Кілем тоқу өнері
Мазмұны
Кіріспе 7
І. Қазақтың қолданбалы қолөнері 8
1.1. Тоқыма бұйымдар 8
1.2 Кілем тоқуға пайдаланатын шикізат 11
1.3 Кілем тоқығанда пайдаланатын айқаспа түрлері 17
II. Өрмек әдісімен (станок) тоқу 25
2.1 Өрмек тоқығанда пайдаланылатын жабдықтар 25
2.2 Алаша тоқу 28
2.3 Кілем тоқу өнері 31
ІІІ. Киізден жасалатын тұрмыстық заттар (қапшықтар) 35
Қорытынды 38
Өнер туралы өнегелі мақал-мәтелдер 39
Түсіндірме сөздік 40
Қолданылған әдебиеттер 41
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ
Факультет: Экономика және біліміндегі сервис
0312 - “Кәсіби еңбек және киім үлгісін сәндеу”
Кафедра: Кітапханатану, библиография және сервис
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектептегі 5-сынып оқушыларына еңбек пәнінен
Орындаған: Рашат Алтынай
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Орымхан Жұмахан
Жұмыс қорғауға жіберілді: __________________
Кафедра меңгерушісі: _______________________ п.ғ.к., доцент
Нұрахметова К.Г.
Берілген күні: ______________________________
Қайтарылған күні: __________________________
Бағасы: ____________________________________
Алматы 2003ж.
Аннотация
Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев атап көрсеткендей Халықтың дәстүрлі рухани
Қазіргі мектеп қабырғасында тәрбиеленіп жатқан жас ұрпақты ұлтымыздың көптен
Сондықтан қазіргі күрделі заманда иек етер жалғыз ғана құдірет,
Рецензия
Рецензент: Алтынбекова Қ.
Студент: Рашат Алтынай
Мамандығы: 0312 - “Кәсіби еңбек және киім үлгісін
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Мектептегі 5-сынып оқушыларына еңбек
Рецензия атауы
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Рецензент: ____________________________________________________
______________________________________________________________
Кіріспе
Қазақ халқының «Қарыс қазы-балықта, қалың қазына-халықта» деген мақал өнер
Қолөнер бұл халық қазынасы, ғасырлар мұрасы. Жастар тәрбиесіне арқау
Дипломдық жұмысымның
Мақсаты: Оқушыларды қасиетті халық тәрбиесінің үлкен ықпалы мен пайдасын
Міндеті: Халықтық педагогиканы қолдана отырып жас ұрпаққа салт-дәстүрді үйрету.
Көкейкестілігі: Халықтың көне мәдени мұрасын бүгінгі талабына сай іс-тәжірибеде
Практикалық маңызы: Оқушылардың қазақ халқының қолөнеріне деген, қызығушылықты арттыру,
Жаңалығы: Қазіргі таңда өмір талабына сай, электронды есептегіш машиналар
I тарауда. Қазақтың қолданбалы қолөнерінің ішіндегі тоқылып жасалатын бұйымдарға
II тарауда. Өрмек тоқығанда пайдаланатын жабдықтарға, өрмек станогы арқылы
III тарауда. Қазақ халқының киізден жасалған тұрмыстық заттары қапшық,
І. Қазақтың қолданбалы қолөнері
1.1. Тоқыма бұйымдар
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
Қазақ халқының қолөнер саласындағы тоқыма өнері ғасырлар бойы атадан-балаға
Қазақтың өрмек тәсілімен тоқылатын заттарының қатарына кілем, құр, таңғыш,
Киіз үй ішіндегі негізгі жабдықтарға ақ, қызыл, ала басқұр,
Орта азия халықтарының көптеген ауылдық жерлерінде қазірде, бұрында да
Қоржын – аспалы екі бөлік қалтадан тұратын сөмке. Қоржын
Тоқылу әдістеріне байланысты қоржындар түкті және түксіз болып екі
Дорба – орыс ұғымындағы «торба» деген сөзді білдіреді. Оның
Керме – бұл да киіз үйдің керегесіне ілінеді. Дорбадан
Киіз үйді безендіруде түрлі-түсті ою-өрнекпен өрнектеліп тоқылған басқұр мен
Ақ басқұр – тоқылуы мен өрнектелуінде ала басқұрдан үлкен
Ақ басқұр – киіз үйдің сәндігі үшін пайдаланатын ішкі
Жоғарыда айтқандай, ақ басқұрдың сәндік ерекшелігін арттыра түсу мақсатында
Ала басқұр – терме алаша әдісімен өрнектеліп тоқылады. Бұл
Ала басқұрдың тоқылу әдісі терме алаша тоқылғандай, өрмек құрып,
Киіз үй ішіндегі көркемдік, сәндік түрін байыту жағдайын толықтыратын
Олар: жел бау – шаңырақ көтерген кезде, дауыл желде
Туырлық бау – туырлықты ұстап тұратын, түр салынып 15-25
Түңілік бау – түңіліктің төрт бұрышынан байлайтын бау.
Үзік бау – үзіктің екі шетінен, үш жерден алты
Аспа бау – уықтың иінінен сәндік үшін шашақтап түсіріп
Таңғыш – ол екі керегенің жігін біріктіріп байлайтын жіңішке
Босаға таңғыш – киіз үйдің есігінің екі босағасын керегемен
1.2 Кілем тоқуға пайдаланатын шикізат
Жүн және оны өңдеу
Төрт түлік малдың жүні қазақ халқының өмір тіршілігінде үлкен
Қазақ халқының шаруашылығында мал жүнінің ең асылы және бұйымдар
Түйе жүнінен неше түрлі өрмек жіптерін иіріп, шекпен, қап,
“Шуда” деп түйенің мойнындағы, тізесіндегі, екі өркештің үстіндегі салалы
Қойдың жүнін “жабағы”, “күзем жүні”, ”өлі жүн” және “шет-пұшпақ”
Ал күзем жүнінен, қозы жүнінен киіз басылады, текемет, қалпақ,
Малдың терісінен жұлынып немесе жидітіп алынған жұлма жүнді, қойдың
Ешкі жүнін түбіт, қылшық деп бөледі. Түбіт иіруге, шарф,
Жылқының жал-құйрығын ”қыл” деп атайды. Жал-құйрық көбінесе арқан-жіп есуге,
Қойдың жүнін қырқу
Қазақтар ірі қойлардың жүнін жылына екі рет көктем мен
Көктемгі қырқу - қыстан шыққан малдың күтіміне байланысты кейде
Күзгі қырқу (күзем). Суық түскенше қойдың жаңа жүнін кемінде
Қой қырқу жұмысы басталатын кезде қойды ауылдың маңына немесе
Қойды арнайы жасалған қырықтықпен қырқатын. Ол ұзындығы 40 см
Жүнді сабау. Жүнді сабау үшін ең алдымен ортаға тулақ
Жіп иіру. Жіпті иіру үшін жүнді әбден тазартып жуады,
Түтілген үлпілдек жүнді бір шетінен суыра шүйкелей отырып жеңіл-
Жіп иірудің екі түрлі құралы бар. Оның біріншісі –
Иіріп келе жатқан жіп үзіліп кетсе, оны шүйкенің үлпілдек
Жүнді бояу. Халықтың күнделікті тұрмыс тәжірибесінен бояу ретінде ашудас,
8-10 литр суды қатты қайнатып, 1литрге 15 грамм есебімен
Қазанның қақпағын жауып бірқалыпты қайната отырып, оған жүнді мөлшерлеп
Қазан бір қайнағаннан кейін от қызуын азайту керек. Ара-тұра
Жүннің бояу алғандығын былай тексереді: қалақтың ұшымен боялып жатқан
Қазанды әбден жуып, бояудан тазартады. Ол үшін құйылған суды
Қазақ қолөнерінде жүннен, киізден, жіптен өндірілетін басты-басты бұйымдарға мыналар
абылайша
адырна
айыл
айырқалпақ
ақ орда
ақ қалпақ
ақ мауыты
алаша
алшалғы
алжапқыш
алқа
арқан
арқау
асмалдық
аяқ бау
аяққап
байпақ
балақ бау
барша
белбеу
белдемше
белдеу
бет киіз
бет перде
бидайлық
биялай
боқша
бөкебай
бөрік
бөстек
бұғалық
бұйда
бұйра
бұршақ
бүлдіргі
далбай
дастархан
делбе
дорба
доғара
дөдеге
елек
жабағы
жабу
жайма
жайнамаз
жаялық
жалбағай
жамылғы
жастық
жейде
желкен
желқом
желі
желінқап
жеңсе
жер жастық
жиек жіп
жолақ
жаламай
жолым үй
жіп
жіп – шулар
зер жіптер
кебежеқап
кебенек
кебін
кебіс
кежім
келеб
кемер
кенере
кепе
кер айыл
кереге қап
керме
керуіш
кескек жіп
кесте жіп
кеуде көйлек
Көген
Көрпе
күрде
күзу
күйек
күйме
күлдері
күлапара
күпі
күрке
киіз
киіз үй
кілем
қалауыш
қамқа
қамыт
қанар
қанжыға
қарғы
көк кіреуке
көмкеру
көпшік
қаттама
қатырғы
қолтұзақ
қом
қоныш бау
қорамсақ
қоржын
қос
құйысқан
құлақ
құлақбау
құндақ
құр
құрық бау
құрым киіз
қыл қобыз
қылшан
қын
қынап
қырмызы
қырпу
лашық
ләмке
лыпа
мақпал
майлық-сулық
малақай
манат
маржан
масақана
мая
миәт
мұрындық
ноқта
нымша
ойма
орауыш
откиіз
өңір
өпшін
өре
өрме жіп
өрмек жіп
өрнек
талдырма
талшық жіп
тақия
тоқыма
шекпен т.б.
1.3 Кілем тоқығанда пайдаланатын айқаспа түрлері
1.3.1 Желі жібін өрмек ағашқа керу
Оқу үстінде тіке тұрған, көлемі шағын кілем ағашы өте
1.3.2 Кілем желісіне бірінші айқаспаны орнндау “алабас” немесе “алақұт“
Бұл үрдісте бір-ақ, бір қара жіп қолданамыз. Әуелі кілем
Енді сол қолдағы жіпті оң қолға, оң қолдағыны сол
Оң қолдағы жіптерді бос тастаймыз, сол қолдағы ақ жіппен
Сол олымызбен үстінгі қатардағы жіпті іліп алып, оң қолмен
Бұл үрдісте ақ жіптің міндеті - үстіңгі, астыңғы қатардағы
Осы айкаспаның нәтижесінде жанбастап жатқан рим цифрының (Y) бесіне
Осы ою-өрнек әуенін қазақ қолөнерінде "алабас" деп атайды.
Көп зерттеулерге қарағанда бұны аңтабы ою-өрнек тобына жатқызады. Бұл
Кілем тоқуда бұл атаудың мәнін бір нәрсенің басына ұқсағандық
Ал, енді "құрт" сөз түбіріне келетін болсақ бұл жерқабатында,
Осы айтып отырған "алабас" не "алақұт" айқаспасының үстіне түсетін
Қарапайым-айқаспа - адамзаттың тұнғыш ойлап шығарған айқаспасы.
Бұл тоқу үрдісіне екі жіп қатысады - желі жібі,
Адырғының көмегімен желі жіптерінің орнын ауыстырамыз, яғни үстінгі қатардағы
Қарапайым айқаспаның негізгі шарты - арқау жіп бip қатарда
l.3.3 Тықыр кілем тоқу әдіс-тәсідері палас, сумах, килим, шпалера
Палас тоқуда теру немесе арқау жіптері бip-бipiмен қайырылмайды, сондықтан
Шпалераның тоқылу әдісініңі шарты - желі жібінін бойыменен солдан
Сумахты өріп тоқиды, өрудің барсыныда арқау жіптер - кейбір
1.3.4. Кілем тоқығанда қолданатын қарапайым айқаспаның жаңа әдіс-тәсілдері
Кілем тоқуда ою-өрнек әуендерін тоқи отыра жан-жақтарынан айналдыра жиектеу.
Қарама-қайшы, түрлі-түсті теру жіптерін қолдана отырып, ою-өрнек көшенін анық,
Аттатып тоқу әдіс-тәсілі: бұл тәсілдің ерекшелігі, теру жіп желі
Арқау жіптері топтаса келе бip желі жібінен қайырып отырса,
1.3.5. Сәндік айқаспалардың күрделі түрлері
Еркін орау: ою-өрнек әуендерінің шығынқы жерлерін еркін орап тоқу.
Созбалы тұзақ: бұл әдістеме кілемге түк шығару әдісінің бастамасы
1.3.6. Бірыңғай орау әдiciнің үстінен «репс» айқаспа түрімен арқау
Жоғарыда көрсетілген созбалы тұзақ әдісіне ұқсас.
Тұзақ шығару үшін кәдімгі қарындашты кілемнің желі жіптерінің үстіне
Бірыңғай орау: егер теру жібін әр желі жібіне орап
1.3.7. Күрмеп алу (қoc түйінді, гиордес) айқаспасымен түк шығару
Бұл айқаспаны кейде түрік айқаспасы дейді. Тоқу үрдісіне қатысатын
Тоқу әдісі өте қарапайым - түк шығаратын жіпті eкi
Шыққан түктің үстінен екі қатар арқау жібін сүзіп өткіземіз.
1.3.8. Оңды-солды шалып алу (бip жарым түйін, сеннэ) айқаспа
Кейде бұл айқас паны парсы түйіні деп те атайды.
1.3.9. Скандинав түйіні, араб не испан түйіні арқылы түк
Түктеуге қолданатын арқау жіптердің бip ұшын желі жібінің оңнан
Араб не испан түйіні: арқау жібін негізгі желі жібінің
1.3.10. Крок (торкөз) арқылы күрмеп алу әдісімен (гиордес) ою-
Торкөз (крок) - түкті кілем тоқу ерекшеліктерін ескере отырып
1.3.11. Торкөз арқылы оңды-солды шалып алу (сеннэ) айқаспасы арқылы
Ілмек-пышақ көмегімен артқы қатардағы желі жібін іліп алып, осы
Теру жібінің ұшын ілмек-пышақпен іле келе осы теру жібінің
Осы тоқу үрдісінен қайталай отырып, кілем желісінің жиегіне жеткен
Осы орайда айта кететін бір жәйт, ол арқау жібін
Ypдicті бастамас бұрын тарқпен кілем желісініің бетін солдан оңға
1.3.12. Крок (торкөз) арқылы құрамалы тәсілмен гиордес + араб
Бұндай үндестік-құрама тәсілі, ою-өрнек әуенінде өте ұсақ бөліктерді айқындауда
1.3.13. Шағын гобелен түрін тоқып шығару
Гобелен-сюжетті кілем түрі, тықыр кілем тоқу әдіс-тәсілдерімен тоқылады. Ол
Гобелендер отбасы Париж қаласының түбінде шағын жіп бояйтын мануфактура
Ал, енді ең көне сюжетті тықыр кілемдер Пазырьпқ қорғанының
Батыс Еуропасының ең көне кілемі алмания шпалерасын XII ғ.
1.3.14. Қуыс қалдырып тоқу әдіс-тәсілі
Арқау жіптерін бip-бірімен қайырмай қатар тұрған желі жіптерін қайырсақ,
1.3.15. Қиғаштап току әдісі
Қиғаштап тоқу әдісі - арқау жібін әр қатар сайын
1.3.16. Оңды-солды, арқау жібін желі жібінен қайыру
Арқау жібін желі жібінен қайыру - алдымен сол жақтағы
1.3.17. Арқау жіптерін бір- біpiнe қайырып тоқу
Арқау жіптерін бip-біріне қайырып тоқу - сол жақтағы арқау
1.3.18. Ою-өрнек әдісін дөңгелетіп орау әдісімен тоқу
Арқау жібі кез — келген бағытқа еркін тоқылып отырса,
II. Өрмек әдісімен (станок) тоқу
2.1 Өрмек тоқығанда пайдаланылатын жабдықтар
Өрмек халық қол өнерінің тоқу ісінде қолданатын өте қарапайым
көтерме немесе мосы – басын біріктірген үш ағаштан тұрады;
күзеу шыбығы – қабатталған шиден, түзі тобылғыдан, сымнан жасалады;
қылыш - өзі шынында да қылыш тәрізді, сырт жағын
адарғы – екі жақ шеті жүздендіре жонылған, ортасы сәл
есепші немесе кергіш сабау, оны «сару ағаш», «беру жіп»
көтерме ағаш;
қазық;
жоғарғы өрмек жіптер;,
төменгі өрмек жіптер;
Өрмекке арналып иірілген жіптер істелетін бұйымдарға, жасалатын жолақтарға, өрнектерге
Осындай әзір жіптерді мөлшерлеп отырып, екі топқа бөледі. Оның
Арқау – бұл ерсі және қарсы жіптердің арасына көлделең
Күзу – бұл тоқылмайды, тек тоқылатын жіптерді ажыратып, әр
Өрмек жібінің өрісін өлшеп, оның неше метр немесе неше
Өрмектің ерсі және қарсы жіптерін екі адам алады да,
Бесінші қазықпен арқалықтың қасында отырған адам өрмек құру ісінің
«Өрмек жүгіру» біткен соң қазықтарды суырып тастап, өрістегі жіпті
Дұрыс шалынған өрмек жіптері енді екіге бөлінеді. Демек, күзудегі
Осылайша үлкен залдарға, есік пен төр арасына жайылатын төсеніштерді
2.2 Алаша тоқу
Алаша бүктеуге, жинауға, алып-салуға қолайлы мүлік. Мұны ұсталатын орнына
Әдетте өрмек жіптерінің 35-40 сантиметрдейі тоқуға келмей қырқылады. Мұны
Алашаның түрлері:
Бояулы алаша, бояусыз алаша, жүн алаша, жіп алаша, мақта
Алашаның негізгі жібін дайындау тәртібі:
А) бас қазық.
В,Б) ен қазық.
Г) орта қазық.
Д) күзу ағаш.
1) бірінші ораманың жолы.
2) екінші ораманың жолы.
3) үшінші ораманың жолы.
4) төртінші ораманың жолы.
Өрмекке жеңіл әрі жиі қолданылатын өрнектің екі түрі бар.Оның
Өрмекке мүйіз, өсімдік, геометриялық фигуралар тәрізді күрделі өрнектер тоқу
Терме тоқудағы өткермелеу, ілмектеу, мәймөңкелеу жұмыстарының барлығы да есептеп
Термелеп тоқу әдісі қазақтың өрмек өнерінің ең бір көп
Қайыра теру тәсілімен құрылатын өрмектің ерсі жібі мен қарсы
«Кежім теру» немесе «бұқар теру» тәсілі көп түсті және
«Орама теру» тәсілдерімен де басқұрлар, алашалар тоқылады. Мұндай жағдайда
Бір түсті теру тәсілі тек қана басқұр тоқуға қолданылады.
Мұның бәрін қазақтың қарапайым өрмегімен жіңішке лента тәріздендіріп тоқиды.
Тақыр тоқу немесе тақыр кілем тоқу әсіресе Қызылордада облысындада
Түктеп теру әдісімен енсіз шағын кілем, кілем қоржын, түрлі
Мұндайда өрмектің өрнектеуші жіптері ерсі мен қарсыға аралас бойлас
Осыдан өрмек бетінде түк пайда болады.
2.3 Кілем тоқу өнері
Үй жасауы – “кілем” дейді халық, кілем – жайсан
Кілем бетіндегі сан қилы сәнді өрнектерге қарап отырсаңыз тұнып
Тоқылатын кілемдер ішінен Түркіменстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Қазақстан кілемдері көрнектілігі
Кілемдер мен кілемдік бұиымдарды ең ерте заманнан шығарып келе
Қазақстан обылысында кездесетін кілем түрлері де, атаулары да көп.
Соңғы жылдары үлкен фабрикаларда өндірілетін өдірістік кәсіпке арналып отыр.
Әдетте түкті кілемді 2-3 шебер қатар отырып тоқиды.
Шебер өз-өзінен тез суырылатын етіп домалақтаған өрнек жасаушы түк
Кілемше теріліп тоқылатын бұйымдардың жіптері көк түсті бояумен боялады.
Қазақтың терме өрмегінің тәсілімен тоқылатын заттар қатарына кілем, тақыр
Оларға: адай кілем, ақ кілем, ақсирақ кілем, Алматы кілемі,
ІІІ. Киізден жасалатын тұрмыстық заттар (қапшықтар)
Қазақ халқының киіз басу кәсібінің маңызы зор. Қазақ қолөнерін
Аяққап – киізден шашақтап, әшекейлеп жасалған ыдыс-аяқ салатын дорба.
Аяққаптың жасалуы әр жерде әртүрілі болады. Аяққап негізінде қоңыр
Кесе қап – дөңгелек пішінді жоғарғы жағында шашақталған, қабырғасында
Кесе қаптың биіктігі 30-35 см, түбінің диаметрі 10-15 см
Осындай шебердің қолынан шыққан тұрмыс қажетінен туған бұйымдар әсемдігімен
Шәйнек қап – шай қайнататын шәугімнің қабы. Кесе қаптан
Сандық қап – сандықты бүлінуден сақтау үшін, сыртына кигізетін
Киізді сандыққа өлшеп пішіп, сандықтың қақпағына тура келетін бетінен
Шай киіз – ерте кезде қолданылған, ұзындығы 1-1,5 метр
Тұтқыш – қазан асып, қазан түсіру үшін екі қолға
Желі (керме) – киізден өрнекті, түкті, түксіз алашалардың құрынан
Жер жастық – киізден жасалған үй жасауы. Қазақта көне
Шабадан – тік бұрышты киіз бөлшегінен істелінеді. Түптелген және
Дорба – бұл киім-кешек әртүрлі ұсақ-түйек тұрмыстық заттар салуға
Қорытынды
Қазақ халқы сұлулық пен әдемілікті таңдай да, толғай да
Өкінішке орай, осы өнер заңдылығы дәстүр жалғастығы 50-ші жылдардан
Классикалық көне үлгілердің орнына жаңа капуста гүлдер, пәти гүлдер,
Қорыта келгенде, егер ел болып, ұлт болып өмір сүреміз
Ана тіліміз сияқты қазақша сөйлейтін қолөнерімізді қастерлеуді үйренейік –
Өнер туралы өнегелі мақал-мәтелдер
Өнер талаптан туады.
Өнерлі адам өрге шығар, өнерсіз адам жолда қалар.
Өнерліден үйрен, өнерсізден жирен.
Өз үйінде ою оймаған, кісі үйінде сызу да сыза
Өнер іздеген өсер, өсек іздеген өшер.
Өнерді қызықпасақ көре алмайсың, таспаны үйренбесең өре алмайсың.
Өнерлі болу – зейнет, өнерсіз болу – бейнет.
Өнерлінің он саусағы тең, өнерсіздің бір саусағы кем.
Өнер көзі – халықта.
Өзіңде барға мас болма, өнері барға қас болма.
Өнерлінің қолын ұста, өнегелінің жолын ұста.
Талапсызбен тамыр болғанша, талаптымен таныс бол.
Тас екеш таста жонуға көнеді.
Ұшын түймегеннің, үш шаншым ісі қалар.
Үш қарамай ас ішпе, үш аудармай тон пішпе.
Қызды күте білмеген күң етеді, жібекті түте білмеген жүн
Атадан көріп оқ жонар, анадан көріп тон пішер.
Дау қуған жау табады, өнер қуған қазына табады.
Егеуді егеуге салма, түрпісі кетер,
етігі тар адамның күлкісі кетер.
Батыр адам қорқақты сүймес, шебер адам шорқақты сүймес.
Түсіндірме сөздік
(Қолөнерге байланысты кейбір атаулардың)
Адырғы - өрмектің астыңғы жібі мен үстіңгі жібін бөліп
Ал жапқыш – жұмыс істегенде шеберледің алдына байлап алатын
Алқым - өрмекке арнап иірген жіптің өлшемі.
Арқау - өрмектің үстіңгі жібімен астыңғы жібінің арасына көлденең
Арқау бар – кілем өрмегінің бой жібінің бір жақ
Бастырма -өрнек салу әдісінің бір түрі.
Басқұр – керегелердің басын айналдыра орай тартып байлайтын, өрнектеп
Дару - қону, сіңу.
Домалақ - иірілген жіптің көз мөлшері.
Еркек жіп - күзуде болып үнемі үске шығып
Жабағы – қойдың, түйенің жазғытұрымғы ұйысқан салалы жүні.
Жұлым – бір жұлым түбіт. Жүннің, түбіттің мөлшер орауы.
Жүгіру - өрмек жүгіру; өрмектің жібін құру.
Жүзу - өрмектің үстіне қарап жатқан беті.
Иіршек – жіп иіреті ұршық.
Келеп – иірілген жіпті боярда, өлшерде кең шумақ етіп,
Тулақ – үстіне жүн салып сабау үшін кептірген көн
Ұрғашы жіп - өрмектің бой жібінің астыңғысы.
Шуда – түйенің ұзын салалы жүні.
Шүйке – есуге, иіруге есіп алған жүн.
Қолданылған әдебиеттер
Аубакирова Ш. «Халық қолөнері». – Алматы 1995 ж, 1-29
Арғынбаева Х. «Қазақ халқының қолөнері». – Алматы, «Дидар», 1995
Ахметжанов Қ.С. «Тамырынан шабылған». – Ана тілі, 1993 ж.
Әмірғазин Қ. «Қазақ қолөнері». – Алматы, 1995 ж.
Әнімбаев М. «Алаша». Егемен Қазақстан, 1998 ж. 29-сәуір.
Есмаханов А. «Казахские ковры». - Алматы, «Дидар», 1998 ж.
Күнтуқызы І. «Қазақтың ұлттық кілемі». – Ақжелкен, №5 1998
Кенжеғали М. «Жүнен жасалынған бұйымдар». – Алматы, «Қайнар», 1990
Қасиманов С. «Қазақ халқының қол өнері». - Алматы, «Дидар»,
Марғулан А.Х. «Казахское народное прикладное искуство». –Алматы, «Өнер» 1986
Муканов М.С. «Казахские домашние художественные ремесла». – Алматы 1979
Нұрмұхамедұлы Н.Б. «Қазақ халқының сәндік ою-өрнек өнері». - Ленинград,
Нұрғалиев Р.Н. «Шаңырақ» Энциклопедиясы, - Алматы 1990 ж. 94-98
Оралбек І. «Жүн қолөнерінің шикізат түрлері». – Ұлт тағлымы
Орымхан Ж.О. «Қазақ ханымы».
Тәжімұратов Ә. «Шебердің ортақ». – Алматы, 1997 ж. 53-56
43
Кілем тоқу өнері
СӘНДІК ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ТҮРЛЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Үйірме сабағындағы педагогикалық әдістер
Гобелен тоқуда «Теңіз ғажайыптары» композициясын тиімді пайдалану
Мектепте қазақ қолөнерін үйретудің тәрбиелік мәні және әдістемесі
Жалпы қолданбалы өнердің ұлтымыздың мәдени дамуында алатын орыны
Гобелен технологиясында абстарктілі интерьерлік панно тоқу
Қазақ халқының кілем тоқу тарихы
Қазақ халқының қолданбалы ұлттық қол өнері
Кілемді тоқу