Арал көліне байланысты экологиялық проблемалар
Жоспар
Кіріспе
Жалпы экологияның қысқаша тарихы
Негізгі бөлім
1. Адамзаттың XXI ғасырдағы экологиялық дағдарыс пен және
2. Табиғи қоршаған ортаның негізгі әсерлері
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Жалпы экологияның қысқаша тарихы
Организмдер, олардың түрі бір тобы (популяция) және бірге
Қоршаған табиғи ортаға адамдар, жануарлар, өсімдіктер, басқа да
Қоршаған орта тірі және өлі табиғаттан құралған, өзара
Табиғат байлықтарын есепсіз, бақылаусыз жұмсауға болмайтынын, қоршаған орта
Бұл ұғым, әуелі жануарлар мен өсімдіктердің жойылып кеткен,
Отызыншы жылдары қазбалы кен қорлары таусылу, ормандар мен
Сонымек, қоршаған ортаны қорғау жануарл. р мен ©сімдіктер
Табиғатты қорғау проблемалары әр елде әр түрлі. Тіпті
Ауаның, өзен, теңіз суларының ластануы мемлскеттік шекараға тоқтамай
Табиғат қорғау арзанға түспейді. Көп қаражат жұмсалатын күрделі
Табиғат жағдайын үнемі бақылап отыратын халықаралық ұйымдар мен
Туған табиғатты қорғау мәселелеріне экономикалық мекемелер, құқық қорғау
Міне, сондықтанда табиғат жұмыстары тек мемлекеттің ғана міндеті
Сонымен, қоршаған ортаны қорғау деген ұғымға табиғат байлықтарын
Мемлекттің заңдары мен халықаралық шарттарда көзделген табиғатты сақтау
Қоршаған ортаның күрделі проблемаларын зерттейтін, ғылыми тұрғыдан ұсыныстар
Экология балық тірі организмдерді, олардың тұратын "үйін", "мекен-жайын"
Экология - белгілі бір ортада тұратын организмдерді зерттейтін,
Ең алғаш "экология" деген сөзді пайдаланган Генрих Девңц,
Экологаяны ғылымға бірінші болып енгізген - белгілі табиғат
1869 - жылы Э.Геккель экологняға мынадай анықтама берді:
Негізгі бөлім
1. Адамзаттың XXI ғасырдағы экологиялық дағдарыспен және
Адамзаттың экологиялық проблемалары – «демографиялық күрт өсудiң» ықпалымен
«Көшеткi эффектiсi» (парник эффектiсi) – ауадағы антропогендi түрде
«Озондық тесiк» - тiрi организмдерге өте қауiптi ультрафиолет
«Демографиялық жарылыс» - адамзаттың экологиялық проблемасының негiзгi факторы
Қышқылдық жауын-шашындар – атмосфераның антропогендiк химиялық ластануының нәтижесiнде
Жер бетiнде пайда болғаннан бастап адамның iс-әрекеттерi көбiне
Алайда халықтың саны аз, әрi өздерiнiң техникамен жабдықталуы
Қазiргi экологиялық дағдарыстың негiзгi ерекшелiгi және бұрынғылардан басты
Адам қазiргi кезде шамамен жылына 140-150 млрд. т.
Адам өзендерден су алудың ең жоғары шектi деңгейiне
Ғаламдық экологиялық жағдайдың өзгеруiнде биосфераның тұрақты-лығының бұзылуына әкелiп
Адамзаттың ғаламдық экологиялық проблемалары – «демографиялық күрт өсудiң»
Қазiргi заманғы экологиялық дағдарыс бүкiл ғаламшарға таралуда және
Экологиялық проблемаларды ғаламдастыруға көп жағдайда сондай-ақ атмосфералық және
Жер бетiлiк кеңiстiкте қосымша энергияның жинақталуы табиғи ресурстарды
Шикiзатты қайта өңдеу үрдiсiнде көптеген заттар пайда болады.
Осылайша, соңғы 100 жыл iшiнде қоршаған ортаға әсер
Экологиялық проблемаларды ғаламдастырудың себептерiн қарастыру кезiнде адамның қоршаған
Саяси-мемлекеттiк факторлар мынадай түрлерде көрiнiс беруi мүмкiн: экологиялық
Факторлардың әлеуметтiк тобында мынадай түрлер бөлiнедi: әлеуметтiк-экономикалық, рухани-өнегелi
Әлеуметтiк-экономикалық факторлар бiрiншi кезекте аумақтың экономикалық даму деңгейiмен
Мекендеу ортасының әлеуметтiк қолайсыздығы антисанитариямен (ластықмен), қалдықтардың жиналуымен,
Қазақстан Республикасының қазіргі экологиялық жағдайы
I.Арал көліне байланысты экологиялық проблемалар
П. Каспий теңізінің жағдайы
III.Соғыс өндірісіне қатысты проблемалар
IV.Азғыр әскери аймағы
V.Қызылқұм құпиясы
Бүгінгі күні Қазақстан территориясында жиырмаға жуық қауіпті экологиялық
Қалалардың экологиялық-теохимиялық жағдайына жасалған талдау қорытындысы — қала
I. Арал көлінің өмірлік азығы болған Сырдария мен
Солтүстік-оңтүстік жағалаулары арасындағы қашықтық 435 км және шығыс-батыс
Міне, осы жағдай Түркістанның өмірлік бастауы болған және
Сырдария мен Әмудария суларының сұраусыз қолданылуының нәтижесіне Арал
Әрине, бүкіл бұл көрсеткіштер аймақтық тұрғыдан маңызды бір
Арал көлінің бұл экологиялық апатынан әсерленген халықтың саны
1992 жылғы UNEP мэліметіне қарағанда Арал көлі айналасынан
Тәуелсіздік алған кезеңдерде аймақта өмір сүрген 15 жастан
Әрине, бұлардың барлығы аймақтың қалыпты және табиғи экологиялық
Арал көлінің қайтадан жандануы және бұрынғы табиғи қалпына
• Экономиканы мақта шаруашылығына тәуелді етуден құтқару
• Құрғақ аймақтарда желден қорғану шараларын ұйымдастыру
• Жаңа жерлерді егін шаруашылығына қолданбау
• Су үнемдеуді қамтамасыз ететін жүйелерді жандандыру
• Су қоймасы және жер асты су
• Мал шаруашылығы саласын қайтадан жандандыру
• Әйел және балаларды егін шаруашылығындағы ауыр істерде
II.Каспий теңізі шамамен 400 мың шаршы шақырым көлемімен
Таяуға дейін (1980 жылдардың басына) Каспий теңізі балық
Еділ (Волга) су қоймасында балықшылықпен күнелткен адам саны
Соңғы жылдардағы Каспий теңізінде болған өте қатты ластанудың
• Тазартылмастан көлге құйылған химиялық өндірістің қалдықтары.
• Көл жағалауларындағы мұнай жатақтарында жүргізілген мұнай өндіру
• Тікелей көл табанында жүргізілген мұнай өндіру
• Аймақтағы ауыл шаруашылығына қолданылған химиялық заттар.
♦Кез-келген бір тазарту жүйесінен өткізілместен көлге құйылған канализация
♦Көлді қоректендірген өзендерге (айрықша Ресей Федерациясынан өтетін Волга
Тек Волга өзенінен Каспий теңізіне жыл сайыа 367
Бірақ, Каспий теңізіндегі бұл ластану әрине, тек қана
III. Бүгін орнында жел ескен ескі Кеңестер Одағы
Кеңестер Одағы ұзақ уақыттар бойы атом және осы
Ескі Кеңестер Одағы кезінде атом бомбасымен байланысты сынақтар
1950 жылдардың орталарынан бастап кең-байтақ Қазақстан жерлерінен шығарыла
Қазақстан территориясы құрамындағы ең үлкен уран өндіру кәсіпорындары
Кеңес режимінің салтанат құрған жылдарында адамды және адам
Бүгін, 1999 жылдан бастап Қазақстан территориясынан шығарылған
Осы себепті Қазақстан жерлері әлі күнге дейін радиоактивті
IV. IX ғасырдың басындағы Бөкей ордасында хандық таратылғаннан
Бұрынғы аудан орталығы болған Азғыр ауылына енді "Оңтүстік
1991 жылы еліміз тәуелсіздікке қол жеткізді. Бір миллион
Азғыр өңірінің шығыс шалғайы атақты Бекетай, Теректі, Жаманқұм,
Бетіндегі аз ғана топырағын аршығанда, тақтай тұздар шығады.
Осы аймақтағы тағы бір ерекше жерді айта кетпеске
V. Қызылқұмда 1973 жылы ядролық жарылыс жасалды. Қызылқұмда
2. Табиғи қоршаған ортаның негізгі әсерлері
Ортаның ластануы деп әдетте оған тән емес әр
Ластануды көбiнесе экожүйенi тепе-теңдiктен шығаратын агент ретiнде қарастыруға
2 кесте
Қоршаған ортаның ластануының жiктелуi
Белгiсi Ластану түрi
Шыққантег Табиғи
Жасанды (антропогендi)
Көз Өндiрiстiк, ауылшаруашылық, транспорт-тық және т.б.
Бiр жерлiк, объектiлiк, жайылмалы, трансгрессивтiк (басқа аймақтардан, мемлекеттен
Әсеретукөлем Ғаламдық
Аймақтық
Жергiлiктi (локальдық)
Ортаэлемент Атмосфералық
Топырақтық
Сулылық
Әсеретусипаты Қалалық орта
Ауылдық орта
Өндiрiс өнеркәсiптерiнiң iшi
Үй iшiлiк
Әсеретусипаты Химиялық (жеке химиялық заттар, олардың комбинациясы)
Физикалық (радиоактивтi, радиациялық, жылулық, шулылық, электромагниттiк)
Физико-химиялық (аэрозолдар)
Биологиялық
Әсеретуқайтымы Алғашқылық (өндiрiстiк ластаулар)
Екiншiлiк (смогтық құбылыстар өнiмдерi)
Тұрақтылықдәрежес Өте тұрақты (өмiр сүру уақыты жүздеген және
Тұрақты (өмiр сүру уақыты – 5-25 жыл)
Тұрақсыз
Ауаның ластануына «негiзгi үлестi» қара және түстi металлургия,
Әсiресе iрi қалалардағы өнеркәсiп орындарының ауаны ластауы аса
Адамның тiршiлiк етуiн қамтамасыз ететiн сулы ортаның ластануының
Осындай жағдайлар Әлемдiк мұхит суларына да тән болып
Теңiз суына түскен мұнай өнiмдерi су экожүйесiнiң тамақтық
Қоршаған ортаны өте зиянды ластаушы қатарына радиоактивтi ластау
Ластану жер топырағының құлдырауының негiзгi себептерiнiң бiрi болып
Өте үлкен егiстiктiк аймақтарда топырақтың улы заттармен (пестицидтермен)
Табиғат-бізді қоршаған орта,ол адам
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2005
Бұл бағдарлама «Қазақстан-2030» стратегиясының басымдылықтарына
«Шөлейттенүге қарсы күрес жөніндегі
Президенттің саясатын іске асыру мақсатында
Алға қойылған міндеттерді шешу
-Шөлейттенуге қарсы күрес конвенциясын (1997ж.)
- Жеке меншік орман қорын
- Елді мекендерді көгалдандыру жөніндегі
Бастама орман отырғызу жұмыстарын
Сол үшін Елбасымыз Н.Назарбаевтың
Қазығұрт ауданының физико – географиялық
Қазығұрт ауданы Батыс Тянь -
Климаты қыста таулы бөлігінде суық,
1- аймақ: ылғалмен толық қамтамасыз
2 – аймақ: ылғалмен жартылай қамтамасыз
3 – аймақ: ылғалмен қамтамасыз етілген
Климаты шұғыл контитентальдық зонаға
Аудан өзендерге және жер
Аудандағы үлкен өзен Өгем, ұзындығы 72 км.Олауданның шығысында
Аудан аумағында бұдан басқа ірі
«Кіші жетісу» деп аталатын бірнеше
Бұл өзендер Келес өзені
Бұл өзендердің сулары бір жағынан
Көпшілік өзендер биік жерлерден, таудан
Ауданда елдік қасиеті мол
Аудан аумағының Шығысында таудың сұр
Ақ терек. Биіктігі 23 – м, діңінің
Сондықтан да бұл теректі – ақтерек
Құрғақшылыққа өте төзімді. Суғаруды талап
Негізінен бақтарда, саябақтарда, демалыс орындарында.
Жабайы алма. Биіктігі 7м жететін, ірі бұта көріністегі
Республиканың табиғи жағдайларында кездеспейді, бірақ көгалдандыруда жиі қолданылады.
Шырпуды және қалыпқа келтіруді жақсы көтереді.Топтастырып жол бойына
Арша (можжевелник). Қазақстан мен орта Азия тауларында өте
Аршалардың әр түрлерi биологиялық ерекшелiктерiне қарай, қылқанның құрылысы
Бұл ағаштың өсiмдiктерiнiң физологиялық, морфологиялық ерекшелiктерiн есекре отырып,
Бұталы ағаштардан кәдiмгi итмұрынды, қарақатты, бадамды көрiктендiру
Итмұрын-биiктiгi 1,6 метрге жететiн, сабақтарында тiкендерi бар,
Бiр ерекшелiгi оны мал жемейдi, көлеңкеге ерекше төзiмдi.
Қара қарақат-биiктiгi 2 метр келетiн, бұталы өсiмдiк. Кронасы
Бадам (миндаль)-бұтақтары тiк өсетiн, кең жұмыртқа пiшiндi,
Басқа өсiмдiктердiң түстiрiнен өзiнiң гүлдеу кезiндегi қызғылт
Топтастырып өсiруге, жол жиектерiне, сайларға, жеке егiлуге, мавритандық
Бұл бұталы ағаштардың физологиялық, морфологиялық ерекшелiктерiн ескере отырып,
Көпжылдық шөптесiн өсiмдiктердi де көгалдандыруға қолдануға болады.
Құртқашаш-шығу тегi Орта Азия.
Соңғы 50-60 жылдаода Қазастанға да таралған. Құрғақ
Бақ пионы –пиондар тұқымдасына жататын, өте күштi, түйнек
Биiктiгi 65-75 см. Жапырақтары кезектесiп орналасқан. Бөлек салалы,
Мамыр айының соңында гүл бүршiктерi ашылады. Гүлдеу
Жарық сүйгiш, көлеiкенi жақтырмайды. Басқалармен салыстырғанда суыққа төзiмдi.
Бұл өсiмдiктердi гүлзарлар мен газондарды, мавритан газондары мен
Бұл таңдап алынған екпе өсiмдiктерiнiң физологиялық экологиялық ерекшелiктерiнiң
елдi емекендердi көрiктендiру, көгалдандыру мақсатында 2004 жылы Қазығұрт
Шарбұлақ орта мектебiнде тәжiрибе өткiзiлген орын екi аймаққа
1.Сұр топырақты мектеп учаскесi
2.Құнарсыз қызыл топырақты мекетеп айналасы
Сұр топырақты мектеп учаскесi Шарбұлақ өзенiнiң оңтүстiк
Топырағы сұрғылт. Құрамында 10 пайызды қара шiрiк бар.
Құнарсыз қызыл топырақты мекетеп айналасы. Шарбұлақ өзенiнiң солтүстiк
Мектеп учаскесiнде 2004 жылы көктемде егiлген қара
2005 жылы көктемде егiлген көшеттерге әртүрлi агротехникалық
Ал күзде егiлген 350 түп көшеттiң 312 түбi
2004 жылы көктем мезгiлiнде егiлген ағаштардың 60
Бұның басты себебi ауданның жер бедерi мен топырақ
Су тапшылығының өсiмдiкке әсерiнiң табиғатын зерттей келiп,
Бұдан шыққан қорытынды бойынша А.М.Алексеевтың қорытындысына сәкес
Көгалдандыру –бұл қоршаған орта мен адам денсаулығын
Қорытынды
Адам – Жер сәбиі, табиғаттың бір кішкенс бөлшегі,
Адамзат ХVIII ғ-ға дейін табиғатпен келісімді (гармония) жағдайда
Қазіргі уақытта адамның физикалық және психикалық денсаулығы қоршаған
Адам денсаулығының жүйелi түрде нашарлауы экологиялық апат аймағына
Қоршаған ортаның адам денсаулығына әсерiн айта отырып, экологиялық
Табиғат байлығын тиiмдi пайдалану, қоршаған орта, жер, су
Пайдаланылған оқулықтар мен әдебиеттер
1. Жатқанбаев Ж.Ж. «Экология негіздері» Алматы 2003 ж.
2. Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. Биология:
С.78-146.
3. Чернова Н.М., Былова А.М. Экология. М., 1988.
4. Одум Ю. Экология в 2 т. М.,
5.Андерсон Дж.М. Экология - наука об окружающей среде:
экосистема, человек: Пер. с англ. Л., 1985.
6. Будыко М.И. Климат и жизнь. Л., 1971.
7. Вернадский В.И. Биосфера. М., 1967.
8. Радкевич В.А. Экология: Учебник. М., 1997.
9. Реймерс Н.Ф. Надежды на выживание человечества. Концептуальная
экология. М., 1992.
10. Пехов А.П. Биология и общая генетика: Учебник.
11. Агаджанян Н.А., Торшин В.И. Экология человека. М.,
12. Молдахметов М., Ғазалиев А. «Экология негіздері».