Банк жүйесі тәуекелі

МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1. Банк қызметінің құрылымы және оларды ұйымдастырудың теориялық негізі
1.1. Экономикалық процесті ұйымдастырудағы банк қызметінің мәні және рөлі
1.2. Шетел тәжірибесіндегі көрсетілетін банктік қызметтері
2. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің депозиттік нарығын
2.1. Екінші деңгейлі банктердің депозиттік нарығын талдау
2.2. Коммерциялық банктердің депозиттік портфелінің құрылымын талдау
3.Қазақстан Республикасындағы банктердің депозиттік операцияларын
3.1. Депозиттік портфельді басқару және ондағы тәуекелдерді азайту жолдары.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі :
Кіріспе
Банктік қызмет – қазіргі нарық жағдайында өте үлкен мәнге
Бітіру жұмыстың мақсаты – банктік қызмет түрлерінің экономикалық мәнін
Бұл жұмыстың міндеттеріне келетін болсақ келесідей міндеттерді белгілеуге болады:
Банктік қызметтерінің теориялық негіздерін,оның ішінде “банктік қызмет” және “банктік
Шетел тәжірибесінде көрсетілетінбанктік қызметтерді, біздің елімізде көрсетілетін қызметтерімен салыстыру.
Қазақстан Республикасының депозиттік нарығына талдау жасап, коммерциялық банктердің депозиттік
Депозиттік портфельдегі тәуекелдерді азайту жолдарына қатысты және жеке тұлғалардың
Жалпы “банктік қызмет” біздің өмірімізбен үздіксіз байланыста болып тұрады.
Банктік қызметтер нарығында бәсекелестік өте үлкен орынға ие. Ал
Халыққа көрсетілетін дәстүрлі(спецификалық) қызметтерді көрсетумен қатар – депозиттерге халықтың
Бұл бітіру жұмысы 3 негізгі бөлім, кіріспе
1. Банк қызметінің құрылымы және оларды ұйымдастырудың теориялық негізі
1.1. Экономикалық процесті ұйымдастырудағы банк қызметінің мәні және рөлі
Банк – банк қызметін жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым
Төлем құралдарын құра алады;
Айналымға төлем құралдарын шығара алады ;
Айналымнан құралдарын алуды жүзеге асырады ;
Банктердің, тауар өндірісінің және айналымның дамуы параллельді түрде
1.Еркін бәсекесі бар классикалық капитализм қоғамының құрылу кезінде,капиталисттік қатынастар
2. Монополисттік капитализм кезеңі пайда болғаннан бастап даму сатысында
3.Технологиялық және ғылыми – техникалық қайта құрулардың негізгі кезеңі
Американ ғылым- экономисті Дж.Ф.Синки, АҚШ-тың және басқа да дамыған
1.Ғылыми – техникалық пргресс. Электроника,атоматизация және телекамуникацияның дамуы банктік
2.Бәсекелестік. Дамыған экономикасы бар мемлекеттердің заңи реформалары қаржылық қызметіндегі
3.Пайыздың мөлмешерлемесінің және валюталық бағамының тұрақсыздығы. Экономикалық қиыншылықтармен байланысқан(өзгерістің
4.Клиент үшін күрес. Дж.Синки пікірі бойынша бұл күрес қазіргі
5.Капитал жеткіліктілігі немесе адекваттылығы. Яғни – меншікті және тартылған
Жалпы коммерциялық банктер қаржылық қызмет көрсетулердің кең саласында
Банктік өнімдер мен қызметтер нарығын қарастырмастан бұрын, “банктік қызмет”
Ғылыми – тәжірибелік мүдде “банктік қызмет” ұғымының анықтамасын көрсетеді.Экономикалық
Зотов М.С. және басқа да Ресей ғалымдары мен
Спицын И.О. және Спицын Я.О. “Банковский маркетинг” оқу құралының
Профессор Хруцкий В.Е. “банктік өнімнің” өзіне келесідей анықтама береді:
Француз экономисті Жан Матук банктік қызметті “банктің қаржылық мүмкіндігіне
Қазіргі жағдай біріңғай терминалогияны,қарастырылып жатқан анықтамалар мен терминдердің нақты
Сөйтіп, “банктік қызмет ”, “банктік опеация ” және “банктік
Банктік операция дегеніміз – нақты бір нәтижеге (ссуда беру,
Банктік қызмет дегеніміз – банктік операцияға қатар белгілі –
Банктік өнім – бұл клиенттерге қызмет көрсету үшін және
Банктік өнім мен банктік қызметтің ұқсастығы – клиенттердің қажеттіліктерін
Банктік шот ашу- бұл өнім,ал шот бойынша қызмет көрсету-
Сөйтіп, жоғарыда көрсетілгенді қорыта келе, біз банктік қызметке толық
Банктік қызмет дегеніміз – пайда алуға бағытталған банктік операцияны
Жалпы банктік қызметтердің тізімі өте кең және үлкен, әрбір
Банк операцияларын жүзеге асыру,сондай-ақ банктердің “Қазақстан Республикасындағы банктер және
Банк операцияларына мыналар жатады:
А)заңды тұлғалардың депозиттерін,банк шоттарын ашуды және жүргізуді қабылдау;
б)жеке тұлғалардың депозиттерін,банк шоттарын ашуды және жүргізуді қабылдау;
в )банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
в-1) осы адамның иелігіндегі тазартылған бағалы металлдардың нақты саны
г)кассалық операциялар:банкноттар мен мәнеттерді қабылдау, беру, қайта есептеу, ұсату,
д)аудару операциялары : жеке және заңды тұлғалардың ақшасын аудару
е)есептеу операциялары: жеке және заңды тұлғалардың вексельдері мен өзге
ж)заем операциялары:төлем ,мерзім,қайтарым талаптарына сәйкес ақшалай түрде несие беру
з) жеке және заңды тұлғалардың, оның ішінде корреспондент банктердің
и)сенім (трасталық) операциялары: сенім білдірілген адамның мүддесі үшін
к) клиринг операциялары: төлемдерді жинау ,салыстыру ,сорттау және растау,сондай
л) сейфтік операциялар: сейф жәшіктерін, шкафтар мен үй
м) ломбард операциялары: сақтауға алынып оңай өтетін бағалы
н) төлем карточкаларын шығару;
о) банкноттарды, мәнеттер мен қазыналарды инкассациялау және басқа жаққа
п) шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру;
р) төлем құжаттарын инкассоға қабылдау(вексельдерді қоспағанда).
с) чек кітапшаларын шығару;
т) бағалы қағаздар рыногындағы клирингтік қызмет;
у) аккредитивті ашу (ұсыну) мен растау және ол бойынша
ф) ақша түрінде орындалуды көздейтін банк кепілдіктерін беру;
х) үшінші тұлғалар үшін ақша түрінде орындалуды көздейтін банктік
ц) лизинг қызметін жүзеге асыру;
ч)факторингтік (сауда – саттық) операциялары :тауарларды (жұмыстарды,қызметтерді) сатып
ш)форфейтингтік операциялары (форфейтингтеу):тауарларды (жұмыстарды,қызметтерді) сатып алушының қарыз міндеттемесін
щ) қымбат тазартылған бағалы металлдарды (алтын , күміс
э) құрамында бағалы металлдар мен асыл тастар бар зергерлік
*Көзі: Банковское Дело /Под ред. Лаврушина О.И.- Москва: Финансы
1 - Сурет. Коммерциялық банктің негізгі функциялары
ю) вексельдермен жасалатын операциялар: вексельдерді инкассоға қабылдау төлемшілердің вексельдерді
я)өз меншігіндегі бағалы қағаздарды (акцияларды қоспағанда) эмиссиялау.
Жалпы банктік қызметтерді келесідей түрде жіктеуге
Жіктеу критерийлері Көрсетілетін қызметтердің типі
Банк қызметінің спецификасының сәйкестілігіне байланысты Спецификалық қызметтер
Спецификалық емес қызметтер
Қызметтерді тұтынушы субъектілеріне байланысты 1) Заңды тұлғалар
2) Жеке тұлғалар
Банк ресурстарының құрылу мен орналастыруының әдісіне байланысты Активті операциялар
Пассивті операциялар
Көрсетілген қызметтердің ақылығына байланысты 1) Ақылы қызметтер
2) Ақысыз қызметтер
*Көзі: Банковское Дело /Под ред. Лаврушина О.И.- Москва: Финансы
Банктік қызметтерді, ең алдымен, спецификалық қызметтер және спецификалық емес
Несиелік операциялар
Депозиттік операциялар
Есеп айырысу операциялары
Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде , экономикалық дамудың
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес олардың айырбас
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған
Несие – бұл пайыз төлем қайтару шарттарында уақытша
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып,
Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылық бар . Несие
Экономикалық категория ретінде , несие – бұл кәсіпорындар, ұйымдар
Несиелік операциялар – активтік және пассивтік операциялар болып келеді.
Активтік операциялар бойынша несиелік операциялар деп- банктің пайда табу
Пассивтік операциялар бойынша несиелік операциялар деп- банктің қосымша
Банктік несилеуді ұйымдастыру мынандай қағидаларға сүйенед:
Мақсаттылық қағидасы (несиені алу мақсаты), яғни несие алу өтінішінде
Мерзімділік қағидасы, яғни берілген несие сұраған мерзім ішінде қайтарылуға
Қайтарымдылық қағидасы, яғни клиент алған несиені қайтаруға міндетті.
Төлемділік қағидасы ,яғни клиент несиені алған үшін банкке
Қамтамасыз ету қағидасы.Осыған байланысты несиелер 2 бөлінеді:
Қамтасыз етілген ссудалар, яғни оған кепіл (жылжитын және жылжымайтын
Қамтамасыз етілген ссудалар, яғни оған банктік несие(сенім несиесі) жатады.
Несиенің формалары щның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік
Коммерциялық несие – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға
Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай
Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені білдіреді .
Мемлекеттік несие – мемлекет және жергілікті билік ұйымдарының өздері
Халықаралық несие – валюта мен тауар ресурстарын қайтару ,
Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
Депозиттік операциялар- банктің негізгі пассивтік операциялары құрайды. Шын мәнісінде
Банктің есеп айырысу – кассалық операциялары екі формада жүзеге
қолма – қол ақшалармен есеп айырысу ;
қолма – қолсыз ақшалармен есеп айырысу ;
Қолма – қол ақшалармен есеп айырысулар – нақты ақшалармен
Мұндағы нақты ақшаларға : банкноталар және монеталар жатады.
Есеп айырысу операцияларының басым бөлігі қолма қолсыз түрде жүреді.
Қолма қолсыз ақшалармен есеп айырысулар – клиенттердің банкте ашқан
Мұндағы, қолма қолсыз ақшалар – чектер, пластикалық карточкалар, электрондық
Қолма – қол және қолма қолсыз ақшалар
Іс жүзінде қолма қолсыз есеп айырысулар 2 сипатта
Тауарлы сипаттағы есеп айырысу, яғни тауарлар және көрсетілген қызметтер,
Тауарлы емес сипаттағы операциялар үшін есеп айырысу, бюджетке
Есеп айырысу үшін келесі негізгі құжаттар пайдаланылады:
Төлем – тапсырмасы бұл банк клиентінің (төлеушінің) өзіне қызмет
Чек – бұл чек берушінің чекті ұстаушыға
Вексель – бұл қарыз алушының қарызды берушіге вексельде
Төлем талап–тапсырмасы – бұл бенефициардың төлеушіге оған қызмет көрсетуші
Инкассалық үкім – бұл банк клиентінің берешек қарыздары
Аккредитив – бұл импортер банктің аккредитивтік өтініште көзделген шарттың
Инкассо – бұл банк клиентінің (экпортердің) импортердан алған
Пластикалық карточкалармен есеп айырысу банктегі арнайы ашылған карточкалық шоттар
Шаруашылықтағы өнімді жабдықтаушылар мен тұтынушылар арасындағы қолма
Корреспонденттік шот – бұл коммерциялық банктердің өзара есеп
Корреспонденттік шотта банктердің меншікті қаражаттары және оның клиенттерінің
Корреспонденттік шотқа сәйкес банктерде мынадай корреспонденттік шоттар ашылуы
НОСТРА шоты , яғни біздің сіздегі шотыңыз .
Бұл банктің балансының активінде көрсетлетін , сол банктің басқа
ЛОРО шоты , яғни сіздің біздегі шотыңыз .
Бұл банктің балансының пассивінде көрсетлетін , басқа банктің
ВОСТРО шоты , шетел банктің резидент банкте
Біздің тәжірибеде корреспонденттік қатынас орнатудың банкаралық есеп айырысудың
Орталықтандырылған – яғни, банктердің Ұлттық банкте немесе өкілетті органда
Орталықтандырылмаған – яғни , коммерциялық банктердің бір-бірінде ашатын
Спецификалық және спецификалық емес қызметтердің арасында қосымша операциялар
Спецификалық емес банктік қызметтерге қалған барлық қызметтер кіреді, оның
делдалдық қызметтер;
кепілхаттар мен сенімхаттарды ұсыну;
трасталық операциялар;
сейфтік қызметтер және т.б.
Қарастырылған жіктемеге сәйкес және қызметтерді тұтынатын субъектілеріне байланысты қызметтер
Банктер уақытша бос ақшалай қаражаттарын жинап және оларды қайта
Пассивтік операциялар негізінде банктің ресурстары жинақталады.Сондықтан да, пассивтік операциялардың
Ал басқадай оқулықтарға сүйенсек, банктің пассивтің пассивтік операциялары –
Активтік операциялар – бұл банктердің табысв алу және
Көрсетілетін банктік қызметтер ақылығына байланысты ақылы және ақысыз қызметтер
1.2. Шетел тәжірибесіндегі көрсетілетін банктік қызметтері
Соңғы он жыл ішінде өндіріс жағынан дамыған мемлекеттерде банктік
Осыған байланысты Батыстың коммерциялық банктерінің тәжірибесін зерттеуі
Жекелеген салымшыларға депозиттік және несиелік операциялардан басқа қызметтердің
Батыс Еуропа және Солтүстік Америка мемлекеттерінде барлық несиелік институттар
Сөйтіп, шетел мемлекеттеріндегі дамыған ең негізгі жинақ және несиелік
Дамыған мемлекеттеріндегі әйгілі банктік жинақ шоттары:
1. Капитал нарығының жинақ шоттары ( capital market saving
2. Автоматты жинақ шоттары, оларды дамыған мемлекеттердің коммерциялық банктері
Бұл шотқа ұқсас 1978 жылы “Мерилл Линг” фирмасы ұсынған
Сол 1978 жылы банктер ATS – шоттарын (automatic transfer
Мұндай шоттар отандық банктер тәжірибесінде де қолданылуы мүмкін, өйткені
3. “Бай” клиенттер үшін жинақ шоттары (fortune saving accounts)
4. Асыл металдарды сатып алу үшін шоттар (precious metals
Депозиттік қызметтер нарығындағы өскен бәсекелестік чектік депозиттердің көптеген жаңа
Чектік депозиттердің көп таралған формалары талап етуге дейінгі депозиттер
Алғашқы кезде NOW – шоттары пайыз төленетін жинақ салымдарының
Кейбір кезде NOW – шоттарын пайыздық және ағымдағы шоттардың
1983 жылда дамыған мемлекеттердің коммерциялық банктері NOW-шоттарға ұқсас “Super
Сөйтіп, банктік тәжірибеге NOW – шоттарының енгізілуі, бірте- бірте
Соңғы кездерде банктер ресурстарды тарту формалары мен жаңа
Кейбір мемлекеттерде салымдарға халықтың жинақтарын тартудың ерекшеліктерін қарастырайық
Ұлыбритания. Маманданған банктермен қатар барлық несие – қаржылық
Халыққа салымдардың классикалық түрлерін ұсынумен , негізінен ,
Ал трасталық жинақ банктері өздерінің салымшыларына
Франция. Бұл мемлекетте жинақтарды тарту саясаты мемлекеттің
Бүкіл Европа мемлекеттері арасында француз банктері банктік технологияны ,
Италия. 1991 жылы Италияда 83 жинақ кассалары суперхолдингтік
Германия. Халықтың жинақтарын салымдарға тарту Германияның барлық
Ең көп таралған салымдар; мерзімді салымдар (екі түрлі);жинақ
АҚШ. Европаның дамыған мемлекеттеріне қарағанда АҚШ-та халықтың жинақтарын
Негізгі депозиттер талап етуге дейінгі салымдарға, жинақ
АҚШ – та NOW – шоттарын ашудағы салымшылардың
Қазіргі жағдайда несиелеу саласындағы коммерциялық банктер
Сонымен, батыс банктернің тәжірибесінде ең көп қолданылатын банктік
1)Ағымдағы шот бойынша несие (овердрафт);
2)Ағымдағы шоттың “несиелік зонасы” ;
3)Есептік несие ;
4)Тұтыну несиесі және жеке тұлғаларға жекелеген (персоналды) несиелері;
5)Ипотекалық несие ;
6)Балаларды оқытуға арналған ссудалар және студенттерге ссудалар ;
Сөйтіп оларды жеке-жеке қарастырайық.
1. Ағымдағы шот бойынша несие (овердрафт). Ұлыбританияда, Канадада, Германияда
Мәні бойынша, овердрафттың контокоррентті несиелеуден айырмашылығы – бұл,
Овердрафттың уақыт бойынша шектеулері жоқ,яғни несиені өтеудің
2. Ағымдағы шоттың “несиелік зонасы”. Ұлыбританияның ірі коммерциялық банктері
Клиенттің ағымдағы шотында дебеттік сальдо анықталған жағдайда, бірақ белгілі
3. Есептік несие. Бұл вексельдің төлеу мерзіміне дейін, пайызын
Есептік несие қарыз алушыларға кейбір артықшылықтарды береді .Ең алдымен,
1)Көптеген дамыған мемлекеттерде вексельдік салықты төлеу керек ;
2)Тиімді (эффективті) пайыздық ставка есептік ставкадан жоғары, себебі дисконт
4. Тұтыну несиесі және жеке тұлғаларға жекелеген (персоналды) несиелері.
Қайта жаңартылатын несиенің бір формасына несиелік карточкаларын жатқызуға болады,яғни
Банк клиенттің міндеттемелері бойынша төлемдерді өзінің меншікті қаражаттары арқылы
Ипотекалық несиелер. Ипотекалық несиелендіру жүйесінің (жылжымайтын мүлікті кепілге
30-шы жылдары АҚШ-та ипотекалық несиелендірудің мемлекеттік қорғау
Германияда ипотекалық несие берудің бір ғана шарты – несиені
Францияда тұрғын үй құрылысты несиелендіру банк пен жеке қарыз
Балаларды оқытуға арналған ссудалар және студенттерге ссудалар. Жеке тұлғаларға
Соңғы он жыл ішінде өндіріс жағынан
Осыған байланысты Батыстың коммерциялық банктердің тәжірибесін зерттеуі ерекше мәнге
Жекелеген салымшыларға депозиттік және несиелік операциялардан басқа қызметтердің кең
Батыс Европа және Солтүстік Америка мемлекеттерінде барлық несиелік институттар–универсалды
2. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің депозиттік нарығын
2.1. Екінші деңгейлі банктердің депозиттік нарығын талдау
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері – жалпы қаржы жүйесіндегі
1 сурет–Коммерциялық банктердің несиелері мен депозиттерінің құрылымы.
Қазақстан Республикасының депозит нарығы күрделі де қарқынды дамып
1 – кесте. Коммерциялық банктердің депозиттері және құрылымы.
Кезең соңындағы депозиттер (млн. теңге)
Кезеңдер Барлы
ғы Валюта түрлері бойынша Субъектілері бойынша Өтімділік дәрежесібойынша
ұлттық валюта шетел валюта банктік емес заңды тұлғалар Жеке
2002 581933 235466 346467 327809 254123 175752 406180
2003 703135 362834 340301 403950 299184 234214 468921
2004 1270843 482950 783893 829667 441176 584587 686255
Сандық мәліметтер ҚР Ұлттық Банктің статистикалық бюллетеннен
2002 жылында депозиттер сомасы 581933 млн. теңгені құраса, 2003
валюта түрлері бойынша.
субъектілері бойынша.
өтімділік дәрежесі бойынша.
Депозиттердің құрылымын валюта түрлері бойынша талдайтын болсақ, онда ұлттық
Депозиттерді субъектілері бойынша талдайтын болсақ, 1999 жылдаң бастап
Депозиттердің субъектілері бойынша әрбіркезеңдердегі көрсеткіштері негізінде салыстырмалы талдайтын болсақ,
Жеке тұлғалардың депозиттері 1999 жылы 28 953 млн. теңгні
Депозиттердің субъектілері бойынша 2002 жылы жеке тұлғалар мен заңды
Депозиттердің өтімділік дәрежесі бойынша талдайтын болсақ, 2002 жылы талап
Бұл, әрине, үкімет пен коммерциялық банктердің өздері тарапынан дұрыс
2 – кесте. Қазақстанның екінші деңгейлі банктеріндегі
Кезең соңындағы депозиттер (млн. теңге)
Кезеңдер Барлығы Талап еткенге дейінгі депозиттер Мерзімді депозиттер
ұлттық валюта шетел валюта ұлттық валюта Шетел валюта
2000 91709 17474 9360 15443 49386
2001 186080 22890 16289 26446 120410
2002 257360 24531 20667 42975 169129
2003 352253 37354 21665 112365 179901
2004 441176 51670 18918 140523 229764
* Сандық мәліметтер ҚР Ұлттық Банктің статистикалық
Осы көрсеткіштер бойынша 2001 мен 2002 жылдардың
ТЕД депозиттердің өсу қарқыны 2004 жылы 2000 жылға
2.2. Коммерциялық банктердің депозиттік портфелінің құрылымын талдау
Ал енді алдыңғы қатардағы Коммерциялық банктеріндегі депозиттердің жағдайына талдау
3 кесте. Қазақстанның алдыңғы қатардағы Коммерциялық банктеріндегі депозиттердің
(мын.тенге)
Банктер атауы Жылдар Салымдардың барлығы Талап ет-
Халық Банкі 2003 290367310 147390500 142976810
2004 357415680 156808690 200606990 200321860
2005 527547540 192180170 335367370 221585970
БанкТуранӘлем 2003 86013300 11661030 74352270
2004 193587660 24105090 169482570 168418210
2005 361499730 44358670 317141060 239212660
Казкоммерцбанк 2003 35544320 7409070 28135250
2004 125848410 22028020 103820390 100948760
2005 436734480 38706200 398028280 238043490
БанкЦентрКредит 2003 27269140 2994530 24274540
2004 49387790 5746480 43641310 41648810
2005 101311850 8486830 92825020 87589660
АТФБанк 2003 3442380 1764040 1678340
2004 7974880 2672230 5302650 5111990
2005 46424330 7307440 39116590 9484380
Темірбанк 2003 8262120 2729380 5532740
2004 20149180 2904910 17244270 15788760
2005 29780360 3979140 25801220 29780360
Сандық мәліметтер ҚР Ұлттық Банктің статистикалық бюллетеннен
Қазақстанның Халық банкінде талап еткенге дейінгі салымдар 2003 жылдың
Қормен сақтандырылатын мерзімді салымдар көлемінің бұл банктердегі өсу қарқынының
Халық қаражаттарын салымға тартудың негізгі себептері мыналар :
Халық салымдары – банк үшін банкаралық займдармен ,банктік вексельдермен
Коммерциялық банктерің көп ресурстар тартуға мүмкіндіктері бар.
Халықтың ақшалай қаражаттары – банк үшін тұрақты ресурс .
Халық жинақтары банк ресурстарының бөлек тобын құрайды. Халық
3.Қазақстан Республикасындағы банктердің депозиттік операцияларын
3.1. Депозиттік портфельді басқару және ондағы тәуекелдерді азайту жолдары.
Банктің депозиттік портфелін басқару жүйесі банктің депозиттік саясатының опималь
- тұрақсыз қорлардың ( ірі депозиттік сертификаттар,талап еткенге дейінгі
-талап еткенге дейінгі депозит көлемі баланс валютасына қатынасы бойынша
-мерзімді депозиттер көлемі баланс валютасына қатынасы бойынша 20-30% ды
- ірі депозиттік сертификаттар деңгейі депозиттердің жалпы сомасының 15%-нан
- бір салымшыға тиесілі депозит көлемі депозиттің жалпы сомасына
Банктің депозиттік операцияларымен байланысты тәуекелдердің түрлері:
- өтімділіктің қамтамасыз етілмеуі тәуекелі банк клиенттерінің барлығы
- объективті және субъективті себептерге байланысты алынбаған паида немесе
- трасформациялық тәуекел, ол да өтімділік пен пайыздық тәуекел
Депозиттік саясаттың және несие саясатының құрылуы мен қолданылуына шын
Тәуекелді басқару түсінігі- бұл шара қодану,сәйкесінше тәуекелді төмендетуге бағытталған
Банктің тәуекелін басқаруда келесі кезеңдерді зерттегеніміз дұрыс
тәуекелдің мазмұнын табу ;
тәуекелдің деңгейін анықтауға қажет ақпарат көлемін және көздерін
тәуекелдің шекараларын анықтау, оның таралуындағы өлшемдері , әдістерді
тәуекелден сақтандырудың әдістерін анықтау немесе таңдау;
тәуекелді басқару нәтижелерін алдыңғы талдау әдістеріменсалыстыра отырып талдау .
Банктік тәуекелдерді әр түрлі белгілері бойынша жіктеуге болар еді
Тәуекел – бұл жағымсыз жағдайлардың пайда болуы немесе ақшалай
Қаржылық тәуекел – кірістердің төмендеуі жағадйында ,пайданың болмауы немесе
6 кесте. Тәуекелдерді факторларға байланысты жіктеу.
Сыртқы (жалпылама) Ішкі (жекелеген)
Құрылымдық Пассивтік операциялар бойынша
Елдік Несиелік
Саяси Пайыздық
Географиялық Валюталық
Сақтандыру Өтімділіктің қамтамасыз етілмеуі
Инфляциялық Іс-әрекеттің жетерліктей
диверсификацияланбауы
Басқалар Басқалар
Коммерциялық банктердің барлық операциялары тәуекелдермен байланысты. Тәуекел нәтижесінде шығынға
Банктің депозиттік операциялары бойынша тәуекелді сақтандырудың әдістері.Олар:
1) міндетті сақтандыру (депозиттерді сақтандырудың орталықтандырылған міндетті қорлары);
2)ерікті сақтандыру;
аралас сақтандыру (жоғарыда аталған екі әдісті бірдей пайдалану арқылы).
3 сурет – Жеке тұлғалардың депозиттерін сақтандыру бойынша тәуекел
Тәуекелді ретроспективтік талдау ақша ағымдарының қозғалысын ескере отырып жүргізіледі
Депозиттік операциялар бойынша тәуекелді бағалаудың және басқарудың жекелеген әдістерін
Ресурстарды тартудың құрылымдық талдамасы . Коммерциялық банктердің ресурстарының
Жекелеген коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамадану дәрижесіне байланысты
Қазіргі банктік тәжірибе , жоғарыда атап көрсеткініміздей, депозиттердің өте
Тартылған қаражаттардың құрылымын сандық талдау банктің меншік қаражаттары секілді
Активтердің өтімділігі тұрғысынан және пассивтердің талап етілу тұрғысын банктің
Осыдан шығатын қорытынды,тіпті біріңғай бірдей бағдарламаны пайдаланса да, әрбір
Тартылған қаражаттарды пайдаланудың тиімділігі банктерде мына формуламен есептеледі:
Кт =(ПСН /Кр) х 100
Мұндағы: ПСН- нетто тартылған қаражаттар .
Кр – несиелік салымдардың жалпы сомасы .
Ол меншікті қаражаттар мен олардың мобилизациясы арасындағы айырма ретінде
Аталған көрсеткіштің 100% көлемінде болуы – барлық аталған
2. Депозиттердің құрылымын талап етілу деңгейлері бойынша талдау.
Талап етілу деңгейіне байланысты тартылған қаражаттар талдау үшін келесідей
2)мерзімді депозиттер;
3)банкке бағалы қағаздарды сатқаннан түскен қаржылар ;
4)кредиторлар ;
5)басқа банктердің кредиттері .
Ағымдағы шоттарға тартылған қаражаттар көлемінің өзгеруі бір жағынан мерзімді
Ағындығы шоттардағы және мерзімдік шоттардағы қалдықтар үлесінің артуы,мәселен ,
Коммерциялық банктердің өте ірі банкаралық несиелерге тәуелділігінің өсуін біз
Бұдан шығар қорытынды :банк балансының арзан бөлігінің үлес салмағы
Сонымен бірге, айта кету керек , талап етуге
Әлемдік тәжірибеде тартылған қаражаттарда осы үлестің мөлшері әдетте 30%
Осы жоғарыда айтылғандармен қоса қазіргі банктік жүйедегі тәжірибеде активтер
3. Мерзімі бойынша депозиттер құрылымын талдау. Коммерциялық банктердің шоттар
Талап етуге дейінгі шоттардағы қаражаттар;
1 айға дейінгі депозиттік шоттардағы қаражаттар;
1 айдан 3 айға дейінгі депозиттік шоттардағы қаражаттар;
3 айдан 6 айға дейінгі депозиттік шоттардағы қаражаттар;
6 айдан 1 жылға дейінгі депозиттік шоттардағы қаражаттар;
1 жылдан жоғары депозиттік шоттардағы қаражаттар .
Осындай топтастыру клиенттердің қаржыларын қайтару мерзімінің мүмкіншілігін
Сонымен қатар пассивтерді уақыт мерзімінің өтуімен жоғарыда көрсетілген шоттар
Трансформация - бұл банктің стратегиясы, онда ресурстар қысқа
Мұнда ең үлкен қауіпті өтімділік тәуекелі иеленеді .Банк әр
4. Трансформациялық тәуекелдің бағалануы. Сонымен, трансформациялық тәуекел банктің активтері
К= R-S / S *100 %
Мұндағы: R –қысқа мерзімді ресурстар .
S- қысқа мерзімді ссудалар.
К-трансформациялау коэффициенті.
Мерзімдері бойынша ресурстарды трансформациялау банк өтімділігін шиеленістіре түседі. Сондықтан
Жалпы банктер тәжірибесінде активтердің басым көпшілігінің трансформациялау тәуекелінің жоғары
Осындай жағдайда, трансформациялау тәуекелін төмендету үшін активтері мен пассивтерінің
Сонымен бірге банкаралық несиелердің және депозиттердің нарығына қайта қаржыландыруға
5. Депозиттер тұрақтылығының дәрежесін бағалау. Коммерциялық банктің несиелік саясатын
Банкирлер әрқашан несиелеу мақсатына қолдана алатын депозиттің осы бөлігі
Депозиттердің тұрақтылығын бағалау көрсеткіштері салымдардың қаншалықты тұрақты екенін көрсетеді.
Олардың бірі – салынған салымның орташа сақталу мерзімі .Ол
С=(О / В) * Д ,
Мұндағы: С – күндік орташа сақтау мерзімі .
О – салымдардың орташа қалдығы .
В – салымдарды беру бойынша айналым .
Д – кезеңдегі күндер саны.
Депозиттік базаның тұрақтылығын көрсететін келесі көрсеткіш – салымдар ретінде
У = Ок – Он / П *100% ,
Мұндағы: Ок – салымдар бойынша жыл соңындағы шоттардағы қаражат
Он - салымдар бойынша жыл басындағы шоттардағы қаражат қалдығы
П - салымдар бойынша шоттарға қабылданған түсімдер .
Бұл коэффиценттер банкирлерге белгілі бір нақты мерзімдегі депозиттік портфельдің
3.2. Қазақстан Республикасындағы депозиттерді сақтандыру жүйесінің даму келешегі .
Қазақстандық салымшылардың коммерциялық банктерге сеніп тапсырған салымдарын қорғау проблемасы
Банктердің қалыпты жұмыс істеуіне ең керекті жағдай – олардың
төлем қабілетсіздігі шегіне жеткенде экстремалды жағдайларда банктерге қаржылық көмек
депозиттер бөлімі бойынша сақтандыру төлемдері арқылы олардың салымдарын сақтандырады
Осындай жолмен банктік жүйе үшін өте бір күрделі мәселе
Қордың құрылтайшысы Ұлттық банк боып табылады.Қордың акцияларын
Қордың банктік шоттары тек Ұлттық банкте ашылады.
Қордың ақшаларын орналастыру төмендегідей :
Қор активтерінің 80 пайыздан кем емес мөлшерінде мемлекеттік бағалы
Ұлттық банктегі салымдарға 10 пайыздан астам (депозиттерге);
Қор мына негізгі қызметтерді атқарады :
қатысушы банктің еріксіз таратылуы жағдайында оның салымшыларына (депозиторларға) салымдары
активтерді басқаратын;
қатысушылар куәліктерінің есебін жүргізеді;
қор жарғысында қарастырылған және қазіргі ережелерге, сондай-ақ Ұлттық банктің
Қор өз қызметтерін атқаруда мынадай құқықтарды иеленеді :
Ұлттық банкпен ақпарат алмасу және жеке тұлғалардың ,қатысушы-банктердің банктік
Ұлттық банкке қатысушы-банктердің қазіргі ережелер мен
қазіргі ережелер мен бекітілген тәртіп бойынша қатысушы-банкті жеке тұлғалардың
салымшылардан (депозитарлық) еріксіз таратылатын қатысушы банктерден салымдар бойынша төленетін
салымшыдан берілген банктің салымшыларға қормен өтемақы мөлшерінде еріксіз таратылатын
банкті басқару бойынша уақытша әкімшілік құрамына өз өкілін енгізуге;
қатысушы банкті тарату комиссиясының құрамына өз өкілін енгізу туралы
өз құзыретінің шегінде басқа да құқықтарды жүзеге асыруға құқылы
Өз қызметтерін жүзеге асыру барысында қор :
еріксіз таратылатын қатысушы банктерге регрестік талап қою құқығын иеленеді;
Ұлттық банкке өзінің қызметі жайлы қаржылық есеп беру ,соның
Қор басқармасының өкілеттілігі:
Банктерде жеке тұлғалардың салымдарын міндетті ұжымдық кепілдендіру жүйесіне
Қазіргі ережелерге сәйкес қорға міндетті күнтізбелік және басқа да
Банк қатысушы-банктерді инспекторлық тексеруден өткізу немесе оларға шектелген ықпал
Қатысушы банкті жеке тұлғалардың салымдарын міндетті ұжымдық кепілдендіру жүйесінен
Қор активтерін Ұлттық банкке келісім бойынш сенімдік басқаруға беру
Еріксіз тартылатын қатысушы-банктердің салымдар бойынша өтемақысын төлеу туралы шешім
Агент-банкті таңдайды;
Қор басқармасының төрағасын сайлау және Қордың лауазымды тұлғаларын тағайындау;
Қордың жыл сайынғы кірістер мен шығыстар сметасын бекітеді.
Қазіргі ережелерге сәйкес басқа да өкілеттіктер .
Қордың лауазымды мен қызметкерлері өз қызметтерін жүзеге асыру қызмет
Қатысушы банктердің міндеттері:
Уақытылы және толық міндетті күнтізбелік және басқа да
Мәліметтерді уақытында және толық көлемде Қорға ұсынып отыру.
Еріксіз таратылған қатысушы –банк туралы сот шешімі күшіне енген
Жеке тұлғалардың салымдарын міндетті ұжымдық кепілдендіру жүйесінің объектісі
Клиенттеріне өзінің жеке тұлғалар салымдарын міндетті ұжымдық кепілдендіру жүйесіне
Салымшылар алдындағы міндеттемелердің уақытылы және толық орындалмауын туғызатын жағдайлар
Қорға еріксіз таратылу жағдайындағы қатысушы-банктердің жеке тұлғалардан салымдарға ақша
Қазіргі ережелерге сәйкес басқа да талаптарды орындау.
Қатысушы банк қазіргі ережелер мен талаптарды орындамаған жағдайдаҰлттық банк
Банктер өтініш пен құжаттарды бергеннен кейін міндетті күнтізбелік жарнасын
Банктер жеке тұлғалар салымдарын міндетті ұжымдық кепілдендіру жүйесінен шығарылып,
қатысушы-банкке депозиттер қабылдауға жеке тұлғалардың банктердегі шоттарын ашу
жыл бойында бірнеше мәрте (екі немесе одан да көп)
қазіргі ережелер мен белгіленген басқа да талаптар бұзылғанда .
Жеке тұлғалардың салымдарын міндетті ұжымдық кепілдендіру жүйесінен шығарылған жағдайда
Қор басқармасының қатысушы куәлігін банкке беру немесе жеке
Салымшылар алдында өз міндеттерін атқару үшін Қор Ұлттық
Күнтізбелік жарнаның мөлшерлемесі әрбір қатысушы-банктер үшін оның қаржылық
Резервті қалыптастыру үшін салымдар бойынша өтемдер келесі тәртіппен жүзеге
Салымдар бойынша толық көлемде өтемдерді өтеу үшін қатысушы-банктер алғашқыда
Алғашқыда қалыптастырылған резервтік сомасы жеткіліксіз болған жағдайда Қордың жарғылық
Салымдарды өтеу үшін резервтің алғашқы қалыптастырылған сомасы жеткіліксіз болған
Салымдарды өтеу үшін Қордың қарызға алынған ақшалары ,сондай-ақ Қордың
Сақтандырылған депозиттерді өтеудің балама әдістері:
а) Банк-мост- І. Мост – Банк тұжырымының келесідей
б)Банк-мост- ІІ. Салымшылардың сақтандырылған қаражаттарын қайтару үшін көптеген жағдайларда
Банкротқа ұшыраған банктің лицензиясын алғаннан кейін,Ұлттық банк, шектелген жаңа
в)төлемақы әдістері. Кейбір жағдайларда банк-агент талап ететін шоттар мөлшері
Тәжірибеде Қор және оның агенттері банкротқа ұшыраған банкке сапалар
Бұл әдісті Қор қатысушы – банктермен балама тәсілдермен, келісімдермен
г) сатып алу әдісі және міндеттемелерді өзіне алу.
Ережеге және басқа да заңдарға өзгертулер енгізуді ұсынамыз, яғни
Бұдан да үлкен тиімділікке қол жеткізу үшін Қор және
Бұл мәміле Қор және сақтандыру компаниясы арасында жүзеге асырылады,
д) сақтандырылған салымдарды табыстау (Банк – агент). Біздің нұсқамыз
Ең тиімді үлгі банк – агент есеп жүргізуге талабын
Қор жойылуға арналған активтерден сақтандырылған депозиттердің орнын жабуды
Қорға саясатты қабылдау немесе қордың алғашқы шығындарын екі компонентке
қордың резервтеріне қосылатын шығындардың бағалану көлемі;
банкрот болған банкті жоюдан түсетін дебиторлық қарыз. Егер қордағы
Егер де толықтырылған және тез өтелетін салымдар алдында өтемдер
Ережедегі қатысушы-банктер, егер олардың сақтандырылған депозиттерді өтеуге арналған
Ережеде, сонымен қатар жоғарыда аталған сомадан басқа жетіспейтін сомасының
ережеде қарыз бойынша пайыз төлеу туралы тәртіп қарастырылмаған;
күтілген жойылу табысы бағаланбай ережеде сақтандырылған депозиттер бойынша төлемдер
ережеде салымдардың күтілетін немесе қайтарымның үлкен көлемінің әсерінен азаюы
қосымша және төтенше салымдар туралы міндеттеу қатысушы-банктерді біраз ойландырады
Күнтізбелік міндетті салымдар бойынша мөлшерлемелерді анықтау. Күнтізбелік салымдар ережеде
Салымдарды бөлшектеп қайтару.
Қорға қосымша және тез өтелетін салымдар керекғ болса онда
Қордың қаржылық қаражаттары.Өзінің заңды міндеттемелерін орындау үшін ақша алудың
1 млрд.теңге көлеміндегі бастапқы капитал ;
Қатысушы – банктердің жарналары ;
Өз қаражаттарын инвестициялаудан түсетін табыстар ;
Салымшылар алдында қарызды өтеу үшін ҚР Ұлттық банкінен алған
Қаржыландырудың қосымша тағы екеуіне рұқсат беру керек.Оның біріншісі –
Екіншісі – банкрот болған активтерін жойғаннан түскен түсім ,ал
Қамтамасыздандырылмаған несие желісі. Ұсыныс ретінде ҚР Ұлттық банкінен немесе
Айналым капиталы . Қордың міндеті – депозиттердің орнын толтыру,
Қор жойылуға шығарылған активтерден сақтандырылған депозиттердің орнын толтыру сомасын
Біріншіден, қатысушы банктердің қызметкерлері сақтандыру туралы халықтың сұрақтарына жауап
Екіншіден, ҚР Ұлттық банкі өз қызметкерлерін соның ішінде банктік
Қорытынды
Мемлекетіміздің өсіп, дамуында өзінің үлесін қосатын, экономикамыздың ажырамас
Осы бітіру жұмысының нәтижесінде біз келесідей қорытындыларды береміз:
Біздің еліміз үшін маңызды шетел тәжірибесінде қолданылатын банктің депозиттік
Банктік қызметтердің негізі болып табылатын депозиттік операциялар нарығына, сондай-ақ
Осыған байланысты біз келесідей ұсыныстарды береміз:
Халықтың қаражаттарын тартуда және банкпен пайда табуда, сәйкес банктік
Шығыста қолданылатын, сонымен қатар біздің заңды және жеке тұлғарымызға
Банкке деген сенімділігін арттыру мақсатында жеке тұлғалардың салымдарын сақтандыру
Сондай-ақ есеп-айырысу операцияларындағы колма-қолсыз ақшалармен есеп-айырысуды одан да
Егер де осы ұсынылғандардың барлығы мүмкіндігінше іске асырылатын болса,
Қолданылған әдебиеттер тізімі :
“Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР заңы.31.08.1995
“Жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерін) кепілдендіру (сақтандыру)” Қорының Ережелері.
Ақша айналысы және несие / Мақыш С.Б. –Алматы: “Қазақ
Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары /Көшенова Б.А.: Алматы: Экономика,
Банковское Дело /Под ред. Сейткасымова Г.С.- Алматы : Қаржы-қаражат
Банковское Дело /Под ред. Лаврушина О.И.- Москва: Финансы и
Банковский менеджмент / Питер С. Роуз (перевод с английского)–
Банктік тәуекелдер /Шаяхметова К.О.- Алматы : “Қазақ Университеті”, 2004жыл.
Банковский маркетинг /Тулембаева А.Н.- Алматы, “Қазақ Университеті”,2005 год.
Банки и банковские операции /Под ред. Жукова Е.Ф.- Москва:
“Банковский маркетинг”/Спицын И.О., Спицын Я.О. –Москва: 1995 год.
Введение в банковское дело/Под ред. Асхауера Г.(перевод с немецкого)-Москва
Коммерциялық банктер операциялары / Мақыш С.Б. –Алматы : Издат-Маркет,
Мишкин Ф. Экономическая теория денег, банковского дела и финансовых
Михайлов Д.М. Современные тенденции развития мирового рынка ссудных капиталов
Максимо В. Энг, Фрэнсис А. Лис, Лоуренс Дж. Мауэр,
Операции коммерческих банков./ Ширинская Е.Б. Москва: Финансы и
Основы современного банковского дела/Мадиярова Д.М., Марчевский В.С.: Алматы:
Роджер Л. Миллер, Дэвид Д. Ван Хуз. Современные деньги
Современный коммерческий банк:управление и операции /Усоскин В.М.-Москва :Антидор, 1998
47
Траста операциялары
Несиелік операциялар
Сақтандыру
операциялары
Брокерлік
операциялар
Банктік инвестор
немесе
андеррайтер
Инвестициялық
жоспарлау
Төлем
және
есеп айырысу
Жинақтаушы
операциялар
Қолма қол ақша ағымын басқару
Қазіргі
Банк
Банкаралық
қатынастар
Несиелер
Пассивті
Басқа
да
тартыл
ған
Активті
Басқа
да
орна
ласты
рылған
Ұлттық Банк
тәуекелі
Жарғылық қорды құруға қосқан 1 млрд.
теңгесінің 50 % ,500 млн. теңге .
500 млн.теңгеден басқа активтерінің барлығы немесе белгілі бір бөлігі,сонымен
Сақтандыру қоры
тәуекелі
Қатысушы–банк
тәуекелі
Қорға қосқан календарлық жарна сомасы, қосымша жарналары сомасы,төтенше жарна
Банкрот болған КБ
тәуекелі
Жеке капиталының көлемі
Активтік және пассивтік операциялар бойынша жалпы табыстың төмендеуі
Банк жүйесі
тәуекелі