ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАР

Мазмұны
1. КІРІСПЕ 4
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ 5
2.1 Құстар класы. 5
2.1.1 Құстар класына жалпы сипаттама. 5
2.2 Құс жұмыртқасының құрылысы. 7
2.3 Құстарды топқа бөлу. 8
2.4 ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАР 11
2.5 Саят құстары және олардың жаратылыстағы
2.6 Құс шаруашылығы 22
2.7 Құстарды қорғау 25
2.8 ҚАЗАҚСТАН ҚҰСТАРЫ 26
2.9 ҚҰСТАРҒА ЖЕКЕ СИПАТТАМА 28
3. ҚОРЫТЫНДЫ 33
1. КІРІСПЕ
Қазақ атауының түп-төркінін әртүрлі жорамалдармен түсіндіруге
Қазақ өлең-жырларының, әндерінің дені де осы
Шындығында, кең даламыз бір кездері мың
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Құстар класы.
Құстар класы (птицы) – омыртқалы жануарлардың
2.1.1 Құстар класына жалпы сипаттама.
Құстардың денесі бас, мойын және тұлға
Құстардың бұлшықеттері жақсы жетілген. Әсіресе төссүйектегі
Құстар жақсүйектерінің сырты тұтас мүйізді тақташалармен
Құстар түрлі қоректермен (бунақденелілермен, үсақ кемірушілермен,
Құстардың тыныс жүйесінде де ұшуға бейімделген
Құстардың орталық жүйке жүйесі өте жақсы
2.2 Құс жұмыртқасының құрылысы.
Аналық безде жетілген жұмыртқажасушаның сарыуызы мол.
су мол болады. [11]
Сарыуыз сыртындағы қалың нәруыз қабаты жұқа
қабаты ұрықты сыртқы қапелімде зақымданудан қорғайды.
Құс жұмыртқасының саны, түсі, салмағы да
Өте ерте замандарда тіршілік еткен құстардың
2.3 Құстарды топқа бөлу.
Құстар – омыртқалы жануарлардың ішінде Жер
Қыртөссіздер немесе жүгіретін құстар. Бұлардың төс
Жүзетін құстар (пингвиндер) – кұстардың ішіндегі
Қыртөстілер (ұшатын) құстар – қазіргі кездегі
Сулы, батпақты жерлердегі құстар құрылысына тән
Орман кұстарының денелері көбіне шағын, қанаттары
Ашық далалы алқаптардағы құстардың қанаттары кең,
Қүстардың тіршілігінде жыл маусымдарының алмасуының да
Жыл құстары күзде оңтүстіктегі жылы аймақтарға
Көшпелі құстар (үйектік үкі, кейбір жыртқыш
Қыстап шығатын құстар жыл бойы бір
Қазакстанның Қызыл кітабына (1996) 11 отрядқа
Қазақстанда сирек кездесетін құстың бірі –
Қараша қаз, қутұмсық қаз, сұңқылдақ және
Сүңқартектестер – балықшы тұйғын, жылан-жегіш, бүркіт,
Қазақ халқының ежелден келе жатқан дәстүрлі
Тауықтектестерге жататын алтай ұлары биік таулы
Тауықтектес кұстардың тұмсықтары қысқа, әрі доғалданып
Тырнатектестердің ақ, сұр, ақбас тырна сулы,
Тарғақ, орақтұмсық және реликті шагалалар (қарамойнақ)
Жапалақтектестерден тек үкі ғана Қызыл кітапқа
Торғайтектестердің түрлері көп және кеңінен таралған.
2.4 ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАР
Жыртқыш құстар – тірі жануарларды немесе
Жыртқыш құстар саны азайып бара жатқан,
Жыртқыш құстардың санының азаюының негізгі себептері:
Біздің елімізде бүркіттің жеті түрі мекендейді.
Ең алдымен бүркітші бүркіттің балапанын ұядан
Бүркіт еліміздің оңтүстігіндегі адам аяғы баспаған,
Тек күздігүні балапандары есейігенде ғана бүркіт
Күн суығанда бүркіттер ұясынан алыс жақа
Ал енді кәрі аталық бүркіт пен
Дала қыраны – саны қалпына түсіп
Жыртқыштармен күресу кампаниясынан кейін (50-60 жылдар)
Қарақұс – сирек, саны кеміп бара
Жыланжегіш қыран – сирек, саны кеміп
Сақалтай – саны тұрақты болғанымен аз,
Құмай – аз зерттелген, сирек кездесетін
Ғылыми-техникалық прогресс адамдардың қолына табиғат әлеміне
Табиғатта пайда болған әрбір түр өзінші
Адамдар мыңдаған жылдар бойы өсімдіктер мен
Қазіргі кезде Қазақстанда кездесетін жыртқыш құстардың
2.5 Саят құстары және олардың жаратылыстағы
Академик Әлкей Марғұлан… Дала данышпанының таяуда
Тұрсын ЖҰРТБАЙ, “Отырар кітапханасы” ғылыми орталығының
Саятшылардың анықтауынша, жалпы құс атаулы біріне-бірі
Желбесін құс дегеніміз – етін жеп,
Ал, суға жүзе алмайтын, қырда жүріп
Кейбір құстар тау ішіндегі шытырман сай-саланы,
Ал енді тұяқты құстарға келсек, олар
Тұяқты құстардың ішіндегі аңшылық кәсіпке ең
Қыран құстар түзде өз еркімен емін-еркін
Қыран құстардың тіршілігі осы тәрізді ылғи
Саят құстарының денесінің жинақы болуы көбінесе,
Төс сүйекпен тұтасып бітетін мүшелер бұғана,
Саят құстарының ұшқырлығына себепкер болатын ең
Қыран құстардың қар сүйегі өте балғын,
Саят құстарының бас сүйегіне келсек, ол
Қыран құстардың өз тіршілігіндегі ең мықты
Саят құстарының тұмсығы өте берік, кейкі
Саят құстарының көз алдының қабығы күс
Саят құстарының енді бір зор қаруы
Саят құстарының тұяқтары мейлінше тегеурінді, мықты,
Қыран құстардың саусақтары сырт жағынан шодырайып,
Қыран құстардың аяғының құдіретті болуы, әсіресе,
Кейде аңғырт жас бүркіттер түлкіге түсіп,
Ылғи аңмен алысып күн өткізетін саят
Қырандардың желбесін құстарды қысып, бауырына басатын
Саят құстарының тұяғы іліп алуға, қысуға
Өмірін ылғи аңға көз тігумен өткізетін
Біз жоғарыда саят құстарының тіршілігіне қару
Саят құстарының өкпесі олардың талмай, ентікпей,
Ұзақ, биіктеп ұшу үшін саят құстарының
Қан сауыттары тәрізді, саят құстарының ас
Қыран құстардың қорек қылатыны көбінесе түз
Дегенмен саят құстары онша обыр болмайды.
Кезеген ұшқыш құстар жемді үздіксіз жегенді
Саят құстарының асқазаны берік, тез қорытқыш
Саят құстарының жеген жемі алдымен бөтегеге
Тегінде аш құстардың жеген жемі алдымен
Құс баласының тіршілігіне зор қызмет келтіретін
Әрбір саят құстарының әр жақ қанатына
Қанаттан кейінгі әрбір құстың күш алып,
Ұшқыр қыран құстардың құйрық шалғысы (қауырсыны)
Екінші жағынан, құстардың әрбірінің тегіне, қанат,
Сөйтіп қыран құстардың көбірек қолданатын ұшуы
Қалықтай сыза ұшуды ұнататын құс –
Сорғалау – бүркіттің жиі қолданатын ұшу
Қанаты әрі өрескел ұзын әрі жалпақ
Құдия, сорғалай ұшу – саят құстарының
2.6 Құс шаруашылығы
Асыранды құстарды қолда өсіруді кұс шаруашылығы
Адамзатты нәруызды тағаммен қамтамасыз етуде құстан
Қолға үйретілген асыранды құстардың да арғы
Құс шаруашылығын дамытудағы басты мақсат –
Бұдан 7 мың жылдай бұрын Еуропа
Асыранды қазды негізінен еті үшін арнайы
Қаздардың кубань, қытай, холмогор, италия, рейн,
Қолға үйретілген құстардан дүние жүзінде ең
тауығы. Тауық мүшелді жыл санауда 10-жылды
Үй хайуанаттарын жіктеу кезінде жүйелік бірлік
Үй тауығының қолтұқымдары негізінен мынадай бағытта
Жұмыртқалағыш тауық қолтұқымдары. Мұндай тауықтың қолтұқымдары
Етті бағытта өсірілетін тауық қолтұқымдары. Тауық
Бройлер балапандарын өсіру үшін арнайы жабдықталған
Әрі етті, әрі жұмыртқалағыш бағытта да
Төбелестіру мақсатында малай, үнді, ағылшын қолтұқымдары
Қолға үйретілген үйректің тағы бір түрі
Қолға үйретілген үй құстарының ең ірісі
Африканың батыс, солтүстік аймағында қолға үйретілген
құстың бірі – цесарка (мысыр тауығы
өсіреді. Қазіргі кезде цесарканы Еуропа
Жапонияда қолдан өсіретін үй құсының бірі
Азияның оңтүстігінде бұталы, орманды жерлерде тауыстың
Қазіргі кезде көптеп қолға үйретіле бастаған
Қарағанды, Жезқазған, Астана жөне Шымкентте де
Құс шаруашылығы – мал шаруалығының жоғары
Ауылшаруашылығы құстарына тауықтар, курке тауықтар, үйректер,
Құс шаруашылығы өнімдерінен яғни, етінен, меланж
2.7 Құстарды қорғау
Омыртқалы жануарлар ішіндегі ең үлкен топ
Адам үшін қанаттылардың пайдасы өте зор.
Соңғы жылдары құстардың тек Қазақстанда ғана
Қазіргі кезде,жастардың міндеті-табиғатты қорғау,соның ішінде-құстар. Қазақстан
Қазақстан қызыл кітабын ашсақ, мұнда қорғауға
Мәрмәр шүрегей- жоғалып кету қаупы бар
Алакөз сүңгуір-саны күрт кеміп кеткен сирек
Сұңқылдақ аққу. [5]
2.8 ҚАЗАҚСТАН ҚҰСТАРЫ
ШЫРША ҚАЙШЫАУЫЗЫ – тау өзеніненжағалай өсетін
САМЫРКЕШ – ақшыл жолақтары бар, қоңыр
ҚОҚИҚАЗ – дене бітімі ерекше, тұмсығы
Қоқиқаздар жүздеп, мыңдап бір мыңға ұя
АҚҚУ – қорғауға алынған, мойыны ұзын,
ҮКІ – негізінен орманды мекендеп, жемін
ҚАРЛЫҒАШ – жыл құсы. Мекендеген ортасына
Ұясы- балапандарын қолайсыз жағдайдан және жауыннан
ҰЛАР – салмағы 3 кг-дай, түсі
Егер қауіпті сезсе айрықша үн шығарып,
Қыстың аязды күндерінде тас қуыстарынан пана
ШҰБАР КҮЗЕН. Қазақстанның шөл және шөлейтті
АЛТАЙ АРҚАРЫ. Тек Алтайда ғана кездеседі.
ШҰБАР КЕСІРТ. Таралу аймағы шағын, зерттелмеген
2.9 ҚҰСТАРҒА ЖЕКЕ СИПАТТАМА
Тарғақ
Тарғақ – орташа пішінді дала балшықшысы
Қара бозторғай
Қара бозторғай – Қазақстан мақтанышы. Оны
Дала бозторғайы
Дала бозторғайы – Қазақстандағы 13 бозторғайдың
ұлкен топ құрайды. [8]
Дуадақ
Дуадақ – өте ірі құстардың бірі,
Үлкен шалшықшы
Үлкен шалшықшы – ақ селеулі Қазақстан
3. ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақ жерін мекен ететін құстар жыл
Қазақ өзен-көлдерін мекен ететін құстардың көп
«Бір жапырақ еті бар» құстың киесі
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
http://dmk.kz/ “ҰШАРҒА ҚАНАТЫМ ЖОҚ…”
7-сынып. БИОЛОГИЯ
http://www.info-tses.kz/ “Қазақ жеріндегі жыртқыш құстар”
http://www.zhardem.kz/news / “ҰЛТТЫҚ АҢШЫЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІ”
www.topreferat.com “Құстарды қорғау”
http://www.kitaphana.kz/ “ҚАЗАҚСТАН ҚҰСТАРЫ”
Ковшарь А.Ф., Ковшарь В.А. «Қазақстандағы жануарлар
Гагина Т.Н. «Құстар және ауыршаруашылық өндірісі»
Гладков Н.А. «Тыныш, құстар ұясында» Москва
Брезовиков Н.Н. «Бүркіт» Алматы 1989ж.
Брагин Е.А. «Қырандар» Алматы 1987ж.
Ковшарь А.Ф. «Қазақстан қорықтары» Алматы 1989ж.
Залетаев В.С. «Шөлдегі өмір» Москва 1976ж.
Ковшарь А.Ф. «Әнші құстар» Алмты 1983ж.
Слудский А.А. Қазақ СССР Қызыл кітабы
Кривенко В.Г. «Суда жүзетін құстар және
35