалуда, бiрақ
Айта кететiн жәйт, дүниежүзiлiк ақшаның түрлерiнiң өзгеруi ұлттық
Кейбiр елдердiң ұлттық ақша белгiлерiнiң дүниежүзiлiк ақша ретiнде
Бiрiншiден, бұл елдердiң дүниежүзiлiк сауда мен несие қатынастарында
Екiншiден, бұл елдердiң басқа елдерге айтарлықтай несие беруге
Бiр сөз бен айтқанда, экономикасы дамыған және әлемдiк
Алайда, дүниежүзiлiк ақша ретiнде тек алтын танылғасын халықаралық
III. Ақшаның XXI ғасырдағы эволюциясы
3.1. Электронды төлем жүйесi
Ақша эволюциясының осы заманғы кезеңiне электронды ақшалар жүйесi
4 – кесте.
Электрондық ақшалар жүйесi мен жүргiзiлетiн перациялар тiзбегi
Банк есебiнен ақша алу;
Салымдарды қабылдау;
Төлемдер;
Чектiк кiтапшалар беру;
Дебет – карточкалар;
Электронды техниканың жетiстiктерiнiң, банк операцияларын автоматтандыруды мен жетiлдiрудiң
3.2. Электронды төлем жұйесiнiң қызметтерi және шартты
Электронды төлем жүйесi – ол қағазсыз тасымалдаушы, электронды
Банк клиеттерiне қызмет көрсететiн электрондық төлем жүйесiне:
Автоматтандырылған есеп айырысу палатасы;
Банктiк автоматтар;
Сауда ұйымдарындағы терминалдар;
Үйде банктiк көрсетулер жатады.
Автоматтандырылған есептесу палатасы (АЕП) – қолма – қол
Банктiк автоматтар (БА) – ол клиетке банк қызметкерлерiнсiз
Қонақ үйлерде;
Вокзалдарда;
Аэропорттарда және т.б.
5 – кесте.
Банктiк автоматтар жүргiзетiн операциялар
Ақша беру;
Ақшаны бiр шоттан басқасына аудару;
Лимит шегiнде борыш беру;
4. Шетел валютасын ұлттық валютаға айырбастау;
5.Хабар – анықтама беру;
Банктiк автоматтартың тетiгi – пластикалық дебеттiк карточка. Ол
Терминалдар - сауда орындарында, ресторанда және т.б.
Үйде банктiк қызмет көрсету – ол электронды есептегiш
шот ашуға,
несие алуға,
есеп айырысуға мүмкiндiк бередi.
Ал жеке компьютердi немесе монитордың (теледидардың) экранын
Клиент банктiң компьютерiне қосылыға;
Кең коммерциялық хбар алуға;
Өзiнiң аымдағы шотын;
Салымын басқаруға;
Ағымдағы күнге шотына түскен және одан төленген соманы
Банк жұмысы туралы ереже және нұсқаулармен танысуға;
Бағалы қағаздармен операция жүргiзуге;
Салық төлеуге және с.с. операцияларды жүргiзуге мүмкiндiгi бар.
Қазақстанда электронды ақшалар жүйесi қалыптасу сатысында.
Бiрiншi пластикалық “ақшалар“ шектелген көлемде 1989 ж. Сыртқы
Қортынды
Сөйтiп, ақшалар ертеден адамзаттың пайда болуымен қатар өмiр
Оның құны белгiсiз, ол тек тауарды ақшаға теңгергенде
Ғасырлар бойы ақша өзгерiп отырған және бүгiнде олардың
Тауар айналысының тарихи дамуы процесiнде жалпыға бiрдей эквивалент
Ақша - өндiру мен бөлу процестерiнде адамдар арасындағы
Экономикалықкатегория ретiнде ақшаның мәнi оның үш қасиетiнiң бiрiгуiмен
Сонымен қатар қазiргi кезде кәсiпорындарды жекеменшiктендiру де, мемлекеттiк
Экономикалық категория ретiнде ақшалар өндiрiс және бөлу процесiнде
Құн өлшемi;
Айналыс құралы;
Төлем құралы;
Қазына жинау және қорлану;
Дүниежүзiлiк ақшалар;
Ақшаның өзiнде, сондай – ақ олардың қызметтерiнде жылдар
Электронды техниканың жетiстiктерiнiң, банк операцияларын автоматтандыруды мен жетiлдiрудiң
Қазақстанда электронды ақшалар жүйесi қалыптасу сатысында.
Бiрiншi пластикалық “ақшалар“ шектелген көлемде 1989 ж. Сыртқы
Қолданылған әдебиеттер:
“ Ақша, несие, банк ” Ғ.С.Сейтқасымов. Алматы.1998.
“ Эволюция денег “ 3 том. Р.Р. Сапин.
“ Задача и свойства денег” В.П. Воронин, Г.В.Кандракова.
“ Ақша, несие, банк ” Г.Б. Бахаев. Алматы.
“ Денги и прогрес “ А.С. Марш. Москва.
“ Ақша, несие, банк ” Г.И. Исаев, А.Б.
“ Экономикалық теория негiздерi “ Ы.Ә. Әмiров. 1994.
Интернет сайд: w.w.w. national bank. kz.
1
Төлем құралы
Ақшаның маңызы мен қажеттілігі, шығуы
Ақша нарығы туралы
Ақша өндіріс элементінің дамытудың теориялық және практикалық негіздері, Қазақстан Республикасында қазіргі ақша айналымын тұрақтандыру мәселелері
Дүниежүзілік ақша қызметі
Толыққұнды емес ақша - сатып алушылық құны ақша қатынастарының тасымалдаушысы ретіндегі тауар құнынан асатын ақша
Ақша айналысы және Қазақстан Республикасындағы ақша айналысының тәртібін талдау
Ақша теориясы туралы ақпарат
Айналыс құралы
Ақшаның атқаратын қызметтерi және олардың қазiргi жағдайдағы дамуы