Нарықтың монополиялық құрылымы
ЖОСПАР
Кiрiспе 2
1. Бәсеке – нарықтың негізгі элементі 3
2.Нарықтық бәсекенің әртүрлi құрылымдарының салыстырмалы сипаттамасы 5
3. Монополияға қарсы саясат 20
Қорытынды 26
Қолданылған әдебиеттер 28
Кiрiспе
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға өту жолында
Нарық механизiмiнде жеке-дара адам ұйымдар “ненi”, “қалай”,
Бұл фактiнi бағалау үшiн нарықтық экономиканы калыптасқан мысал
Тәуелздiкке қол жетуi Қазақстанның көптеген дамыған және дамушы
1. Бәсеке – нарықтың негізгі элементі
Бәсекелестiк бар нарықта, пайдасын көбейту үшiн өндiрушiлер өзiнiң
Бәсекенiң түрлерiне тоқталатын болсақ, бәсеке екiге бөлiнедi:
жетiлген бәсеке, яғни таза бәсеке;
жетiлмеген бәсеке.
Жетiлген бәсеке дегенiмiз – фирма рыноктық бағаға әсер
Қарастырылып отырған бәсеке көңiл бөлуiмiздiң екi себебi бар:
Бәсекедегi iркiлiс, бөгелiс заңдар мен психологиялық факторлардың әрекетiнен
Бәсекенiң ең елеулi кедергiлерiне, бөгелiстерiне заңға байланысты шектеулер
Әрбiр тауарлардың өзiнiң орнын босатып, бәсекелестi тауар –
2.Нарықтық бәсекенің әртүрлi құрылымдарының салыстырмалы сипаттамасы
Жетiлмеген бәсекелестiк жағдайында монополистың бағаға белгiлi бiр билiгi
Жетiлмеген бәсекенiң үш үлгiсiн ерекше атап көрсеткен.
Монополия - өзiнiң саласындағы бiрден-бiр өндiрушi және сол
Монополия сөзi екi грек сөзiнен шыққан —“монос”— бiр
Олигополия — екi түрге бөлiнедi: бiрiншi түрдегi
Сараланған (дифференциаланған) өнiмдер бар кезде сатып алушылар тауарлардың
Өнеркәсiптi ұйымдастырудың оңды жақтары – монополия мен жетiлген
Екi полюстың арасында жетiлмеген бәсекенiң аралық түрлерi жатыр:
Одан әрi талдаудың бел ортасында олигополия мiнездiк үш
Саладағы өткiзу көлемiнiң 60-70 процентiн iрi компаниялары
Монополистiк бәсеке ұқсас емес, бiрақ бiр-бiрiмен байланыстысы тауарларды
Монополиялық бәсеке жағдайында әжеп тәуiр көлiмдегi бәсекенiң монополиялық
Нарықта әрекет ететiн кәсiпорындардың саны көп, бiрақта ол
жалпы нарық көлемiндегi әрқайсысының үлесi шамалы ғана
өндiрiс көлемдерiн шектеу мен бағаларды реттеу жөнiнде фирмалардың
Көбiнесе фирма өзiнiң қаржы-экономика саясатын, бәсекелестердiң жаубын ескерместен
Нарықта фирмалар шығыратын өнiмнiң дифференциациясы келесi нысандардан көрiнедi:
сапасы бойынша қызмет көрсету параметрлерi мен ерекшелiктерi, материалдар,
сату жағдайлары мен сол кезде көрселетiн қызметтер бойынша
өнiмнiң орналасуы мен олардың сатып алушыларға қол жетерлiк
соны орауышты қолдану белгiлi сауда белгiлерi мен маркаларын
Бағаны бақылау дәрежесi монополиялық бәсекеге қатысушы фирмалардың бiршама
Монополиялық бәсекелi салаға ену, көбiнесе өте жеңiл жүзеге
Бағалық және бағасыз бәсеке бiр-бiрiне iлесiп жүредi. Бағасыз
Монополистiк бәсекенiң белгiлерi ең таза түрде бөлшек саудада,
Егер қандайда бiр өнiмнiң барлық өндiрiсi бiрнеше кәсiпорындарда
фирмалар саны екi қиыр шет: таза монополия мен
олигополиялар шығыратын өнiмдер стандартты және дифференциалды болуы мүмкiн.
бағаны бағылау деңгейi жоғары. Бақылау әр алуан түрлерде
сұраныстың сынық қисығы. Олигополиялық фирмалар бiр-бiрiмен бәсекелес, олардың
Айталық, нарықта үш фирма әрекет етеiн болсын. Графиктерде
Бұл жағдайда, көбiнесе екi жауап болуы мүмкiн:
iлесу – олигополистер бiрiншi фирманың кез келген баға
Елемеу – егер олигополистер бiрiншi фирманың баға өзгерiсiне
Р
Р
Д2 Д2 бәсекелесулер
Р Д1 бәсеклестер iлесуде
Д1 ескермеуде
Д2
Д1
О
1-cурет. Олигополия сұраныстың қисық сызығы.
Iлесу жауабын таңдаған кезде (Д1Д1) бiрiншi фирманың бағаны
Осыған ұқсас пайымдауларды бiрiншi фирма бағаны арттырған жағдайда
Елемеу жауабы жағдайында (Д2Д2) егер бiрiншi фирма
Егер де бiрiншi фирма бағаны жоғарылатса, онда ол
Елемеу жауабы кезiнде сұраныс iлесу жауабына қарағанда бiршама
Қандай жауап басым болады?
Егер олигополистердiң арасында құпия келiсiм болмаса, онда бағаны
Құпия келiсiм, не болмаса олигополиялық фирмалар арасындағы бағаны
Келiскiсi келетiн фирмалардың шығындары мен сұранысындағы едәуiр ерекшелiктер;
Фирмалардың саны көп кезiнде келiсу қиын;
Алаяқтық, яғни құпия, келiсiмде ескертiлмеген бағаның төмендетiлуi, жасалуы
Iскерлiк белсендiлiктiң деңгейi (құлдырау, көбiнесе, жасалған келiсiмдердiң бұзылуына
Құпия келiсiм олигополиялық құрылымға жаңа фирманың енуi кезiнде
Құқықтық кедергiлер (АҚШ-тағы трестке қарсы заңдылықтар, Қазақстандағы монополияға
Бағадағы азаттық – бұл тура құпия келiсiмсiз “Фирмалар
Олигополиялық салаға ену кедергiлердiң тұтас кешенiмен шектелген.
Олар:
масштаб тиiмi, оған сәйкес өнiм бiрлiгiне төмен шығындар
патенттердi иелену өзге фирмалардың енуiн шектейдi;
стратегиялық шикiзатты бақылау;
жарнама шығыстары;
өзге фирмалардың қатысуына мүмкiндiк бермейтiн нарық билiгiнiң күшеюi
Баға саясатын қалыптастырған кезде бәсекелестердiң жауабы да ескерiледi,
Олигополия машина жасау, электр техникасы, электр өндiрiсi саласын,
Монополия бәсекенiң мұратын бұзғаны үшiн айыпталса, бәсеке
Таза бәсекенiң қасиеттерi көптеген экономистердiң монополияны айыптауы үшiн
Д
Р С
Р1
А
Р2
L
Д
O
2-сурет. Нарықтың монополиялық құрылымы:
ДД- сұраныс қисығы, АС-орташа шығындар.
2-сурет Р бағасы мен X өндiрiс көлемi кезiнде
Монополиялық бәсекежағдайындағы бағаның құрылуы да осыған ұқсас жүредi.
P D
P3 B
C
G
P1 K
P2 L
D
0
3-сурет. Нарық монополиялық құрылымындағы бағаны
Графикке назар назар аударатын болсақ, монополия өндiрiс көлемiн
X-X2 тапшылығы, сонымен бiрге “қара” нарық, кезектер, мүмкiн
Бағаны бақылау таза бәсекелiкке қарағанда нарықтық олигополиялық және
Жетiлмеген бәсекелi рыноктың үлгiсi қоғамның барлық ресурстарын барынша
Монополиялану да осындай, бағаға бақылаудың бiр дәрежесiнен өтiп
Келесi тағы бiр ұғым — монополияға қарсы саясат.
Ал, монополияға қарсы заңдардың күшейуiн жақтаушылар шетелдiк
Конгломерат қосылуды жақтайтындар әр түрлi үлкен фирмалардың бiр-бiрiмен
3. Монополияға қарсы саясат
АҚШ-та трестке қарсы заңдылық XIX ғасырдың аяғында пайда
Шерманның трестке қарсы заңы, 1890 жылы бұл заң
Шерман заңын бұзу қылмысты iс деп қаралады. Бұл
Клейтон заңы (1914 жылы) Шерман заңымен қамтылған iрi
Трестке қарсы заңдылықтың қолданылуын реттейтiн ерекше органның құрылуы
Әдiлетсiз бәсеке түсiнiгiне бағаны белгiлеу, бойкот,
Клейтон және федералды сауда компаниясы туралы заңдардың қабылдауымен
Әдiлет министрлiгiн трестке қарсы бөлiммен федералды сауда комиссиясының
Уақыт өткен сайын трестке қарсы заңдылықтың әрекет ету
Үкiметтiң сауда комиссиясының заңы 1914 жылы. Үкiметтiң сауда
Европа елдерiнiң көпшiлiгiнде ұзақ жылдар бойы трестке қарсы
Дамыған өнеркәсiптiк елдерде трестке қарсы заңдылық екiншi дүниежүзiлiк
Кейбiр елдер бағаны бекiту заңсыз деп жариялайды, бiрақ
Британия заңдылығы Европа елдерiнiң iшiнде барынша қатал әрi
Германияның трестке қарсы басты заңы 1957 жылы қабылданды.
Қазiргi кезде Қазақстанда монополияға қарсы келесi заңдар әрекет
1.”Бәсекенiң дамуы мен монополиялық әрекеттi шектеу туралы” Қазақ
2. “Адал емес бәсеке туралы” Қазақстан Республикасының заңы.
Жетiлмегн бәсеке кезiнде монопсонистiң бағаға билiгi сұраныстың икемдiлiгiмен
Неге фирма белгiлi бiр жағдайда баға алалаушылығын қолданады?
Баға алалаушылығына зерттеуге А. Пигу, Дж. Робинсон және
Баға алалаушылығының ең күрделi мәселесi бiр рыноктан екiншi
Қорытынды
Тәуелсiздiкке қол жетуi Қазақстанның көптеген дамыған және дамушы
Мен өз жұмысымды қорытындылай келе айтарым, нарық құрылымы
Федералдық үкiмет монополияға қарсы заңдар арқылы бәсекелестiктi қолдып,
Қолданылған әдебиеттер
Я. Әубәкiров, К.Нәрiбаев, М. Есқалиев. Экономикалық теотия негiздерi.
Т.Р.Ермеков. Қолданбалы экономика. Талдықорған, 1997ж.
Я.А.Аубакиров, Д.К.Кадиев, В.К.Доскалиева. Экономикс. Алматы 1995ж.
Г.Самуэльсон, В.Нордхауз. Экономикс.
Э.Долсон, Д.Линдсей. Микроэкономическая модель.
Д.Кабдиев, С.Доскалиев. Грани сотрудничества. Алматы 1986ж.
Н.Назарбаев. Қазақстан егемендi мемлекет болып қалыптасуы мен дамуының
Айғақ. Журналы. Алматы 2000ж.
11
Бәсеке - негізгі нарықтың элементі
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МОНОПОЛИЯЛЫҚ БӘСЕКЕ НАРЫҒЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ
Монополиялық бәсеке нарығы
Нарық -түрлері, құрылымы, үлгілері
Монополистік бәсеке түсінігі
Нарықтық экономикадағы өндіріс және шығындар
Нарық тауарларды сатып алу сатумен байланысты орын алатын экономикалық қатынастар жиынтығы
Бәсеке - нарықтың негізгі элементі
Нарық
Экономиканы ұйымдастырудың нарықтық сипаты