Өндіріс шығыны
Мазмұны
Кіріспе........................................................................................................................4
1.Кәсіпорынның өндіріске және сатуға жұмсалатын шығыны, оны
1.1. Кәсіпорынның шығынының жалпы сипаттамасы........................................... 6
1.2. Өнім (жұмыс, қызмет) өндірісіне және сатуға жұмсалатын шығын...............8
1.3 Қызметтің дағдылы түрлері бойынша ағымдағы шығынды жоспарлау (бюджет)....................................................................................................................22
1.4. Шығындардың жіктелу мүмкіндіктері.............................................................29
2.Кәсіпорынның шығын мәселесін талдау ( ЖШС ОЛЖАН
2.1. Шығындар әдістері және де олардың есептелуі..............................................33
2.2. Кәсіпорынның өнім өткізу шығындарын талдау.............................................42
2.3.ОЛЖАН ЖШС-тің қаржылық тәуекелін талдау............................................ .45
3.Кәсіпорынды қайта ұйымдастыру және қаржымен қамтамасыз ету мәселелері
3.1.Кәсіпорынды қайта ұйымдастырудың қаржы аспектісі..................................52
3.2.Кәсіпорын банкрот болған жағдайда тарату тәртіптемесін қаржымен қамтамасыз ету...........................................................................................................58
Қорытынды..............................................................................................................61
Қолданылған әдебиеттер тізімі.............................................................................64
Қосымшалар.............................................................................................................66
Кіріспе
Қазақстан Республикасы экономикалық салаларын дамытудың негізгі бағыттарын анықтай отырып,
Өндіріс шығыны өзіне шикізат, материял, жанармай, электроэнергия, тұрақты капиталдың
Батыс елдері ғылым – экономистерінің жасаған өндіріс шығындарының қазіргі
Барлық керекті тұтыныстарды қанағаттандыру үшін ресурстар ешқашан жеткілікті болған
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындарының қаржылық өмірінде күрделі өзгерістер
Кәсіпорындар қызметін жоспарлауға алдын қолданылған көрсеткіштер мен процедуралардың, мысалы,
Кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету, қаржы ресурстарын тиімді
Менеджменттің басты мақсаты, әсіресе Қазақстанның бүгінгі жағдайында, ең қиын
Нарықтық экономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып алушылар
Тәуекел мөлшеріне және дәрежесіне стратегия және қаржылық менеджмент әдістерімен
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – кәсіпорын шығын мәнін толығырақ
Мақсатқа сәйкес мынадай міндеттері қойылды:
- кәсіпорынның шығыныныңтеориялық аспектісін зерттеу;
- өнім (жұмыс, қызмет) өндірісіне және сатуға жұмсалатын шығын
- қызметтің дағдылы түрлері бойынша ағымдағы шығынды жоспарлауды жетілдіру
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде кәсіпорынның шығынына жалпы сипаттама
Екінші бөлімде ЖШС ОЛЖАН негізінде шығын мәселелері
Қорытындыда зерттеулердің нәтижелері келтірілген.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы болып ҚР заңдары, ҚР Президентінің
1.Кәсіпорынның өндіріске және сатуға жұмсалатын шығыны, оны
1.1. Кәсіпорынның шығынының жалпы сипаттамасы
Ұйым шаруашылық қызмет процесінде ақшамен бағалануы мүмкін ақшалай және
Шығынды өтеу (мысалы, өндіріс шығындары) қарастырылады, ал шығысты өтеуді
Шығын мен шығыс айқын (сандық көрсеткіште көрсетілген) және күнгүрт
Шығын мен шығыс экономикалық мағынасы мен тағайындалуы бойынша төмендегі
Негізгі және айналым капиталын ұдайы жаңғыртуға жұмсалатын. Бұл шығын
Өнім (жұмыс, қызмет) өндірісіне және сатуға жұмсалатын. Бұл шығын
Әлеуметтік-мәдени бағдарламаларға жұмсалатын.
Оған мысалы, қызметкерлердің біліктілігін арттыру, кадр даярлау, қызметкерлерге тұрмыстық
Біржолғы шығыс.
Шығын орнын толтыру көзі бойынша төмендегілердің есебінен қаржыландырылатындарға бөлінеді:
Меншікті және сырттан тартылған көз;
Бюджеттің және бюджеттен тыс қордың қаражаты;
Кредит ресурс.
Шығын қабылданатын шешімге орай мына түрлерге бөлінеді: жүктелме (міндетті)
Сонымен бірге барлық шығысы:
Шартты тұрақты (өндірістің және өнім, жұмыс, қызмет сатудың мөлшерінен
Тікелей (өнімге тікелей әдіспен бөлінетін) және жанама (жанама
Ағымдағы және күрделі;
Негізгі және қосалқы (үстеме);
Бір элементтік және көшенді;
Нормаланатын және нормаланбайтынға бөлінеді.
Ұйымның барлық шығысы өзіндік құнға кіретін мынадай шығын
Материалдық шығын;
Еңбекақы төлеу шығыны;
Әлеуметтік қажетке аударылатын аударымның («Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» 2003
Амортизациялық аударым;
Өзге шығын.
Осылай бөлу қанша шығын жұмсалғанын көрсетеді. Сонымен бірге шығысы
Экономикалық мағынасы мен тағайындалуы бойынша өндіріске және өнім сатуға
Өнімнің өзіндік құны – кәсіпорынның нақты өнімнің белгіленген мөлшерін
Өзіндік құн былайша бөлінеді:
- цехтық, оған жауапкершілік орталықтарының шығыны кіреді;
- өндірістік, оған өнім (жұмыс, қызмет) шығарумен байланысты барлық
- сауда, ол өнім (жұмыс, қызмет) өндірісі мен оны
Өзіндік құнды есептегенде шығын екі белгі бойынша, яғни өндіріс
Алдымен өндіріспен және нақты өнімді сатумен тікелей байланысты шығын
Өндіріске қызмет көрсетумен және басқарумен байланысты шығын өзінді құнда
Өзіндік құн кәсіпорында бірнеше сатыда есептеледі. Бірінші сатыда өнімнің
Алдағы кезеңнің шығысына: жаңа өндірісті, құрылғаны, агрегатты игерумен байланысты
Қалдық 10 млн теңгеге кеміді деп қарастырайық. Бұл
Үшінші кезеңде тауарлық өнімнің өзіндік құны анықталады. Бұл ретте
Жыл соңындағы қалдық жыл басындағы қалдықтан 20 млн
Өндірістік шығыннан басқа тауарлық өнімнің толық өзіндік құнына өндірістен
1.2. Өнім (жұмыс, қызмет) өндірісіне және сатуға жұмсалатын шығын
Бухгалтерлік есепте шығынды есептеу әдісі (жөнелту) бойынша көрсетіледі. Қаржы
Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесіне сәйкес шығыс жіктелімі бірнеше топтан
Төмендегі талаптар сақталған жағдайда, бухгалтерлік есепте мыналар шығыс ретінде
шығыс нақты шартқа, заңнамамен нормативтік актінің талаптарына,
шығыстың сомасы анықталуы мүмкін болса;
ұйым актив берген немесе активті беру қатысында белгісіздік болмаған
Егер ұйым жұмсайтын кез келген шығыс қатысында аталған талаптың
Амортизация амортизациялық аударым мөлшеріне негізделген шығыс деп танылады. Ол
Шығыс бухгалтерлік есепте түсім, операциялық немесе өзге кіріс алу
Кіріс пен шығыс жөніндегі есепте шығыс:
жұмсалған шығыс пен алынған түсім арасындағы байланыс ескеріліп (кіріс
шығыс бірнеше есепті кезең ішінде кіріс алуды қарастырса және
шығыстан экономикалық пайда (кіріс) немесе активтің түсімі алынбағаны анықталған
салық салынатын базаны есептеу мақсаты үшін қалай қабылданатынына қарамастан,
Ұйымның шығысы деп активтің (ақшалай қаражаттың, өзге мүліктің) істен
Бухгалтерлік есепте мыналар шығыс ретінде танылмайды:
айналымнан тыс активті (негізгі құрал-жабдықты, аяқталмаған құрылысты, материалдық емес
басқа ұйымның жарғылық (қалыптасу) капиталын салынатын салым;
акционерлік қоғамның акциясын және өзге де бағалы қағаздарды қайта
комиссия шарттары, агенттік және комитенттің, принципалдың және т.б. пайдасына
материалдық-өндірістік запасты және өзге де құндылықты, жұмысты, қызметті алдын
материалдық-өндірістік запасты және өзге де құндылықты, жұмысты, қызметті төлеу
• ұйым алған кредитті, қарызды өтеу.
Қызметтің кәдімгі түрі бойынша өнім жасаумен және оны сатумен,
Қызметтің кәдімгі түрі бойынша негізгі құрал-жабдықтың, материалдық емес активтің
Қызметтің кәдімгі түрі бойынша жұмсалатын шығыс бухгалтерлік есепте ақшаға
Егер төлем танылған шығыс бөлігінің ғана орнын толтырса, онда
Қызметтің кәдімгі түрі бойынша шығыс мынадан қалыптасады:
шикізат, материал, тауар мен өзге де материалдық-өндірістік запас сатып
өнім өндірісі, жұмыс орындау, қызмет көрсету және оларды сату
тауар сату (қайта сату) процесінде пайда болатын шығыстан (негізгі
коммерциялық шығыстан;
басқарушылық шығыстан.
Қызметтің кәдімгі түрлері бойынша шығысты қалыптастырғанда оны шығын мен
материалдық шығын;
еңбекақыға жұмсалатын шығын;
әлеуметтік қажетке жұмсалатын шығын;
амортизация;
өзге шығын.
Бухгалтерлік есепте басқару мақсатында шығын баптары бойынша есеп ұйымдастырылады.
Ұйым қызметтің кәдімгі түрінің қаржысының нәтижесін қалыптастыру мақсатында сатылған
Кезең шығысына:
тауар (жұмыс, қызмет) сатуға жұмсалатын шығыс;
жалпы және әкімшілік шығыс;
пайызға жұмсалатын шығыс (банк кредиті, жеткізушінің кредиті, мүлікті жалға
Тауар (жұмыс, қызмет) caтy шығысына:
1) өткізу (сату) бөлімі қызметкерлерінің еңбекақысы;
2) өткізу (сату) бөлімі қызметкерлерінің еңбекақысынан заңнамада белгіленген норма
тауарды өткізу процесіне және тауардың өзіне қызмет көрсететін кәсіпорынның
өткізу (сату) бөлімі қызметкерлерінің іссапарларына жұмсалатын шығыс;
тауар сату процесіне қызмет көрсететін негізгі құрал-жабдықтың амортизациясы;
сату процесіне қызмет көрсететін негізгі құрал-жабдықты ұстауға жұмсалатын шығыс;
жүкті шартта белгіленген пунктке дейін тасымалдау. Тиеу-түсіру жұмысы.
өткізу нарығын зерттеу және нарықта тауарды жылжытуға жұмсалатын шығыс
жарнамаға жұмсалған шығыс;
10) өнімнің ыдысы мен қаптамасына жұмсалған шығын (шарт ережесінде
11) өнім өткізетін ұйым белгіленген шарт бойынша өнім сату
12) өнімді сақтау және тасымалдау кезінде жыл ішінде сатылған
13) тауар өткізумен байланысты жұмсалатын өзге шығын жатады.
Жалпы және әкімшілік шығысқа:
әкімшілік қызметкерлерге жатқызылатын қызметкерлерге еңбекақы төлеу;
қызмет көрсететін өндіріс пен шаруашылықта жұмыс істейтін қызметкерлерге еңбекақы
әкімшілік қызметкерлерінің және қызмет көрсетуші шаруашылықта жұмыс істейтін қызметкерлердің
әкімшілік басқару аппаратын, субъектінің құрылымдық бөлімшелеріне, материалдық-техникалық және көлік
техникалық басқару құрал-жабдығын, байланыс торабын, сигнализация құралын, есептеу орталығын
тау-кен өндіру саласындағы дайындау жұмысына жұмсалатын шығыс, егер олар
салынып жатқан субъектінің дирекциясын, егер ол болмаса - техникалық
жобалау және құрылыс-монтаж жұмысындағы кемшілікті, запасты объектінің жанындағы қоймаға
әкімшілік басқару жүйесі мен құралын құру және оны жетілдіруге
банкінің қызметін төлеу;
субъектінің штат кестесінде сол немесе басқа функционалдық қызмет қарастырылмаған
әкімшілік басқару қызметкерлерінің іссапар шығысына жұмсалатын шығыс;
әкімшілік басқару аппараты қызметкерлерін ауыс тырған кезде төленетін көтерме
кеңсе, баспахана, пошта-телеграф және телефон шығысы. Өкілдік шығыс;
15) қызмет көрсетуші өндіріс пен шаруашылықты ұстауға (үй-жайды тегін
16) жұмыс күшін ұйымдастырып жинақтауға, мамандарды оқытуға жұмсалатын шығыс,
17) жалпы тағайындалыстағы негізгі құрал-жабдықты жалға алуға жұмсалатын шығыс.
коммуналдық қызметке, қызметкерлердің еңбегін қорғауға, субъектіні күзету, өртке қарсы
нормативтіктен тыс ысырап, қоймадағы тауарлық-материалдық запастың бүлінуі мен жетіспеуі
еңбекке қабілеттілікті уақытша жоғалтқан жағдайда нақты еңбекақыға дейін қосымша
өндірістік емес қызметкерге жұмыс істеген жылдары үшін
консультациялық (аудиторлық) және акпараттық қызметті төлеу;
абаттандыру жөніндегі жұмысты орындауға жұмсалатын шығыс;
қосымша берілген демалысты төлеу, қызметкердің отбасы мүшелерінің
қызметкердің жұмыс орнына барып-қайтуын төлеу;
қайта ұйымдастыруға, штат санын қысқартуға байланысты ұйымнан босатылатын қызметкерлерге
сот шығасысы;
тағайындалған немесе мойындалған айыппұл, өсім, тұрақсыздық айыбы және шаруашылық
кірісті жасыру үшін салынған айыппұл, өсім;
кінәлі анықталмаған ұрлықтан немесе қажет соманы кінәлі тараптың есебінен
Негізгі емес қызметтің шығысына мыналар жатқызылады:
ұйым активін төлем үшін уақытша пайдалануға (уақытша иелену мен
өнертабысқа, өнеркәсіптік үлгіге және интеллектуалдық меншіктің басқа түріне берілген
басқа ұйымның жарғылық капиталына қатысумен байланысты шығыс;
негізгі құрал-жабдықты және ақшалай қаражаттан өзгеше басқа активті, тауарды,
бухгалтерлік есеп ережесіне сәйкес құрылатын бағалау резервіне (күмәнды борыш
өзге шығыс.
Төтенше шығыс құрамында шаруашылық қызметтің төтенше жағдайдың салдарынан (дүлей
Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесіне сәйкес материалдық шығынға мына актив
сатуға (жұмыс орындауға, қызмет көрсетуге) арналған өнім өндірісінде шикізат,
сатуға арналған;
• ұйымның басқарушылық қажеті үшін пайдаланылатын.
Материалдық-өндірістік запасты сатып алуға арналған нақты шығынға мыналар жатқызылады:
жеткізушіге (сатушыға) шартқа сәйкес төленетін сома;
материалдық-өндірістік запас сатып алумен байланысты ақпараттық және консультациялық қызмет
кеден бажы;
материалдық-өндірістік запастың бірлігін сатып алумен байланысты төленетін өтелмейтін салық;
сол арқылы материалдық-техникалық запас сатып алынатын делдалдық ұйымға төленетін
материалдық-өндірістік запасты дайындау және оны пайдаланатын жерге дейін жеткізуге
Материалдық-техникалық запастың нақты өзіндік құны:
ұйымның өзі жасаған запастың өзіндік құны оның өндірісімен байланысты
ұйымның жарғылық (қалыптастыру) капиталына салым есебіне енгізілгеннің нақты өзіндік
ұйым сыйға тарту шарты бойынша немесе тегін алған, сондай-ақ
міндеттемені (төлеуді) ақшалай емес құралмен орындау қарастырылатын шарт бойынша
ұйым табыс еткен немесе табыс етуі тиісті материалдық-өндірістік запастың
Материалдық-өндірістік запасты (сату құны бойынша есептелетін тауарды коспағанда) өндіріске
әрбір бірліктің өзіндік құны бойынша;
орташа өзіндік құн бойынша;
уақыты бойынша бірінші сатып алынған материалдық-өндірістік запастың өзіндік құны
уақыты бойынша соңғы сатып алынған материалдық-өндірістік запастың өзіндік құны
Материалдық-өндірістік запас тобы (түрі) бойынша көрсетілген тәсілдің бірі есептік
Ұйым ерекше тәртіппен пайдаланатын материалдық-өндірістік запас (бағалы металл, асыл
Материалдық-өндірістік запасты орташа өзіндік құн бойынша запастың әрбір тобы
Уақыты бойынша бірінші сатып алынған материалдық-өндірістік запастың өзіндік құны
Уақыты бойынша соңғы сатып алынған материалдық-өндірістік запастың өзіндік құны
Запастың әрбір тобы (түрі) бойынша есепті жыл ішінде бағалаудың
Еңбекақы төлеуге жұмсалатын шығын мен әлеуметтік қажетке аударылатын аударым
«Еңбекақы төлеуге жұмсалатын шығын» деген элементте кәсіпорынның өндірістік қызметкерлерінің
орындалған жұмыс үшін кәсіпорында қабылданған еңбекақы төлеу нысаны мен
ынталандыру сипатындағы төлем: өндірістік нәтиже үшін төленетін сыйақы (табиғи
жұмыс тәртібімен және еңбек жағдайымен байланысты өтемақы сипатында төленетін
экономиканың жекелеген салаларының қызметкерлеріне қолданыстағы заңнамаға сәйкес тегін көрсетілетін
5) қолданыстағы заңнамаға сәйкес тегін берілетін, тұрақты жеке пайдаланыстағы
6) кезекті және қосымша демалысты (пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы),
7) кәсіпорынның, ұйымның қайта ұйымдастырылуына, сондай-ақ заңнамада белгіленген жағдайда
8) қызмет атқарған жылдар үшін (осы кәсіпорында мамандық бойынша
9) аудандық, экологиялық коэффициент, сондай-ақ елсіз, сусыз және биік
жоғары немесе арнайы орта оку орнын бітірген жас маманға
жұмысшылар мен қызметшілерге берілетін оқу демалысын қолданыстағы заңнамаға сәйкес
заңнамада көзделген жағдайда төмен теленетін жұмыс орындағаны үшін төленетін
13) басқа кәсіпорын мен ұйымнан белгіленген мерзім бойы бұрынғы
кәсіпорын орналасқан жерден (жинау пункті) жұмыс орнына және кері
кәсіпорын мен ұйымның жұмысшысына, басшысына біліктідікті арттыру және қызметкерлерді
16) донор қызметкер тексеруден еткен, қан тапсырған және қан
17) кәсіпорын штатында кірмейтін қызметкерге, егер орындалған жұмыс үшін
«Әлеуметтік сақтандыру аударымдары» деген элементте бюджетке аударылатын әлеуметтік салық
Негізгі қаражат бухгалтерлік есепке бастапқы құн бойынша қабылданады. Төлем
Негізгі кұрал-жабдықты сатып алуға, салуға және жасауға жұмсаған нақты
жеткізушіге (сатушыға) шартқа сәйкес төленетін сома;
ұйымға мердігерлік құрылыс шарты және өзге де шарт бойынша
ұйымға негізгі құрал-жабдық сатып алумен байланысты ақпараттық және консультациялық
негізгі кұрал-жабдық объектісіне құкық сатып алуға (алуға) байланысты төленген
кеден бажы;
негізгі құрал-жабдық объектісін сатып алумен байланысты төленетін өтелмейтін салық;
сол арқылы негізгі құрал-жабдық объектісі сатып алынған делдал ұйымға
негізгі құрал-жабдық объектісін сатып алумен, салумен және жасаумен тікелей
Негізгі құрал-жабдықты сатып алуға, салуға немесе жасауға жұмсалған нақты
Негізгі кұрал-жабдық объектісінің құны амортизация есептеу арқылы өтеледі.
Негізгі құрал-жабдық объектісінің амортизациясы мына тәсілдің бірімен есептеледі:
сызықтық;
азаймалы қалдық;
пайдалы пайдалану мерзімінің жыл санының сомасы бойынша құнды есептен
құнды өнім (жұмыс) мөлшеріне үйлесімді есептен шығару.
Есепті жыл ішінде негізгі құрал-жабдық объектісі бойынша амортизациялық аударым
Негізгі құрал-жабдық объектісі пайдалы пайдалану мерзімін ұйым объектіні бухгалтерлік
Амортизация есептелетін материалдық емес активті бухгалтерлік есепке қабылдаған кезде
• материалдық-мүліктік (табиғи) құрылымның болмауы;
• осы материалдық емес активтің деректерін сәйкестендіру мүмкіндігі (оны
материалдық емес активті ұйымның басқарушылық қажеті үшін өнім өндіруде,
материалдық емес активті ұзақ уақыт бойы, яғни ұзақтығы 12
ұйым осы мүлікті кейін қайта сатуды қарастырмайды;
ұйымға келешекте экономикалық пайда (кіріс) әкелу қабілеті;
активтің барын және ұйымның интеллектуалдық қызметтің нәтижесіне ерекше құқығының
Материалдық емес активке, сондай-ақ интеллектуалдық меншік объектісі (интеллектуалдық қызмет
Материалдық емес актив құрамына ұйым қызметкерлерінің интеллектуалдық және іскерлік
Материалдық емес актив бухгалтерлік есепке бастапқы құн бойынша қабылданады.
Материалдық емес активті сатып алуға жұмсалатын нақты шығынға:
құкық иесіне (сатушыға) беру (сатып алу) шартына сәйкес төленетін
ұйымға материалдық емес актив сатып алумен байланысты ақпараттық және
тіркеу жиыны, кеден бажы, патент бажы мен құқық иесінің
материалдық емес актив объектісін сатып алумен байланысты төленетін өтелмейтін
ол арқылы материалдық емес актив объектісі сатып алынған делдалдық
материалдық емес актив сатып алумен
Материалдық емес актив сатып алуға, жасауға жұмсалатын нақты шығынға,
Ұйымның жарғылық (ортақ) капиталына енгізілген материалдық емес активтің бастапқы
Ұйым сыйға тарту шарты бойынша алған (тегін) материалдық емес
Міндеттемені (төлемді) ақша емес қаражатпен орындау қарастырылатын шарт бойынша
Материалдық емес активтің құны амортизация арқылы өтеледі. Материалдық емес
сызықтық;
азаймалы қалдық;
құнды өнім (жұмыс) мөлшеріне үйлесімді есептен шығару.
Есепті жыл ішінде материалдық емес актив бойынша амортизациялық аударым
Материалдық емес активтің амортизациялық аударымы осы объекті бухгалтерлік есепке
Аударым есепті кезеңнің өзі жатқызылған бухгалтерлік есепте көрсетіледі және
Ұйымның ұйымдастыру шығысының амортизациялық аударымы бухгалтерлік есепте бастапқы құнды
Өнім шығару, жұмыс орындау және қызмет көрсету мақсаты үшін
Ұйымның бухгалтерлік есебінде интеллектуалдық меншік объектісін пайдалану құқығын берумен
Ұйымның сатып алынған іскерлік беделі жиырма жыл бойы (ұйым
Бухгалтерлік есепте материалдық активтің түрі бойынша есепті жылдың басында
1.3. Қызметтің дағдылы түрлері бойынша ағымдағы шығынды жоспарлау (бюджет)
Жоспарлау (пайдалану) - ағымдағы шығынды басқарудың негізгі әдісі болып
Пайдалану шығынын жоспарлаудың ең маңызды сатыларына:
есепті кезеңнің шығынын талдау;
жоспарлау үшін қажетті бастапқы база дайындау;
шығынның мөлшері мен құрылымына ықпал ететін факторлардың өзгеру болжамы;
бұйым түрлеріне жоспарлы калькуляция жасау;
жауапкершілік орталықтарының жоспарлы бюджетін әзірлеу;
жалпы кәсіпорын бойынша жиынтық жоспар (бюджет) әзірлеу жатады.
Операциялық талдау процесінде өндірістік циклдің қалыпты барысында қарастырылмаған артық
шикізаттың, материалдың және энергия ресурсының нормативтіктен тыс шығыны;
еңбекақы төленетін қаражаттың артық шығыны;
материалдық құндылықтың артық запасын ұстауға жұмсалған шығын;
амортизациялық саясаттың өзгеруі;
салық салу ставкасының және бюджеттен тыс қорға төленетін жарна
тартылатын қарыз қаражаттың пайыздық ставкасының деңгейі;
сатып алынатын материалдық ресурстың, қуат көзінің баға деңгейінің және
ағымдағы (операциялық) шығынның мөлшеріне айтарлықтай ықпал ететін өзге факторлар.
Жекелеген бұйымның (біртектес бұйым тобының) жоспарлық калькуляциясы пайдалану шығынының
Батыс корпорацияларында ауыспалы шығынды калькуляциялаудың «директ-костинг» деген жүйесі кеңінен
Пайда алу үшін өндіріс межеленген дәрежеде дамуы, сонымен өнімді
Шығын ( Өндіріс мөлшері ( Пайда
Осы сызбаның құрамдастарына үнемі назар аударылып, бақылануы тиіс. Аталмыш
Нарықтык қатынас жағдайында кәсіпорынның пайдасын оңтайландыру үшін сыртқы сипаттағы
Өзіндік құнды басқару жүйесі немесе кәсіпорынды басқару жүйесі деп
«Директ-костинг» жүйесі нарықтық экономиканың ажырамас белгісі болып табылады. Осы
Пайданы және өзіндік құнды басқару мақсаты үшін шығын түрлі
Тұрақты шығынға өндіріс мөлшері өзгермейтін шығын, мысалы, жалгерлік ақы,
Шығынның көптеген түрлері жартылай ауыспалы (жартылай тұрақты) сипатта (аралас
Шетел практикасында аралас шығынды тұрақтыға және ауыспалыға бөлудің объективтілігін
Өнім мөлшерінің өзгеруіне шығынның әерлену дәрежесін шығынның әсерлену коэффициентінің
мұнда: К -өндіріс көлемінің өзгеруіне шығынның әсерлену коэффициенті;
(Z - шығынның кезең ішінде өзгеруі, %-да;
(N - өндіріс көлемінің өзгеруі, %-да.
Әсерлену коэффициентінің мағынасына байланысты 1-кестеде атап өтілген үлгілік шаруашылық
Тұрақты және ауыспалы шығынның өнім өндірісі мөлшеріне байланысты әсерленуі
Кесте 1.
Шығынның әсерлену
коэффициентінің мағынасы Шығынның сипаты
К = 0 Тұрақты
0 < К > 1 Азаймалы ауыспалы
К = 1 Үйлесімді ауыспалы
К > 1 Үдемелі ауыспалы
Өзіндік құны төмендетуді және кәсіпорынның пайдасын арттыруды қамтамасыз ету
Сонымен бірге өндіріс пен сату көлемінің релеванттық аралықта өзгеруіне
Өндіріс (өткізу) көлемі релеванттық аралықта (қысқа мерзімді кезенде) өзгергенде
Кесте2.
Өндіріс (өткізу) мөлшері Ауыспалы шығын Тұрақты шығын
Жиынтық Өнім бірлігіне Жиынтық Өнім бірлігіне
Өседі Ұлғаяды Өзгермейді Өзгермейді Азаяды
Түседі Азаяды Өзгермейді Өзгермейді Ұлғаяды
Тұрақты шығысты талдау барысында ол пайдалы және пайдасыз (бос)
Zс = Zпайдалы + Zпайдасыз .
Пайдалы және пайдасыз шығынның мөлшерін өндірілетін өнімнің барынша жоғары
Zпайдасыз =(Nmax - Nтиім ) х ;
Zпайдалы = Nтиім х
Кәсіпорынның барлық өнімсіз шығынын зерттеп пайдасыз шығынды қосымша талданып
Шығынды тұрақты және ауыспалыға, ал тұрақты шығынды - пайдалы
«Директ-костинг» жүйесінің екінші ерекшелігі-өндірістік және қаржы есебін қосу болып
Сату мөлшері 1600 а.б.
Ауыспалы шығын 1000 а.б.
Маржиналдық кіріс 600 а.б.
Тұрақты кіріс 300 а.б.
Пайда (таза кіріс) 300 а.б.
Маржиналдық кіріс сатудан алынған түсім мен ауыспалы шығын арасындағы
Кіріс жөнінде есепті көп кезеңнен құрастырып жасау «директ-костинг» жүйесінің
Сату мөлшері 1600 а.б.
Ауыспалы өндірістік шығын 900 а.б.
Өндірістік маржиналдық кіріс 700 а.б.
Ауыспалы өндірістік емес шығын 100 а.б.
Маржиналдық кіріс 600 а.б.
Тұрақты шығын 300 а.б.
Пайда (таза кіріс) 300 а.б.
«Директ-костинг» жүйесінің төртінші ерекшелігі - экономикалық-математикалық және графикалық көрсету
Өзіндік құнды калькуляциялау жүйесінің артықшылығына:
• іс жүзінде колданудың қарапайымдылыгы мен қол жеткізілімділігі;
жалпы кәсіпорын бойынша ескерілетін тікелей емес шығынды бөлумен байланысты
тікелей емес шығынды бөлу процесінде оны жекелеген бұйымға жатқызу
ауыспалы шығынды да, сондай-ақ маржиналдық кірісті де басқару мүмкіндігі
«Директ-костинг» жүйесінің негізгі кемшілігі ретінде жекелеген өнім түрін өндірумен
Қазақстан кәсіпорындарында өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың мына жүйесі кеңінен
тапсырыстық;
қайта бөлістік (процестік);
нормативтік («стандарт-костинг»).
«Стандарт-костинг» калькуляциялау жүйесі кәсіпорын әзірлеген шығын нормасы мен нормативі
Аталмыш жүйе көбінесе «ауытқу бойынша шығынды басқару» деп аталады.
пайдалану қызметіне шығынның прогрессивтік нормасы мен нормативін енгізу;
осы нормативтің кәсіпорынның баға саясатымен ажырамас байланысы;
есептік көрсеткіштің нормативтіктен ауытқуын бақылау тиімділігін арттыру;
• калькуляциялаудың бұдан да объективті
Осы жүйені тұрақты экономикалық ортада, жоғары инфляция ауыздықталған және
Жоспарлық бюджет жекелеген жауапкершілік орталықтарына (шығын, пайда, кіріс және
Жоспарлық операциялық бюджет жүйесіне:
материалдық шығын бюджеті;
отын мен энергияны тұтыну бюджеті;
еңбекақы төлеу қорының бюджеті;
амортизациялық аударым бюджеті;
өзге шығын бюджеті кіреді.
Осының барлығы бірге кәсіпорынның кұрылымдық бөлімшесінің (филиалының) бюджетін (айға,
Шығынды жоспарлау процесі жалпы кәсіпорын бойынша ағымдағы (операциялық) шығынның
Жалпы кәсіпорын бойынша ағымдағы шығынның мөлшері мен құрамын есептеу
Көрсетілген коэффициенттер келесі формула бойынша есептеледі:
мұнда: Кшс - шығын сыйымдылығы, бірлік үлесі;
СТ - сатылған тауардың толық өзіндік құны;
ТТ - тауарды (өнімді, жұмысты, қызметті) сатудан алынған таза
Кшқ - шығын қайтарымы коэффициенті, бірлік үлесі;
КР - пайдалылық коэффициенті, %;
ПП- тауар сатудан алынатын түсім.
Аталмыш коэффициентті жалпы кәсіпорын бойынша да, сондай-ақ оның құрылымдық
Жиынтық бюджет шығыны:
өндірістің және өнім сатудың жиынтық бюджетінің;
материалдық шығын бюджетінің;
отын және энергия тұтыну бюджетінің;
еңбекақы төлеу бюджетінің;
амортизациялық аударым бюджетінің;
өзге де шығын бюджетінің;
бюджет жүйесіне төленетін төлемнің жоспар-кестесінің;
бюджеттен тыс қорларға төленетін жарнаның жоспар-кестесінің;
кредит пен қарызды өтеудің жоспар-кестесінің;
кәсіпорынның экономикалық қызметтерінде бар өзге ақпараттың негізінде есептеледі.
Кіріс пен шығыстың біріктірілген бюджеті өндірістің және өнім (жұмыс,
Кәсіпорынның бюджетін қалыптастыру мен орындалуын бақылауды қамтамасыз ету үшін
жиынтық бюджеттің жоспарлы мағынадан (сомадан) нақты ауытқуды жедел талдау,
өндірістік емес шығын мен ысырапты және өнімді қымбаттатын талдау
басқарушылық шешім қабылдау және бюджеттің жекелеген баптарын нақтылау үшін
Ағымдағы шығынды жоспарлауға арналған негізгі бастапқы материалға:
өнімнің жекелеген түрі мен оның табиғи және құны көрсетілген
өнім сатудың нақты және ақшалай түрдегі жоспарлық мөлшері;
материалдық ресурс сатып алу жоспары;
материалдық ресурстың кәсіпорынның өндірістік және экономикалық қызметі әзірлеген шығын
өнім бірлігіне жұмсалған еңбек шығынының нормасы және өзге нормативтік
Ағымдағы шығынды жоспарлау процесінде ескерілетін аса маңызды факторлардың қатарына:
өндірістің және өнім сату көлемінің өзгеруі;
оның номенклатурасы мен ассортиментінің ауытқуы;
баға және өзге де факторлар жатады.
Сөйтіп, кәсіпорында шығынды басқаруда ағымдағы қызметті жоғары қарқынмен дамыту,
1.4. Шығындардың жіктелу мүмкіндіктері
Өндіріске арналған шығындар басқа белгілердің қатары бойынша жіктелуі мүмкін.
Кесте 3. Шығындардың жіктелуі
№ р/с Жіктеу тобы Шығындар
1. Өндірістік процесіндегі эканомикалық рөлі бойынша Негізгі
үстеме
2. Өнімнің өзіндік құнына салу тәсілі бойынша Тікелей
жанама
3. Құрамы бойынша (біртектілік) Бір элементті
кешенді
4. Өндіріс көлеміне қатынасы бойынша өзгермелі
тұрақты
5. Пайда болу кезеңі бойынша Ағымдық
Біруақыттық
6. Өндіріс процесіне қатысуы бойынша (басқару қызметі бойынша)
әкімшіліктік
коммерциялық
7. Тиімділігі бойынша өндірілетін
өндірілмейтін
8. Бақылау мүмкіндігі бйынша Реттелетін
Реттелмейтін
9. Орташалау денгейі бойынша Жалпы
Орташа
10. Пайданы генерациялау кезеңіне шығынды рет-ретімен көшіру өнімге
кезеңге
Негізгі - өндірістің техналогиялық процесімен тікелей байланысты: шикізат және
Үстеме - өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен
Бір элементі – бір элементтен тұрады (еңбекақы, материялдар, аударым)
Кешенді– бірнеше элементтен тұрады (құрамына қызметкірдің еңбекақысы кіретін цех
Тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты
Жанама - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей салынбауы
Шығындар бір бөлімшеде тікелей, екінші бір бөлімшедежанама болуы мүмкін
Шығындардың тікелей және жанама болып бөлінуі салалық ерекшеліктерге, өндірістің
Өзгермелі – оның көлемінің өзгеруі өндіріс көлемінің өзгеруіне тікелей
Өзгермелі шығын, теңгемен
1 – суретте көріп отырғанымыздай, жалпы өзгермелі шығын өндіріс
Тұрақты - өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне тәуелді емес (жылу,
Егер өзгермелі 10%-ке артса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты
Тұрақты шығынның жалпы сомасы, тенгемен
4 кестеден көріп отырғанымыздай, өндіріс көлемі өзгерсе де тұрақты
Кесте 4. Өндіріс шығыны
Көлем, бірлікте Бірлікке кететін тұрақты шығын, тенгемен Бірлікке
1 300 300
2 150 300
5 60 300
15 20 300
20 15 300
25 12 300
30 10 300
Ағымдығы – жиі қайталанатын кезендік шығын (шикізат, материалдар шығыны).
Бір жолғы – демалыс төлемі, жөндеу жүргізу және т.б.
Өндірістік – тауарлық өнімді дайындаумен және оны өндірітік өзіндік
Әкімшілік жалпы басқарумен байланысты шығындар және жалпы шаруашылық, әкімшілік
Коммерциялық (өндірістен тыс) - өнімді сатып алушыға өткізумен байланысты
Өндірушілік (жоспарланған) – ұтымды технология мен өндірісті ұйымдастыру арқылы
Өндірушілік емес (жоспарланбаған) – технологияның жетіспеушілігнен және өндірістің дұрыс
Реттелетін – атқарушы шығын денгейін реттейтін немесе оған елеулі
Реттелмейтін – қызметкер оның денгейіне елеулі ықпал ете алмайтын
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығынды білдіреді.
Орташа – есепте бір өнім бірлігіне кететін шығын.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын (тікелей шығын).
Кезеңге – кезең шығындары: жалпы және әкімшілік шығындары, тауарды
Калькуляциялау туралы жеткілікті ақпарат алу, өндірілген өнімді бағалау, эканомикалық
Өндірілген өнімді калькуляциялау және бағалау үшін шығындарды топтастыру:
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты;
Үстеме - өндірісті ұйымдастыруда пайда болады;
Тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және
Жанама жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына тікелей емес, жанама
Кірістік (болашаққа табыс әкелетін ресурстарға ие болу және оның
Біткен (шығынға кеткен материялдар).
2. шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындарды топтастыру:
өзгермелі – оның көлемі өндіріс көлеміне қарай үйлесімде (пропорционально)
тұрақты - өнім өндіру көлемінің өзгеруіне тәуелді емес ;
қайтарылмайтын - өткен кезеңнің шығыны мен табысы;
міндеттік (вменные) – ресеостар шектеулі болған жағдайда пайда болады
айыптық (өсетін)- қандай да бір өнім партиясын дайындауда
маржиналдық (шектеулі) – қосымша шығындар, бірақ есепте өнім бірлігіне
релеванттық – тапсырыстарды (заказ) сақталуы мен орындалуына байланысты.
Шығындарды басқару мақсатында бақылау жәнереттеу процесін жүзеге асыру үшін
реттелетін;
реттелмейтін;
тиімді (өндірмелі, яғни (производительные)
тиімсіз (өндірілмейтін);
бақыланатын;
бақыланбайтын.
2.Кәсіпорынның шығын мәселесін талдау ( ЖШС ОЛЖАН
2.1. Шығындар әдістері және де олардың есептелуі
ЖШС пайдасы максималды болғанда, өндіріс көлемін анықтау үшін
Жалпы өндіріс шығындары (ТС) абсолюттік мөлшері мен жалпы өткерілген
Pr=TR – TC
2. Шекті шығындар (МС) мен табысты (MR) салыстыру. ТМД
Кесте 5. Шығындар түрлері
Бұйымдар саны Q БағаР1 теңге түрінде Жиынтық шығындарТС, тенге
1 2 3 4 5 6 7
1
2
3
4
5 40
30
25
20
15 15
25
30
50
85 40
60
75
80
75 +25
+35
+45
30
-10 -
10
5
20
35
-
20
15
5
-5
(Шарты: баға мөлшері мен жалпы шығындар белгілі, басқа көрсеткіштрді
Қазіргі нарықтық экономикада өндіріс көлемін есептеу шекті табыс пен
бухгалтерлік – аналитикалық әдіс, бұл практикада жиі қолданылады;
Калькуляция барысында шығын есебінің обьектісі және өнімнің өзіндік құнын
Шығын есебінің обьектісі – кәсіпорын өндіріс шығын есебінің талдалығын
Калькуляциялау обьектісі – кәсіпорын калькуляциялау өнім (жұмыс, қызмет) түрлері.
Кешенді өндірістерде біртұтас технологиялық процесте шикізаттың бір түрінен әртүрлі
Шығындарды шығарып тастау әдісі – мұнда өнім өндірудің бір
Құрамдастырылған (комбинированный) әдіс – негізгі және ілеспе өнімнің бірнеше
Кезеңдер:
кешенді шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің өзіндік құны шығарылады;
шығынның қалған сомасынан нақты өнімге тікелей көшірілуі мүмкін оның
шығынның қалдығы белгіленген коэффиценттерге сәйкес өнімдерге бөлінеді;
тиісті өнімдердің өзіндік құнының жалпы сомасы анықталады.
Тапсырыстық әдіс –технологиялық мақсаттарға арналған материялдар шығынын, өндіріс жұмысшыларының
Өндірістік шығынның тапсырыстық есебін ұйымдастыру мына жағдайларда жүзеге асуы
Жеке тапсырыс шығын есебі мен калькуляциялаудың обьектісі болып табылады.
Есептің тапсырыстық әдісіне мына ерекшеліктер тән:
тапсырыстар бойынша шығындарды қорытындылау;
тапсырысты орындау барысында оны есептеп шығару;
тапсырыстар есебінің карточкасын жүргізу, сондай-ақ жанама шығынды жекелеген тапсырыстарға
« Негізгі өндіріс» талдамалық шоттар саны кәсіпорынға орналыстырылған тапсырыстардың
Қайта бөлу әдісі біркелкі өнім өндірістің барлық кезеңінде (шекті)
Әдістің мәні мынада – типті бір қайта жасаудан әртүрлі
Шығын есебінің қайта бөлістік әдісінің ерекшеліктеріне мыналар жатады:
Жекелеген тапсырыстарға қатыссыз қайта жасау бойынша шығынды жалпылау, күнтізбелік
Жаппай өндіріс жағдайында бір текті өнімдер жай калькуляцияларда пайдалануы
Бұл әдісін екі элементтен тұратын шартты түрде дайын болған,
Шығындарды калькуляциялауды әдістермен жүзеге асыруға болады: ФИФО- өнім бірлігін
Шығынның жиынтық есебі шығын есебінің нұсқаларының біреуімен және өнімнің
жартылай өңделген өнімсіз – оны бір құрылымдылық бөлімшеден екіншісіне
Дайындауға кететін шығын баптарында ескеріледі. Үстемеленген шығындар әрбір қайта
Жартылай өңделген өнімдік – бухгалтерлік есеп жүйесіндегі келесі қайта
Өзіндік құнды калькуляциялаудың процесті әдісі бір текті немесе шамамен
Бұйымның бір бірлігін өзіндік құны белгілі бір кезеңдегі өндірістің
Мұндай өндіріске кең өндіруші өнеркәсіб пен энергетика салалары жатады.
Шығындардың толық қосылуына қарай толық шығын және өзгермелі шығын
Пайда болу орындары бойынша барлық шығындарды шоғырландыру және жанама
Шығынды негізгі өнімді шығармайтын бөлімшелерге бөлу, негізгі өнімді шығаратын
Бөлудің бірнеше базаларын пайдалануда бұл әдістің мынадай кемшіліктері бар:
Пайда жанама салығы жоқ түсі мен өндірілген өнімнің толық
Өзгермелі шығын әдісінде толық емес өзіндік құнның есеп айырысуы
«Директ – костинг « жүйесі бойынша шығын есебінің әдісі
Жүйенің мән: тікелей шығындар дайын өнім түрлері бойынша Қорытындылайды,
«Директ – костинг» жжйесі бойынша өзіндік құнды калькуляциялау кез
«Директ – костинг» жүйесі айрықшалап көрсететін бірнеше ерекшеліктері бар:
Өндірістік шығындарды өзгермеліне және тұрақтыға бөледі.
Шектеулі шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялайды.
Есеп беруді жасаукөп сатылы болады.
Есеп процесі екі кезеңде болады:
Өзіндік құнның 1-ші есеп айырысуы:
Сатудан түскен табыс – ХХХ
Өзгермелі шығын – ХХХ
Маржиналданған табыс – ХХХ
Нәтижедегі 2-ші есепайырысу:
Тұрақты шығын – Х
Өндірістің рентабельдігі, яғни пайдалылығы – Х
«Директ – костинг» жүйесі артықшылығы – баға белгілеудің тиімділік
Бұл жүйе өндірісті өткізуге бағдарланған. Өткізу мөлшері неғұрлым мол
Нормативті әдіс.
Өнім өндіруге кететін материялды айдың басында цехшығын етпеген қалған
Ауытку есебі (+ -) жабдықтың, шикізаттың, материялдың ауыстырылуы, оларды
Материял шығыны бойынша нормадан ауытқу мына әдістермен анықталады:
Құжаттау әдіс – материялды ауыстыру салдарынан болатын ауытқуларды анықтауда
Топтамалық пішу әдісі - өндіріске босатылған аса қымбат
Түгендену әдісі – осы әдіспен ауысым, бес күндік, он
Ббухгалтерия кезең сайын ауыткулар туралы, оның себептері мен оған
Ауыткуларды анықтау тауарлық өнімнің өзіндік құнына және аяқталмаған өндіріс
Өнімнің бір бірлігінің нақты құны шығын баптары бойынша нормативтегі
Өнімнің нақты өзіндік құны нормативті өзіндік құнға үстемелеу жолымен
«стандарт – кост» жүйесі бойынша шығын есебінің әдісі.
Стандарт – ндіріске аса қажетті машина және еңбек шығынындағы
«Кост» - бұл өнімнің бір бірлігін әзірлеуге кететін өндірістік
Америкалық әдебиеттерде «стандарт – кост» ұғымы өндірістің тікелей бұйымдарын
«Стандарт- Кост» жүйесінің артықшылығы - өндіріс пен бұйымды өткізудің
Ауытқу – нақты және нормативті (жоспарлы) шығындардың арасындағы айырмашылық
Жоспарлау және есеп обьектісіне өндірістің заттай негізін негізін құрайтын
Барлық стандарттар жиынтығы үш топқа бөлінеді:
Баға денгейінің есебінеқабылдануға байланысты:
идеалды -әлдеқайда қолайлы баға мен материял, қызмет көрсетудің тарифі,
Қалыпты – экономикалық кезең ішінде орташа бойынша болады;
Ағымдық – нақты есепті кезеңдегі болжалды әрі қолданыстағы баға
базистік – жылдық басында белгіленеді және жыл бойы өзгеріссіз
Қуаттылықты пайдалану денгейіне қарай:
теориялық - өнеркәсіп оны жақсы немесе идеалды орындаумен қол
өткендегі орташа орындау – статистикалық деректермен есептеледі және ақау,
қалыпты орындау – алдағы кезендегі норма кернеуінің болжалдық орташа
Өнім шығару көлеміне қарай:
теориялық – кәсіпорын теориялық қуаттылығы алдын ала анықталып қойылған.
практикалық – кәсіпорын жақсы орындаумен қол жеткізеді, нақты қол
қалыпты – кезең ішінде өндірістің жоғарғы және төменгі көлемінің
болжалды- өнім шығарылымының болжалды көлеміндегі өндірістің нақты шарты негізінде
Бұл сипаттамалар мынаны көрсетеді: америкалық фирмаларда шығын баптары бойынша
«Стандарт – кост» жүйесі – тікелей шығындарды басқару құралы.
1-ші нұсқа. Шығындар «Негізгі өндіріс» шот дебетінде жиналады және
2-ші нұсқа «Негізгі өндіріс» шот дебетінде қорытындыланған шығындар нақты
Америкалық фирмалар әдетте стандарттықтан болатын нақты шығын айытқуның өзіндік
Бірақ та, белгілі бір сәтте, шаруашылық қызмет тиімділікке жету,
Фирманың шаруашылық қызметінің тиімділігі туралы шығдар құрылымының басқа өзгерістері
Өндіріс шығындары құрылымы қазіргі жағдайда айтарлықтай өзгереді. Жаңа технологияларды
Пайданы көбейту мынадай теориялар мен моделдер болады. Пайданы көбейтудің
Дәстүрлі модульмына әдістерге сүйенеді:
статистикалық әдіс, өндіріс пен өткізудің бұрынғы көлемдері кезеңде алынған
эксперементті әдіс, өнімнің көруге арналған партиясының өндірісі мен өткерілуіне
эксперттік баға әдіс, өндіріс пен өткеру көлемдерінің және шығындар
Менеджерлік теория және пайданы ұлғайту модулі.
Осы теорияға келіссек нарықтық тәуекел жағдайында бәсекелесте ортанды фирманың
Практикада көрсеткендей, оснда осы немесе басқа фирманың сайланған басшыларының
Графикалық әдіс теорияда қолданылады, практикада сирек кездеседі.
Тауардың екінші бірлігінің шығырғндашекті шығындар, (МС) қалай анықтауға болады?
(TR6000- TR4000).
Есептеулер көрсеткендей, өндіріс көлемінің ең пайдалылығы үш бірліктегі көлем
Екінші әдіс – графикалық. Ол шекті шығындар мен шекті
Шығындар есебінің әдістері және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
Өнінің өзіндік құны бұл - өндіріске және өткізуге кететін
Калькуляциялау – бұл барлық тауарлық өнімдердің де әр бір
Калькуляцияда субъект шығындары ақшалай түрде қорытындыланады.
Калькуляцияның мына түрлері болуы мүмкін:
жоспарлау – еңбек шығынының, озық техника мен өндірістің және
есеп берушілік калькуляция - өнімнің өзіндік құныкәсіпорынға тәуелді (
нормативтік калькуляцияллар – ағымдағы жоспарлы калькуляцияның әр түрлілігі болып
жобалық калькуляциялау - келешекке құрылған жоспарлы калькуляцияның әр түрлілігі
2.2. Кәсіпорынның өнім өткізу шығындарын талдау
Кәсіпорының шаруашылық қызмет процесінде өндірістік тұрақты шығындар құрылымында
Қалдық шығындар - өнімді өткізу мен өндірістің тоқтауымен болатын
Старттық шығындар- өндірісті қайта қосумен және өнімді өткізумен байланысты
Старттық шығындар- өндіріс пен өткізу көлемдері өзгермегенде өзгермейтін болуы
Осылайша, «тұрақты шығындар» түсінгі-салыстырмалы, өндіріс пен өткізілу өзгеруінің әсерінен
Кәсіпорынның шаруашылық қызмет процесінде өөзгермелі шығындар өндіріс көлемі мен
Кәсіпорынның өндіріс пен өнім өткеруінің өзгеруіне байланысты өзгермелі шығындар
Пропорционалды өзгермелі шығындар - өндіріс пен өнім өткеру пропорциясына
Прогресивті шығындар - өндіріс пен өнім өткеруге қарағанда көп
Дегресивті шығындар - өндіріс пен өнім өткерілуіне қарағанда салыстырмалы
Өзгермелі шығындар өндіріс пен өнім өткерілу көлемдері өсіу бойынша
Бірақ та, белгілі бір сәтте , шаруашылық қызмет тиімділікке
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің тиімділігі туралы шығындар құрылымның басқа да
Егер А және Б екі фирмалардың жалпы шығындары мына
Кесте 6. Шығын түрлері
Шығын түрлері А Б
өзгермелі шығындар 70 % 40%
Тұрақты шығындар 30% 60%
Жалпы шығындар 100% 100%
Осыдан олардың шығындарының құрылымы өзгеше деп қорытынды жасауға болады.
А фирмасында еңбекті төлеуге көп шығындардың болуы, осы фирмада
Өндіріс шығындары құрылымы қазіргі жағдайда айтарлықтай өзгерді. Жаңа
Пайданы көбейтуде мынандай теориялар мен модельдер болады. –
Пайданы көбейтудің дәстүрлі моделі. Дәстүрлі модель мына әдістерге
статистикалық әдіс, өндіріс пен өткізудің бұрынғы көлемдері кезінде алынған
эксперементті әдіс, өнімнің көруге арналған партиясының өндірісі мен өткерілуіне
эксперттік баға әдісі, өндіріс пен өткеру көлемдерінің және шығындар
Шығыстар туралы есеп беру Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есептің №
Шығыс туралы есеп беруде мынадай баптар ашылып көрсетіледі:
негізгі қызметтен (өнімдерді, жұмыстарды, қызметтерді сатудан) алынған табыс;
сатылған өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құны;
жалпы кіріс;
кезең шығындары. Оған енетіндер: жалпы және әкімшілік шығындары, проценттерді
негізгі қызметтен алынған зиян;
салық салуға дейінгі әдеттегі қызметтен алынған зиян;
төтенше жағдайлардан алынған зиян;
таза зиян.
Стандарт төтенше жағдай деп аталып жүргендерге түсінік береді. Бұл
Стандарт сондай-ақ тоқтатылған операцияға анықтама береді. Бұны тоқтатылған операциялар
Түсіндірме жазуда мыналар ашылуға тиіс: тоқтатылған операцияның мәні, тоқтатылған
Стандарт бағалауды өзгертудің әдістерін олардың және зиянға әсерін қарастырады.
есепті кезенге, егер өзгеріс осы кезенге жана әсер етсе;
өзгеріс болған есепті кезенге және келесі есепті кезенге, егер
Зиянға әсер ететін есептік бағалаудағы өзгерістердің мәні мен көлемі
есепті кезеңнің таза зиянға енгізу жолымен, бұл орайда түсіндірме
Қателіктің бұрынғы жылдардың зиянына қалай әсер еткенін көрсету үшін
Есеп саясаты Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп жөніндегі департаментінің талабы
2.3. ОЛЖАН ЖШС-тің қаржылық тәуекелін талдау
Кәсіпорын өтімділігін талдауға көшуден бұрын, актив, баланс, кәсіпорын өтімділігі
Ағымдағы өтімділік кәсіпорынның қарастырылатын уақыт ішінде төлемқабілеттілігі және төлемқабілетсіздігі
ТЛ = ( А1 + А2 ) –
мұндағы ТЛ – ағымдағы өтімділік, А1 және П1 –
Перспективалық өтімділік – бұл болашақтағы түсімдер мен төлемдер негізінде
ПЛ = А3 – П3,
мұндағы ПЛ – перспективалық өтімділік, А3 және П3 –
Кесте 7. ОЛЖАН » ЖШС өтімділігін талдау
Төлемдік артықшылық(+). Жеткіліксіздік(-)
Активтер 2008ж. 2009ж міндеттемелер 2008 ж 2009ж 2008 ж
Ең өтімді активтер, А1 9841 1861 Жедел міндеттемелер,
П1 918120 904030 -908279 -902169
Тез өтімді активтер,
A2 151381 142034 Қысқа мерзімді міндеттемелер,
П2 0 0 +151381 +142034
Баяу өтімді активтер,
A3 119729 82793 Ұзақ мерзімді міндеттемелер,
П3 0 0 +119729 +82793
Қиын өтімді активтер,
A4 2099281 2277002 Тұрақты міндеттемелер,
П4 1462112 1599660 +637169 +677342
БАЛАНС 2380232 2503690 БАЛАНС 2380232 2503690 - -
Баланс өтімділігін талдау 7 аналитикалық кестеде көрсетілген. Абсолютті өтімділік
ТЛ2008 = ( 9841 + 151381 ) –
ТЛ2009 = ( 1861 + 142034 ) –
ПЛ2008 = 119729 – 0 = 119729 мың теңге
ПЛ2009 = 82793 – 0 = 82793 мың теңге.
Есептеу нәтижелері кәсіпорынның есеп беру кезеңінің соңына активтер мен
Қаржылық жағдайды талдаудың басты міндеті кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын
Кесте 8.« ОЛЖАН » ЖШС 2008-2009 жылдардағы қаржылық
Көрсеткіш атауы Көрсеткіш мәні Өзгеріс
2008 ж. 2009ж. Абсолюттік %-бен
1. Өзіндік қаражаттар көздері 1462112 1599660 +137548 +9,41
2. Ұзақ мерзімді активтер 2103175 2279897 +176722 +8,4
3.Меншікті айналым қаражаттары -641063 -680237 -39174 +6,11
4.Ұзақ мерзімді міндеттемелер 0 0 - -
5. Запастар мен шығыстарды құру үшін меншікті айналым қаражаттары
6. Қысқа мерзімді міндеттемелер 918120 904030 -14090 -1,53
7. Запастар мен шығыстардың құрылуының негізгі көздерінің жалпы көлемі
8.Запастар мен шығыстар көлемі 115835 79898 -35937 -31,02
8 кестенің жалғасы
9. Запастар мен шығыстардың құрылуы үшін меншікті айналым қаражаттарының
10. Запастар мен шығыстардың құрылуы үшін негізгі құралдардың артықшылығы
« ОЛЖАН » ЖШС қаржылық тұрақтылығын жалпы бағалау
- запастар мен шығыстар өзіндік айналым қаражаттарымен өтелмейді;
- кәсіпрын қаржылық жағдайынынң тұрақсыздығын ұстап тұрған басты себеп
Кесте 9.« ОЛЖАН » ЖШС 2008-2009 жылдардағы дебиторлық қарызын
Бап атауы
Сома,
Мың тг
Үлес салмақ
Сома, мың тг
Үлес салмақ
Алынуға тиісті шоттар 138051 91,19 1332342 93,18 -5709
Басқа дебиторлық қарыз 13330 8,81 9692 6,82 -3638
Барлығы 151381 100 142034 100 -9347
Дебиторлық қарыз кәсіпорын активтерінің негізігі бөлігі болып табылады. Дебиторлық
Кесте мәліметтері бойынша сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп
Кез келген кәсіпорынның қызмет ету тиімділігі қажетті табыс әкелу
Кесте 10.ОЛЖАН » ЖШС 2008-2009 жылдардағы қаржылық нәтижелерінің
Көрсеткіш 2008ж. 2009ж. Абсолютті өзгеріс Өсім қарқыны,%
1. Өткізуден түскен табыс 1937586 2120816 183230 9,46
2. Өткізілген өнімнің өзіндік құны 910665 998420 87755 9,64
3. Жалпы табыс 1026921 1122396 95475 9,3
4. Кезең шығыстары 172804 212703 39899 23,09
4.1. Жалпы және ұйымдаст. Шығындары 159343 207803 48460 30,41
4.2. %-рді төлеу шығындары 13461 4900 -8561 -63,6
5. Негізгі қызметтен табыс(шығыс) 854117 909693 55576 -6,51
6. Салық салудан бұрын қарапайым қызметтен табыс(шығыс) 863314 917776
7.Табыс салығы 112663 - -112663 -100
8. Салық салудан кейін қарапайым қызметтен табыс(шығыс) 750651 917776
9. төтенше жағдайлардан табыс(шығыс) - - - -
10.таза табыс(шығыс) 750651 917776 167125 22,26
11.таза табысты дұрыстау 29718 37928 8210 27,63
12. дұрыстау есебімен таза табыс 780369 955704 175335 22,47
Ең алдымен, « ОЛЖАН » ЖШС қаржылық нәтижелердің
Талданған кезеңде өткізуден түскен табыс 9,46% өсті, яғни кәсіпорын
Өткізуден түскен табыс өсімі нәтижесінде жалпы табыс 95475 теңгеге
Негізгі қызметтен табыс 854117 теңгеден 909693 теңгеге немесе
Есеп беру кезеңінде төтенше жағдайлар бойынша шығыстар болмаған жағдайларынан
Кесте 11. « ОЛЖАН » ЖШС 2008-2009 жылдардағы
Көрсеткіш атауы Есептеу Көрсеткіш мәні Өзгеріс мәні
2008 ж 2009 ж
1.Өнім рентабельділігі (Таза табыс/өткізуден табыс)*100 40,28 45,06 +4,78
2.Жалпы рентабельділік (салық салудан бұрын қарапайым қызметтен табыс/өткізуден түскен
3.меншік капитал рентабельділігі (таза табыс/меншікті капитал)*100 53,37 59,74 +6,37
4.Экономикалық рентабельділік (таза табыс/баланс)*100 32,79 38,17 +5,38
5.Қор рентабельділігі (таза табыс/ұзақ мерзімді активтер)*100 37,1 41,92 +20,87
6.Негізгі қызмет рентабельділігі (негізгі қызметтен табы/өткізілген өнімнің өзіндік құны)*100
Рентабельділік көрсеткіштерін талдау 11 кестеде көрсетілген.
«« ОЛЖАН » ЖШС рентабельділігін сипаттайтын көрсеткіштерді есептеу
Меншікті капитал рентабельділігін есептеу 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы
Экономикалық рентабельділікті есептеу кезінде келесі анықталды: 2008 жылмен салыстырғанда
Қор рентабельділігін есептеу кезінде анықталатын негізгі құралдар мен басқа
Негізгі қызмет рентабельділігін есептеу өткізуден табыстың төмендеуін көрсетті, 1
Өткізілген талдау негізінде кәсіпорын қызметінің жағымды және жағымсыз жақтарын
« ОЛЖАН » ЖШС қызметінің жағымды жақтары келесілер болып
- жұмыс тәжірибесі үлкен мамандардың жоғары дәрежелілігі;
- негізгі өнімді өндіру және өткізу процесінің ұйымдастырылғандығы;
- өндірілетін өнімнің жоғары сапасы;
- кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметін әрқашан жетілдіру.
Кәсіпорын қызметінің жағымсыз жағы:
- ұзақ мерзімді активтердің жоғары үдемелі салмағы және оның
3.Кәсіпорынды қайта ұйымдастыру және қаржымен қамтамасыз ету мәселелері
3.1.Кәсіпорынды қайта ұйымдастырудың қаржы аспектісі
Қайта ұйымдастыру кезінде жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектінің мүлкін пайдалану
Кәсіпорын қайта ұйымдастырылғанда капиталды шаруашылық процесте бұдан да тиімді
Отандық заңнамаға сәйкес кәсіпорынды қайта ұйымдастыру мына негізгі нысанда
Екі кәсіпорын біріккенде жаңа құқық иеленуші-кәсіпоырн құрылады. Осы нысанда
Қосылуда бір немесе бірнеше кәсіпорынның заңды тұлға ретіндегі қызметі
Бөлінуде кезінде кәсіпорын (бірлестік) таратылып, оның негізінде екі немесе
Бөлініп шығу кезінде бір немесе бірнеше кәсіпорын құрылады. Мұның
Қайта құру кезінде кәсіпорынның ұйымдастыру-құқықтық нысаны немесе меншік нысаны
Кәсіпорынды әр алуан нысанға қайта ұйымдастыру нәтижесінде оның активі
Кестенің деректері бойынша қаржы менеджменті (және тиісінше кәсіпорынды дағдарысқа
Ең алдымен бірігу мен қосылу өзара тек қайта ұйымдастыру
Кәсіпорынды қайта ұйымдастырудың бөліну және бөлініп шығу сияқты нысаны
Кесте 12.Кәсіпорынды әр түрлі нысанда қайта ұйымдастыру нәтижесінде оның
Кәсіпорынды қайта ұйымдастырудың заңды нысаны Заңды тұлғаның өзгеруі Қайта
1.Бірігу Ач+Ау=A z
2.Қосылу Аx+Аy=Ax1 МКx+МКy=MK
3.Бөліну Аx+Ау=A z
4.Бөлініп шығу Аx+Аx1=Ay
5.Қайта құру Аx=Ax1 МКx=MK x1
Және ең соңында кәсіпорынды қайта ұйымдастырудың қайта құру сияқты
Сөйтіп, қаржыны дағдарысқа қарсы басқару тұрғысынан кәсіпорынды қайта ұйымдастыру
бірлесуге (бірігуге және қосылуға);
бөлуге (бөлінуге және бөлініп шығуға).
Кәсіпорын салалық белгі бойынща былайша бірлеседі:
Деңгейліс бірлесу процесінде бір саланың кәсіпорындары бірлеседі.
Сатылас бірлесу процесінде шектес кәсіпорындар (мысалы, шикізат өндірушілер мен
Конгломераттық бірлесу процесінде салалық та, технологиялық те ерекшеліктермен өзара
Ерікті түрде бірлескенде кәсіпорындар былайша бірлеседі:
Достық бірлесу бірлесетін кәсіпорынелардың өзара ынтасы мен келісімінің негізінде
Дұшпандық бірлесу немесе басып алу процесінде кәсіпорынның біреуі екіншісін
Кәсіпорын бірлескенде оның қаржысының дағдарысын басқару процесінің негізгі сатылары:
Кәсіпорынның бірлесу процесінде шешілетін қаржы міндеті мен мәселесін қалыптастыру.
Бірлесу бойынша әріптес-кәсіпорынның қаржысын диагностикалау.
Кәсіпорынның бірлесуін қамтамасыз етудің қаржы механизмін әзірлеу.
Бірлесу процесін қаржыландыру нысанын таңдау.
Бірлесудің тиімділігін бағалау.
Жобаның қаржы бөлігін (бизнес-жоспарын) және бірлестіктің бағдарламасын дайындау.
Бірлестік бағдарламасынң қаржы бөлігінің іс-шараларын әзірлеу.
Бірлестік бағдарламасының қаржы бөлігінің іс-шараларының іске асырылуын бақылау.
Кәсіпорынның бірлесу процесінде шешілетін қаржы мақсаты мен міндетін қалыптастыру.
жаңадан құрылған кәсіпорынның ақша ағынын теңдңстіру, оны тегістеу және
бірлескен кәсіпорынның таза ақша ағынын қалыптастыру қарқынын арттыру (бірлесетін
жаңадан құрылған кәсіпорын капиталының құрылымын оңтайландыру;
қаржы ресурсын сыртқы көз есебінен қалыптастыру мүмкіндігін кеңейту.
Бірлесетін кәсіпорындардың қаржы құрылымының сипаттамасына байланысты осы міндеттің щеңбері
Бірлестік бойынша әріптес-кәсіпорынның қаржысын диагностикалау. Аталмыш механизмде жаңадн құрылған
қаржы қызметін басқарудың ұйымдастыру құрылымын негіздеу;
қаржы қызметін басқарудың ақпараттық базасын қалыптастыру (тиісті басқарушылық есеп
активтің жекелеген түрлерін бірлесу есебінен бұдан да тиімді пайдалана
жаңа параметрле қаржы левериджінің әсерін барынша арттыру мақсатында
бірлесетін кәсіпорындардың инвестициялық бағдарламасын қайта қарастыру, жекелеген нақты инвестициялық
жаңадан құрылған кәсіпорынның жалпы және негізгі қызмет түрі бойынша
қаржы қызметінің жекелеген аспетісінің бойынша қаржы философиясын шоғырландыру, сондай-ақ
қаржы менеджерінің жаңадан құрылған кәсіпорынның даму философиясын білдіретін ұйымдастыру
Бірлесу процесін қаржыландыру нысанын таңдау. Қазіргі заманғы жағдайда осы
бірлесетін кәсіпорындардың акциясын өзара айырбастау арқылы сатып алу;
бір кәсіпорынның акциясын жаңадн құрылған кәсіпорынның облигациясына біріктіру арқылы.
Бірлесу процесін қаржыландыру нысанын таңдау процесінде қаржы ысырабын барынша
Бірлестіктің тиімділігін бағалау. Бірлестіктің (бірігудің, жұтылудың) тиімділігі оны жүзеге
Кәсіпорындардың бірлесуінен жаңадн құрыдған кәсіпорынның операциялық және қаржы қызметін
Синергизмнің әсерін келесі формуланың негізінде анықтауға болады:
ЭСО=РСО-(РС1+РС2),
мұнда: ЭСО - кәсіпорындардың бірлесу процесінде қол жеткілзілетін
РСО – жаңадан құрылған кәсіпорынның бірігу (жұтылу) процесінде болжанатын
РС1 , РС2 - бірлесетін жекелеген кәсіпорындардың нарықтық
Бірлесуді жүзеге асыруға жұмсалатын шығынға бірлесуді қамтамасыз ететін тікелей
Кәсіпорындардың бірлесуін кәсіпорындар шоғырланғаннан кейін олардың нарықтық құнын өсіруді
Жобаның қаржы бизнес –жобасын (бизнес-жоспарын) және бірлестіктің бағдарламасын дайындау.
бірлестіктің қаржы мақсаты мен міндеті;
бірлестік бойынша әріптестің негізгі нәтижесі, сондай-ақ онымен бірлескеннен кейін
кәсіпорындардың тиімді және жылдам бірлесуінің механизмін қамтамасыз ететін негізгі
бірлесу процесін қаржыландыру нысаны;
бірлесуден күтілетін тиімділік кіреді.
Кәсіпорынды тиімді және жылдам біріктіру механизмін қамтамасыз ететін негізгі
Бірлесу бағдарламасының қаржы бөлігінің іс-шараларын іске асыру. Бірлесу бағдарламасы
Бірлесу бағдарламасының қаржы бөлігі іс-шараларының іске асырылуын бақылау. Бақылауды
Жаңадан құрылған кәсіпорынның қаржы құрылымы тұрақты болып, сонымен бірге
3.2. Кәсіпорын банкрот болған жағдайда тарату тәртіптемесін қаржымен қамтамасыз
Банкроттықты сот борышқордың өтішінің негізінде немесе кредитордың «Банкроттық туралы»
Егер кредитордың борышқорға қоятын талабының жиынтығы жүз елу айлық
Егер сауықтыру іс-шаралары кәсіпорынды қаржы дағдарысынан шығару жөнінде қажетті
Кәсіпорын банкрот болған кезде тарату тәртіптемесін жүзеге асыру
Банкрот-кәсіпорынның мүлкін баланстық құн бойынша бағалау. Бағалау кәсіпорынға меншік
Таратылатын (конкурстық) жиынының мөлшері мен құрамын анықтау. Тарату (конкурстық)
Таратылатын (конкурстық) жиынының негізі банкрот-кәсіпорынның қолданыстағы заңнамаға сәйкес
Тарату (конкурстық) жиынның құрамына кіретін мүлікті нарықтық құнмен бағалау.
Банкрот-кәсіпорынның нақты қаржы міндеттемесінің мөлшерін анықтау. Тарату комиссиясы заңнамада
Мүлікті сатудың ең тиімді нысанын таңдау. Таңдау банкрот-кәсіпорынның мүлкін
Кредитордың талабын банкрот-кәсіпорынның мүлкін сату есебінен қанағаттандыруды қамтамасыз ету.
Біріншіден, таратылатын банкрот өмірі мен денсаулығына зиян келтіру үшін
Екіншеден, еңбек шарты бойынша жұмыс істейтін тұлғасымен еңбекақы және
Үшіншіден, кредитордың таратылатын банкроттың мүлкінің кепілімен қамтамасыз етілген талабы
Төртіншіден, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
Бесіншіден , осы Заңға және басқа да заңнама актілеріне
Қаражатты бөлу барысында әрбір келесі кезектің талабы өткен кезектің
Конкурстық басқарушы кредитордың талабын қанағаттандырудың бас тартқан немесе осы
Банкрот-кәсіпорынның тарату балансын әзірлеуі. Тарату комиссиясы банкрот-кәсіпорынды тарату балансын
Қорытынды
Дипломдық жұмысты қорытындылай келе, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына шығындардың
Өндіріс шығыны – бұл кәсіпорынның өңдіруге және өнімді сатуға
Кәсіпорынның қызметін айқындайтын экономикалық көрсеткіштердің жиынтығы өнімнің өзіндік құны
Өнімнің өзіндік құны белгілі бір өнім өлшемін өндірудің және
Өндірілген өнімді сатудан түскен қаржының есебінен өзіндік құнның құрамына
өндіріс тәсілінің негізгі экономикалық санатының бірі бола отырып, өнімнің
Өзіндік құнға жолдама жасалған оған кеткен шығындарға қызмет талдау
Кәсіпорын шығындары - өнім өндіру және оны сату
Жалақы төлеуге, өнімдерді сатуға және өндірісті одан әрі дамыту
Шығындар бір бөлімшеде тікелей, екінші бір бөлімшедежанама болуы мүмкін
Шығындардың тікелей және жанама болып бөлінуі салалық ерекшеліктерге, өндірістің
Шығындардың тікелей және жанама болып бөлінуі салалық ерекшеліктерге, өндірістің
Қайта бөлу әдісі біркелкі өнім өндірістің барлық кезеңінде (шекті)
Жаппай өндіріс жағдайында бір текті өнімдер жай калькуляцияларда пайдалануы
Жартылай өңделген өнімсіз – оны бір құрылымдылық бөлімшеден екіншісіне
Өндіріс шығындары құрылымы қазіргі жағдайда айтарлықтай өзгереді. мәселелер пайда
Фирманың шаруашылық қызмет процесінде өндірістік тұрақты шығындар құрылымында қалдық
Қалдық шығындар - өнімді өткізу мен өндірістің тоқтауымен болатын
Старттық шығындар- өндірісті қайта қосумен және өнімді өткізумен байланысты
Старттық шығындар- өндіріс пен өткізу көлемдері өзгермегенде өзгермейтін болуы
Фирманың өндіріс пен өнім өткеруінің өзгеруіне байланысты өзгермелі шығындар
Кәсіпорын өтімді қаржының болуын оларға ұтымдылық қажеттілік шегінде реттеуі
кәсіпорын және оның қызметінің көлемі, мөлшері, яғни өндіру және
өнеркәсіп және өндіріс салалары, яғни өнімге сұраныс және оларды
өндірістік цикл ұзақтығы;
материал қорын қалпына келтіруге қажет уақыт;
кәсіпорын жұмысының маусымдылығы;
жалпы экономикалық коньюнктура.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Мемлекеттік мекемелер туралы заң
Жеке кәсіпкерлер туралы заң
ҚР-ның банк және банк қызметкерлері туралы заң 31 тамыз
Салық кодексі Салық төлешілерді тіркеуден өткізу 2009 ж.
«Бюджет кодексі »
Қазақстан Республикасының Конституциясы.
Қазақстан Республикасы Президентінің жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауы.
Бабич А., Павлов Л.Н. Қаржы. Оқу құралы. – М.:2001.
Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. Учебное пособие. – М.:
Берлин С.И. Қаржы теориясы. Оқу құралы. – М.: 2000.
Заяц Н.Е. Фисенко М.К. Теория финансов. Уяебное пособие. –
Құлпыбаев С. және басқалары. Қаржы теориясы. Оқу құралы. –
Кадерова Н.Н Корпоративтік қаржы . Алматы 2008,Ээкономика баспасы
Мельников, В. Д. Ли. Қаржының жалпы курсы. – Алматы:
Дюсембаев К.Ш. Егембердиева С.К. Анализ финансовой устойчивости предприятия. Библиотека
Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности промышленного предприятия. – М.
Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. – М.:ИНФА.
Хелферт Э. Техника финансового анализа. Перевод с англ. 1996
Ковалев В.В. Финансовый анализ – М.:Финансы и статистика, 1996г.
Брейнстайн Л.А. (перевод с англ.). Анализ финансовой отчетности.- М.:
Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М.:
Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятий. М.: ИНФРА -
Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа М.: Финансы
Крейнина М.Н. Финансовое состояние предприятия. Методы оценки. – М.:
Дюсембаев Х.Ш и др. Анализ финансовой отчетности. – Алматы,
Маркарьян Э.А. Герасименко Г.П. Финансовый анализ.- М.: Финансы и
Павлова Л.Н. «Финансовый менеджмент: управление денежным оборотом предприятия». М.:
Пилотова Д.Ж. Анализ финансовых ресурсов на предприятии // Вестник
Балабанов И.П. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта.-М.: ИНФРА
Ержанов М.С., Дәулетбеков Г.Б. и др. Аудит –
Бородина Е.И. «Финансы предприятия». М.: ЮНИТИ, 2002.
Родостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. бухгалтерский учет
Абленов Д.О. Аудит негіздері. Оқулық – Алматы: Экономика
Бородина Е.И., Голикова Ю.С. Финансы предприятий М.:ЮНИТИ, 2002.
Баканов Н.И., Шеремет А.Д. Теория анализа хозяйственной деятельности. -
Радостовец В.В., Шмидт О.И. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского
«Аль Пари» №2,3,4. 2003 ж.
Егеменді Қазақстан» газеті 18.11.2009ж
Егеменді Қазақстан» газеті 26.11.2009ж
Егемен Қазақстан газеті 2010,45-60
Қаржы қаражат журналы 2009-2010 ж.
http : // www . Google . Kz.
http : // www . kaznu . kz/ru.
Қосымша А
Шығындардың жіктелуі
№ р/с Жіктеу тобы Шығындар
1. Өндірістік процесіндегі эканомикалық рөлі бойынша Негізгі
үстеме
2. Өнімнің өзіндік құнына салу тәсілі бойынша Тікелей
жанама
3. Құрамы бойынша (біртектілік) Бір элементті
кешенді
4. Өндіріс көлеміне қатынасы бойынша өзгермелі
тұрақты
5. Пайда болу кезеңі бойынша Ағымдық
Біруақыттық
6. Өндіріс процесіне қатысуы бойынша (басқару қызметі бойынша)
әкімшіліктік
коммерциялық
7. Тиімділігі бойынша өндірілетін
өндірілмейтін
8. Бақылау мүмкіндігі бйынша Реттелетін
Реттелмейтін
9. Орташалау денгейі бойынша Жалпы
Орташа
10. Пайданы генерациялау кезеңіне шығынды рет-ретімен көшіру өнімге
кезеңге
Қосымша Б
« ОЛЖАН » ЖШС өтімділігі
Төлемдік артықшылық(+). Жеткіліксіздік(-)
Активтер 2008ж. 2009ж міндеттемелер 2008 ж 2009ж 2008 ж
Ең өтімді активтер, А1 9841 1861 Жедел міндеттемелер,
П1 918120 904030 -908279 -902169
Тез өтімді активтер,
A2 151381 142034 Қысқа мерзімді міндеттемелер,
П2 0 0 +151381 +142034
Баяу өтімді активтер,
A3 119729 82793 Ұзақ мерзімді міндеттемелер,
П3 0 0 +119729 +82793
Қиын өтімді активтер,
A4 2099281 2277002 Тұрақты міндеттемелер,
П4 1462112 1599660 +637169 +677342
БАЛАНС 2380232 2503690 БАЛАНС 2380232 2503690 - -
Y
Х
Z
Y
X1
X
X
Z
YY
X1
Y
X
X1
X
Өндіріс шығыны
Еңбек өнімділігінің көрсеткіштері және оның динамикасын талдау
ЖШС «Жас-Қанат»кәсіпорында жүргізілу есебі
ӨНДІРІС ЖӘНЕ ӨНІМДІ ӨТКІЗУ ШЫҒЫНЫ
Өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы
Ауыл шаруашылығында бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың кейбір ерекшеліктері
Қызылорда қаласының жылдық жылу шығынының есебі
Еңбек өнімділігі және оларды өлшеу әдістері
Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебі
ӨНДІРІС ШЫҒЫНЫ ТЕОРИЯЛАРЫ ТУРАЛЫ