Жалғаулардың түбірге кірігуінің жайы

ЖОСПАР:
І. КІРІСПЕ.
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ. Қосымша туралы түсінік
1. Қосымшаның түрлері: жұрнақ және жалғау
2. Қосымшаның жалғануындағы кейбір ерекшеліктер
3. Қосымшаның түбірге кірігу заңдылығы және оның зерттелуі.
3.1. Жұрнақтардың түбірге кірігуінің жайы
3.2. Жалғаулардың түбірге кірігуінің жайы
ІІІ. ТАЛДАУ ЖҰМЫСЫ. БАҚ материалдарындағы қосымшаның жалғануы
IV. ҚОРЫТЫНДЫ
V. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Әр сөзді мағынасына қарай орнымен қолдану – тіл мәдениетінің
Жақ-жақтың көрсеткіші ретінде қызмет ететін тәуелдік жалғау қосымшалары мыналар:
Жақ Соңғы дыбыс
Дауысты Дауыссыз
Жуан
буын Жіңішке
буын Жуан
буын Жіңішке
буын
1. I жақ -м -м -ым -ім
2. II жақ -ң -ң -ың -ің
3. II жақ -ңыз -ңіз -ыңыз -іңіз
3. III жақ -сы -сі -ы -і
Бұл қосымшалар жалғанған сөздер, әдетте, өздерінен бұрын ілік септік
Жекеше түр мен көпше түрдің тәуелденуі
Сөз жекеше түрде де, көпше түрде де тәуелденеді. Егер
Оңаша тәуелдеудің үлгісі мынадай:
Жекеше Көпше
менің ата-м, қалам-ым ата-лар-ым, қалам-дар-ым
сенің ата-ң, қалам-ың ата-лар-ың, қалам-дар-ың
Көптік жалғау — жалғанған сезіне көптік мағына беретін қосымша.
Біртекті нәрселердің жиынтығын, белгілі бір адамдар тобын (мектеп-тер, үй-лер,
Сын есім мен есімшені субстантивтендіреді (жақсы-ларды, ақылды-ларды, оқыған-дарды);
Сан есімге, мезгіл үстеуге жалғанып, болжалдау, шамалау, мелшерлеуді білдіреді
Бір нәрсенің жалпыға бірдей ортақтығын, меншіктеуші адамның көптігін білдіреді
Көптік жалғау бірыңғай мүшенің соңғысына ғана жалғанады. Көптік мағына
Еңбек етіп күшті туған ерлер
Еңбекке ерте тұра бекін буады.
Еңбекте еңбек еткен ерлерім бар,
Еңбекке сіңірген көп түрлерің бар,
Еңбегім өзгерген жоқ, өз орнында,
Еңбекпен ерік алатын жерлерім бар (И. Б.).
Бұл мысалда 13 мәртебе ұшырасатын еңбек сөзі түрлі-түрлі қосымшалар
Септік жал-
ғауларының
аты Сұраулары
Жай септіктің
сұраулары Тәуелдік септік сұраулары
1 Атау кім? не? кімім? кімің? кіміңіз? кімі?
нем? нең? неңіз? несі?
2 Ілік кімнің? ненің? кімімнің? кіміңнің? кіміңіздің? кімінің?
немнің? неңнің? неңіздің? несінің?
3 Барыс кімге? неге?
қайда? кіміме? кіміңе? кіміңізге? кіміне?
неме? неңе? неңізге? несіне?
4 Табыс кімді? нені? кімімді? кіміңді? кіміңізді? кімін?
немді? неңді? неңізді? несін?
5 Жатыс кімде? неде?
қайда? кімімде? кіміңде? кіміңізде? кімінде?
немде? неңде? неңізде? несінде?
6 Шығыс кімнен? неден? кімімнен? кіміңнен? кіміңізден? кімінен?
немнен? неңнен? неңізден? несінен?
7 Көмектес кіммен? немен? кіміммен? кіміңмен? кіміңізбен? кімімен?
неммен? неңмен? неңізбен? несімен?
Жіктік жалғау - баяндауышқа ғана тән жалғау. Жіктік жалғау
Бірінші топ
Бірінші топқа отыр, тұр, жүр, жатыр етістіктері, есімшелер, зат
а) тұр, жүр.
Жекеше
Көпше
1-жақ
тұр-мын, жүр-мін
тұр-мыз, жүр-міз
2-жақ
тұр-сың, жүр-сің
тұр-сыңдар, жүр-сіңдер
тұр-сыз, жүр-сіз
тұр-сыздар, жүр-сіздер
3-жақ
тұр, жүр
тұр, жүр
ә) Есімшелер: барған, келген; баратын, келетін; барар, келер;
бармақ(шы), келмек(ші).
Жекеше
Көпше
1-жақ
барған-мын, келген-мін
барған-мыз, келген-біз
2-жақ
барған-сың, келген-сің
барған-сыңдар, келген-сіңдер
барған-сыз, келген-сіз
барған-сыздар, келген-сіздер
3-жақ
барған, келген
барған, келген
б) Зат есімдер:оқушы, мұғалім т. б.
Жекеше
Көпше
1-жақ
оқушы-мын, мұғалім-мін
оқушы(лар)-мыз, мұғалім(дер)-біз
2-жақ
оқушы-сың, мұғалім-сің
оқушы(лар)-сыңдар, мұғалім(дер)-сіңдер
оқушы-сыз, мұғалім-сіз
оқушы(лар)-сыздар, мұғалім(дер)-сіздер
3-жақ
оқушы, мұғалім
оқушы(лар), мұғалім(дер)
в) Сын есімдер: аласа, үлкен т. б.
Жекеше
Көпше
1-жақ
аласа-мын, үлкен-мін
аласа-мыз, үлкен-біз
2-жақ
аласа-сың, үлкен-сің
аласа-сыңдар, үлкен-сіңдер
аласа-сыз, үлкен-сіз
аласа-сыздар, үлкен-сіздер
3-жақ
аласа, үлкен
аласа, үлкен
г) Сан есімдер: оныншы, үшінші т. б.
Жекеше
Көпше
1-жақ
оныншы-мын, үшінші-мін
оныншы-мыз, үшінші-міз
2-жақ
оныншы-сың, үшінші-сің
оныншы-сыңдар, үшінші-сіңдер
оныншы-сыз, үшінші-сіз
оныншы-сыздар, үшінші-сіздер
3-жақ
оныншы, үшінші
оныншы, үшінші
ғ) Есімдіктер: қалай, кім т. б.
Жекеше
Көпше
1-жақ
қалай-мын, кім-мін
қалай-мыз, кім-біз
2-жақ
қалай-сың, кім-сің
қалай-сыңдар, кім(дер)-сіңдер
қалай-сыз, кім-сіз
қалай-сыздар, кім(дер)-сіздер
3-жақ
қалай, кім
қалай, кім(дер)
д) Үстеу: бірге
Жекеше
Көпше
1-жақ
бірге-мін
бірге-міз
2-жақ
бірге-сің
бірге-сіңдер
бірге-сіз
бірге-сіздер
3-жақ
бірге
бірге
Екінші топ
Екінші топқа -а, -е, -й (бара, келе, сөйлей) формалы
Үшінші топ
Үшінші топқа етістіктің жедел өткен шақ формасы (бар-ды, кел-ді),
Төртінші топ
Төртінші топқа етістіктің бұйрық рай формасы (бар, кел) жатады
Қосымшалар сөзге үндестік заңы бойынша сөздің соңғы буыны мен
«Қосымшалар, негізінен, сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың әуеніне қарай
Москваға өрлеген (Жамбыл)
2)Қырық пышақпен қыржыңдап тұрған түлкі
О дағы осал жау емес қыран таңға (Абай)
Ғалымдар еңбектерінде қосымшалардың кірігу, әрекеті тілде лексикалану құбылысымен тығыз
Алайда морфологиялық жымдасу (қарапайымдану Фузия) тек түбір мен қосымшаның
Сөз құрамындағы морфемалардың мағыналары жойылып, олардың бір-біріне кірігіп кетуіне,
ТАЛДАУ ЖҰМЫСЫ
Сөздің соңғы дыбысы қатаң п, қ, к болса, жалғанатын
Әріптерден қысқарған сөздерге қазақ тілінің қосымшалары соңғы әріптің немесе
Фамилия жасайтын –ев (-ева), -ов (-ова), -ин (-ина) қосымшалары
Барлық дауыссыздардан кейін –ов (-ова) қосымшасы жалғанады, мұнда да
Дауысты дыбыстарға аяқталған кісі аттарына да –ев (-ева) қосымшасы
–ин (-ина) жұрнақтары жалғанғанда, кейде түбірдегі ұ,ү, о, ө
–мен (-бен, -пен), -паз, -қор, -нікі, -тікі, -гер,
Жіңішке ль дыбысына аяқталатын сөздерге тәуелдік жалғаулары ( яғни
Сс, лл, тт, пп, ст, кст, сть, зд, кк
Нд, нз, нк, нг, мп, мб, мт, кт, ск,
Орыс тілінен енген рк, рг, ск, кт, кс, нк,
Соңғы буынында (бір буынды сөздің өзінде) у дыбысы
Соңғы екі дауыссыздың арасында жіңішкелік белгісі бар сөздерге де
Соңғы буынында ( не бір буынды сөздің өзінде)
ҚОРЫТЫНДЫ
Біз тіл маманы ретінде, БАҚ материалдарында кейбір қателіктердің жиі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы.- Алматы,
2. Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002. -783 б.
3. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1991.- 381
4. Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар
5. « Егемен Қазақстан» №14 (27953) 10
6. Студенттердің аймақтық «Жастар әлемі – Мир молодежи» газеті
7. «Тіл және Рух» журналы №11 (116) 28
8. «Егемен Қазақстан» №9-13 (27952) 10 қаңтар

Ұқсас жұмыстар

Қосымшалардың түбірге кірігу заңдылығының зерттелу жайы

Грамматикалық формалардың лексикалануы

Көнеленген септік жалғаулары, олардың синтаксистік ерекшеліктері

Негізгі зерттеу нысаны - туынды сөз

ЗАТ ЕСІМНІҢ ЖАЛҒАУЛАРЫ

Үстеу сөзжасамының ерекшеліктері

Қазақ тілінде сөздердің жіктелуі

Көптік жалғау

Сөз құрамы