Фразеологиялық историзмдер
Жоспар
I Кіріспе
Тұрақты сөз тіркестерінің маржанды өрнектері.
II Негізгі бөлім.
Көнерген тұрақты сөз тіркесі.
Орыс тілінен енген фразеологизмнің қолданылуы.
Антоним, синоним.
Морфология.
«Қара» және «көк» сөздері арқылы жасалған тұрақты сөз
III Қорытынды.
1
«Фразеология» термині кең мағынада алғанда, белгілі бір тілдегі
Тілімізде қолданылатын жеке сөздермен бірге көптеген ерекше қалыптасқан
Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін
А) дефис арқылы жазылады: «тәлім-тәрбие», «бала-шаға», «үйме-жүйме», т.б.
ә) үтір: «ұзын арқан, кең тұсау», «ару, ардагер»,
б) қос сөздер қатарына даусыз енгізілуге тиісті «үлде
Үтірмен бөліп жазылған қос сөздерді «күрделі қос сөздер»
Фразеологизмдердің өзіне тән негізгі қасиеттері:
Дайын тілдік единица ретінде жұмсалады;
Жалпыға бірдей танылған қолдану заңы болады;
Мағына бірлігі сақталады;
Екі сөзден кем болмайды.
Фразеологизмнің қай-қайсысы болмасын бәріде ең алғаш халықтық сөйлеу
Қазақ тілі фразеологизмдерінің біразы өткір сықаққа құрылған.Ол қасиет
2
тұрақты сөз тіркестерінің жүйесін зерттейтін тіл туралы ғылымның
Фразеология өз алдына бөлек лингвистикалық пән ретінде еліміздегі
Лингвистикалық пәндер сөйлемді дұрыс құрып, қалай жазуды, тыныс
3
Тілімізде тек қана көнерген сөздер ғана емес, сонымен
Фразеологиялық архаизмдер тілдің даму процесінде жалпылама қолданылудан шығып
Діни ұғыммен байланысты Бесін намаз, сегіз жұмақ, жеті
Салт, әдет-ғұрыпқа байланысты Қырық жеті, отыз жеті, ұрын
Фразеологиялық историзмдерге тарихи бір кезеңде зат не құбылыс
Историзмдерге жататын тұрақты сөз тіркестері: бай баласы, жарлы
Ал кейбір фразеологиялық историзмдердің бір компоненті жаңартылып қолданылады.
Историзм Жаңарған түрі
Октябрь төңкерісі Октябрь революциясы
Кеңес өкіметі Совет өкіметі
Партия ұясы Партия ұйымы
Қызыл тақта Құрмет тақтасы
Қызыл керуен Автомашиналар керуені
4
Фразеологизмдер ертеден халықпен бірге жасасып келе жатқан бейнелі
Көнерген сөз Мысалы Осы күннің қазақ тілі грамматикалық
Кәриді Жақсы жориды, жаман сыйлаумен кәриді. Қартаяды
Қартады Ат жақсысы қартады, негізіне тартады. Кәртейеді
Тұрақты сөз тіркестерінің ішінде өзінің көнелігі жағынан идиомдар
Көнерген фразеологизмдер әдебиетте бейнелілік, мәнерлегіштік қызмет атқарады.Көнерген тұрақты
Мысалда келтірілген соңғы мақал өткен қоғамдағы үстем тап
Еңбекші қара халықтың үстем тап өкілдерінің зұлымдығын өлтіне
Осы келтірілген тұрақты сөз тіркестерінің әлеуметтік бояуы
Көнерген тұрақты сөз тіркестері және әлеуметтік мәнді фразеологизмдері
5
Фразеологизмдер- тарихи категория: бұл оған тарихи сипат береді.Тұрақты
Фразеологизмдердің дамуының негізгі екі түрі бар.Бірінші, тұрақты сөз
Келдім, көрдім, жеңдім (Юлий Цезар)
Уақыт біздің пайдамызға қызмет етеді (Гладстон)
Бәрі де ағады, бәрі де өзгереді )Гераклий)
Стиль-ол адам (Бюффон) т.б. сияқты әр түрлі халықтың
Қай тілдің болмасын фразеологиясы халықтардың өзара қарым-қатынаста болуының
Қазақша аудармасы Орыс тілінен енгені
Жақсы аяқталған істің бәрі жақсы
Әрбір жемістің өз уақыты бар
Жақсы даудан жаман бітім артық
Ештен кеш жақсы
Әрбір істің аяқталуы қиын
Жылтырағанның бәрі алтын емес Все хорошо, что хорошо
Всякому овощу свое время
Худой мир лучшие доброй ссоры
Лучше поздно, чем никогда
Всякое начало трудно
Не все то золото, что блестит
Мұнда фразеологизмдердің тілі білінбей жымдасып, көңілге қонымды болып,
Кейбір шығармаларда фразеорлогизмдердің қазақша аудармасы қазақ оқушыларымызға түсініксіз
6
Мысалы
Тарихы Орысша
Ит көнген жері осы.Бұлтарыстардың, софизмдердің, ала аяқтың бұрмалаулардың
Иттің көмілген жері осы деген сөйлемше ең алғаш
Петроград көтерілісін болдырмауға Каменов пен Зиневьевтың істелген әрекеттері
7
Тұрақты сөз тіркестерінің мағынасын түсінбей аударуды көркем шығармадан
Чехов шығармаларының аудармасында:
Жалпы фразеологизмді аударудың 3 түрлі тәсілі бар.
Фразеологизмді аударуда оның жалпы мағынасы беріледі. Фразеологизмді аударуда
Вариться в собственному соку-өзімен-өзі болу
Козел отпущения-кінәлі ету
Лезать вон из кожи-тыраштану
Подложить свинью-қастық істеу
Принимать за чистую моменту-шынға балату
Яблоко раздора-егестің басы
Водить за нос-әуреге салу Беречь как зеницу
Впух и прах-күлін көкке ұшыру
Впрятки играть-жасырынбақ ойнау
Он пятки показал-ол өкшесін бір-ақ көрсетті
Зубы точить-тісін қайрау
Хоть глаза выколи-көзге түртсе көргісіз
Волосы встали дыбом-төбе шашы тік тұру
Как в воду кануло-жер жұтқандай
За три девять земель-жеті қабат жер астында
Как две капли воды-екі тамшы судай
Рыбак рыбака видит из далеко-балықшы балықшыны алыстан көреді
Лучше поздно, чем никогда-ештен кеш жақсы
Правдо-хорошо, а счастье-лучше-шындық жақсы, ал бақыт одан да
Фразеологизмдерді орыс тілінен аударған кезде ерекше көңіл бөлетін
8
Фразеологиялық антонимдер.
Тұрақты сөз тіркестері қарама-қарсы мағынада да қолданылады.Мысалы: маза
Фразеологиялық синонимдер.
Тұрақты сөз тіркестері мен сөйлемдердің бір-бірімен мағына ұқсастығын
Фразеологиялық синонимдер екі, үш немесе одан да көп
Мысал Мағынасы
Телегей-теңіз, көл-көсір Көп
Ит жанды, жылқы мінезді төзімді
Маңдайы ашылған, қыдыр дарыған, бақ қонған Бақытты
Сағы сыну, тауы шағылу, жүрегі шайылу Беті қайту
Тайға таңба басқандай, атқан таңдай, соқырға таяқ ұстатқандай
Сақалын сипап қалу, тұзға отырып қалу, тақырға отырып
Көзді ашып жұмғанша, кірпік қаққанша, кек көтергенше, қас
Кейбір фразеологиялық синонимдер бірінен соң бірі сатылып дамып,
Фразеологизмдік синонимдер.
9
Перифраза
Эвфемизм
өтірікші-аузының желі бар
түсінеді-басы тесік
ұры-қолының жымқырмасы бар
ұрлық қылмайды-біреудің ала жібін аттамайды
ұрлану-қолды болу
Өлді – көмеске аттану, пейішке аттану, жан тәсілім
Өсек-сыбыс-сымсыз телефон, ұзын құлақ.
Эвфемизмдер осылайша әр түрлі себептермен астарланып айтылады.Яғни, жағымсыз
10
Р/с Сөз таптары Мысал Мағынасы Орысшасы
1 Зат есім 1.Ағама жеңгем сай, апама жездем
2.Ажалға дауа жоқ
3.Жер болу
4.Жылан жалағандай
5.Ит жанды Мінез-құлықтың үйлесімділігі
Өлді, мерт болды
Ұялу
Түк қалдырмау
Кім көрінгеннің арқасында Два сапога пара
От смерти нет зелья
Сгорать от стыда
Хоть шаром покати
Живуч, как кошка
2 Сын есім 1.Ақ жаулық
2.Ала болды
3.Көк ала қойдай ету
4.Қара жерге отырғызу емес
5.Ақ тамақ
Ашық көңілді
Араздасты
Сабау, ұру
Құр алақан емес
Қыздың сұлу тамағы Пофира жизни
Не в ладу
Живого места нет
Сажать в лужу
Большого сердца
3 Сан есім 1.Алпыс екі тамыры босады
2.Бес аспап
3.Бес саусақтай болу
4.Екі аяғын бір етікке тығу
5.Екі көзі төрт болды Елжіреп, мейірлене түсті
өнерлі
жетік білу
қысымға алу
қорықты Душой и телом
Золотые руки
Знать как свои пять палцев
Брать в оборот
проглядеть
4 Есімдік 1.өз билігі өзінде
2.өзім деген
3.өз үйім өлең төсегім өз өмірін өзі басқарады
өзіміздің адам
үйін аңсау Сам большой
Свой человек
В гостях хорошо, а дома лучше
5 Етістік 1.түбіне жету
2.ер кезегі үшке дейін
3.еңсесі көтерілу Ренжету
Бақытын сынау
Көңіл-күйі жақсы болу Высасывает все соки
Богатырь может три раза попытать счастья
Воспрянуть духом
6 Үстеу 1.көш ілгері
2.көзіне көк шыбын үймелету
3.алаштың праматы өзін жоғары ұстау немесе көтеру
жазалау
қазақ, қазақ баласы На голову выше
Показать где раки зимуют
Сын казахского народа
11
Қазақ тілінде түр-түс аталуымен тіркесіп айтылатын талай сөздер
Қазақ тілінде ауыспалы, шартты символикалық мағыналары аса көп
Түркі тілдірінде «қара» сөзінің мағынасы «үлкен, зор, көп»
Қара жеке тұрғанда аққа қарама-қарсы бояу түсін білдіруімен
Қара сөзіне байланысты туған мағыналарға одан әрі шолу
Түсіндірілуі.
Қ
Ақындар сөзімен түсіндіріледі
1. «Қара» сөзі тіліміздегі қарашық сөзінің негізі болып
2. «Қарығу» Б.Қыдырбекұлы былай дейді: «Қарығу-көздің суықтан, әсіресе,
3. «Қарық» сөзінің түбірінде «қар» Ә.Ибатовтың айтуынша «ақсақ»
4.Қорық -іғ, -ығ М.Қашқарида да бар.Қорық сөзінің түбірін
12
Қара сөзі қар түбінде а дыбысы түсіріліп қолданылады,
Қарлығаш-қара реңді құс күделі сөздердегі -ғам, -ғой, -құс
Торғай-торы құс
Қарға-қара құс, т.б.
Түркі тіліндегі «қараның» тағы бір мағынасы-сая, пана.
Қара-бах-сая бақ.
Қ
1. Ірі мал (жылқы, сиыр, түйе) Жастықта бір
Күлкі баққан бір көрер бишаралық.(Абай)
2.алыстан көрінетін бейне, қарауытқан нәрсе Келіпсіз бізді көріп
Жауапқа жауап таппай қаламыз ба?(Қыз Жібек)
3.қара шаруа, тобыр, яғни бұқара, халық Қажып алдың
Айрылдың хандық жорадан. (Асан Қайғы)
4.майсыз, дәмсіз, татымы жоқ ас Қатықсыз қара көже
5.абыройдан айырылу, ұятқа қалу, жүзі қара, қара бет,
Сөйлесе дәйім бетін қара етер. (Шалкиіз)
6.қою, қалың Ханның көркін сұрасаң
Қара орман ел керек.
7.көп, сансыз, есепсіз, құжынаған, қаптаған Қара құрт қаптаған
Бықырлап ақталы қой толған сала. (И.Байзақов)
8.қайғы, күңгірт, көңілсіз, қара көңіл Өмірдің алды жарық,
9.қарапайым, кедей Туырлықсыз қара үйге ту болмақ не
10.Өлім, қаза, қасірет белгісі Байдалы сүйекті араластырып, сол
13
Қараның беретін мағынасы жоғарыдағыдай санамалағанмен шектеліп қалмайды.
Қара мағынасына байланысты мағыналар Мысалы Мағынасы
1. Жер-су атауларына байланысты қолданылуы да қара сөзі
Қара шоқы Үлкен шоқы
Қарасай Үлкен ай
Қаратау Үлкен тау
Жағымды мағыналарындағы Қара шаңырақ, қара күш сияқты тіркестер
Мықты күш
Бұлардың қайсысы көп мағыналық болуы қалың, айырым болмайды.
Металға байланысты Бақыр
қара мылтық
Қара тиын
Кен байлықтарына байланысты қара алтын
14
Көк. «Көк» сөзі түркі тектес көп халықтарға ортақ.Заттық
Түркі тілдес халықтардың ішінде қазақта көк күшейту мәнінде
М.Қашқари сөздерінде көк атауының бірнеше мағынасы берілген.
Көк I-негіз, түбір;
II-шылбыр;
III-аспан, көк;
IV-қиындық, машақат;
V-түс;
VI –қала көп.
Бұлардың кейбірі қазір қолданылмаса да, тұрақты тіркес құрамында
Көне түркі тілдерінде «көк» сөзінің бір мағынасы «тамыр»
Мұндай мағына «көгі жақсы», «көгі жаман» тіркестерінде сақталған.Бұлар
Аты Мысалы
1. М.Қашқари «Көкең кім» тіркесінің аудармасы-«шыққан тегің қандай»
2. В.Радлов Телеуіт тіліндегі «көгі» сөзі ру мағынасында
3. Қ.Өмірғалиев, Р.Әміров, С.Жұбанов.Баяндама «Қазақ әдеби тілі тарихының
М.Қашқари көк сөзінің мынандай мағыналары болғандығын көрсетеді:
Көк I-күй;
II-өлең өлшемі;
III-күлкі;
IV-жайылымда жүрген мал;
V-хайуандардың жұптасатын мерзімі;
VI-күңгірт;
VII-секпіл.
15
Шалкиізде «Алма мойын сам үйрек, Ана Еділден көксіген»
Мұндағы көксіген – жеріген деген мағына береді, болмаса
Зеңгір көк түс адам баласы түсініп, қабылдап жүрген
Долы, ашушаң, айғайшыл, байбалам мағынасында жұмсалатын көк ауыз,
Сөз Мағынасы
Көкі Көп сөйлеу, берекетсіз әңгіме айту мағынасын береді.Бұл
Көк түстің қазақ ұғымында аспан, тәңір символы ретінде
Сөздер Мысалы
Алғыс-қарғыс Көкті тіреу, төбесі көкке жету, көксоққан, т.б.
Жастық символы ретінде өсімдік мағынасын беретін «көкке» байланысты.
16
Көк сөзі арқылы айтылатын кейбір тіркестердің мағыналары.
К ө
Мысалы
1. Тура мағынасында түсті білдіретін сын есім. Көк
2. Аспан әлемі. Біреуі-көк, біреуі жер тағысы, адам
3. Өсімдік Мінген атың дөнен-ді, бірі-қуат.Көкке тойған көбен-ді.Қыз
4. Жақын, найзағай Ат байлаған ақырды, көк түспен
5. Жас, жетілмеген Біреу-көк балдырған, бірі-қуат.Бір жерге қосыла
6. Түр-төркін, негізгі мағынасында Көгі жақсы, көгі жаман,
7.Шылбыр, арқау Қыз Жібектің реттерін кереге көк жарады.Қыз
8. Шеге Өкше көкпен ойған қағыл кебіс, орнатып
9. Арық, жасық Көк бақа, көк жасық, көк
10. Берік, мықты, болат. Ерлер өтті, қарасам көк
17
Түр-түс атауларын лингвистикалық тұрғыдан саралағанда көптеген нәрселерді ескеру
Түр-түс табиғаты тіліміздегі осы топтағы атауларға таза қазақы
18
Көнерген тұқрақты сөз тіркесі
Фразеологиялық архаизмдер
Фразеологиялық историзмдер
Фразеологиялық архаизмдерге байланысты сөз тіркестері
Діни ұғымға байланысты
Салт, әдет-ғұрыпқа байланысты
Қазақша
Мүмкін бұл адам аңға кетіп өзі өлген шығар
Орысша
Может этот утоплый покойный сам утоп, а может
Қашықтық
Таяқ тастам, арқан бойы, қоңы көш жер, көш
Уақытты
Шай қайнатым, сүт пісірім, ет асым, бие сауым
Плеоназмдарға
Жарым-жарты, самал жел, ұлан-байтақ, қоңыр салқын, жарық сәуле,
Перифразаларға
Қыз бала-тақия тілеп, қырық жеті, ер бала-ат ұстар,
Көнерген тұрақты сөз тіркестері
Көнерген сөздерді шығармалармен байланыста оқыту
Тұрақты сөз тіркестерінің маржанды өрнектері
Фразеологизмдер ұғымы, фразеологиялық бірліктер түсінігі фразеологизмдердің топтастырылуы
Қазақ тілі - менің тілім, бабамның тілі
Халықтық тіл- әдеби тілдің алғашқы бастауы
Ж.Аймауытов шығармаларындағы тарихи сөздердің қолданылуы
Тілдің актіив және пассив лексикасы жөнінде
Сөз және мағына
Жазушы Әбіш Кекілбаев Үркер романының лексика-фразеологиялық ерекшеліктері