Акциялар нарығы
МАЗМҰНЫ
I Кіріспе---------------------------------------------------------------------------------------3
1. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының
пайда болуы және олардың қатысушылары туралы түсінік-----------------------4
2. Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері-------------------------------11
2.1. Акциялар
2.2.Облигациялар
2.3.Мемлекеттік бағалы қағаздар
3. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар
нарығының даму жолдары--------------------------------------------------------------24
II Қорытынды-------------------------------------------------------------------------------25
III Пайдаланылған әдебиеттер-----------------------------------------------------------26
КІРІСПЕ
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда
Екінші бөлімде түгелімен бағалы қағаздардың негізгі және туынды
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының даму
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі- кіші және
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар
нарығының пайда болуы және олардың қатысушылары туралы түсінік
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның
- сұраныс пен ұсыныс;
- делдалдар мен басқа қатысушылар;
- нарықтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, қор биржалары,
- нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Нарықтың осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытты негізінен құрылып
Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағадайында толыққанда бағалы қағаздар
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрылымы және бағалы
Біріншіден, мемлекеттік бағалы қағаздардың эмитенті-Қаржы Министрлігі;
Екіншіден, Ұлттық банк-оның қаржы агенті, сонымен бірге
Жоғарыда баяндалғандардан туындағанындай, бағалы қағаздар нарығы – шаруашылық
1 сызба. Қаржы нарығы мен бағалы
қағаздарының өзара байланысы
Қаржы нарығында сатып алу-сатудың объектілері айрықшалықты тауарлар –
Қаржы нарығында бағалы қағаздардың қозғалысымен ортақтастырылатын экономикалық қатынастар
Бағалы қағаздардың эмиссиясы – бұл жарғылық капиталды қалыптастыру
Бағалы қағаздарды айналысқа шығару – эмиссия –бұл бағалы
Бағалы қағаздардың эмиссиясы:
акционерлік қоғам құрған кезде және акцияларды оның құрылтайшылары
акциялар шығару жолымен акционерлік қоғамның бастапқы жарғылық капиталының
облигациялар және басқа борыштық міндеттемелер шығару жолымен
Эмиссиялық бағалы қағаздар – бұл бір эмиссия шегінде
Эмиссиялық бағалы қағаздар шығару – эмитенттің эмиссиялық бағалы
Эмиссиялық бағалы қағаздарды (акцияларды, облигацияларды) шығаруды жарияланған жарғылық
Бұрын айтылғандай, бағалы қағаздардың эмиссиясы бағалы қағаздардың бастапқы
Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағазды шығарудың, оларды тіркеудің, орналастырудың,
Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағадар эмиссиясы бағалы
Ашық орналастыруды жүзеге асыратын акционерлік қоғамдардың акциялары эмиссияланатын
Акционерлік қоғамдардың – банктердің және банк операцияларының жекелеген
Эмиссиялық бағалы қағаздар құжаттандырылған (документарлық) және құжатсыздандырылған нысандарда
Құжаттандырылған нысанда шығарылған бағалы қағаздар иелерінің құқықтары осы
Бағалы қағаздармен мәмілелер ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар
Кәсіби қатысушылар ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында мәмілелерді өз
Кәсіби қатысушының бағалы қағаздармен мәміле жасауға өкілеттігі оның
Қазақстан Республикасы резиденттерінің-ұйымдарының, бейрезиденттерінің-ұйымдарының, шығаруын уәкілетті
Бағалы қағаздар нарығының субъектілері (қатысушылары) жеке және институттық
Инвесторлар – өз қаражаттарын бағалы қағаздарға салуды –
Мемлекет Ұлттық банк немесе Қаржы министрлігі арқылы бағалы
Эмитенттер – қолданылып жүрген заңдарға сәйкес эмиссиялық бағалы
Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары – өз қызметін
Бағалы қағаздар нарығының кәсіби өкілдеріне брокерлер, дилерлер, кастодиан,
Брокер – бағалы қағаздар нарығының клиенттің тапсырмасы бойынша,
Дилер – бағалы қағаздар нарығының ұйымдастырылған бағалы қағаздар
Кастодиан – бағалы қағаздар нарығының қаржы құралдарының және
Орталық депозитарий – бағалы қағаздар нарығының қаржы
Андеррайтер – бағалы қағаздар нарығының брокерлік - дилерлік
Сауда-саттықты ұйымдастырушы – қор биржасы және биржадан тыс
Бағалы қағаздар нарығының өзін - өзі реттейтін ұйымы
Бағалы қағаздар нарығының бірсыпыра қатысушыларын инвестициялық институттар, яғни
Қаржы делдалдарының сипатына қарай бағалы қағаздар нарығының үш
Бағалы қағаздар нарығында инвестициялық қорлар өзгеше жағдайда болады.
Инвестициялық қор қызметін айқындайын құжат инвестициялық мағлұмдама
Қазақстанда жаңа зейнетақы жүйесін ендіріп, оның дамуымен байланысты
2 Бағалы қағаздар нарығының негізгі және туынды түрлері
Бағалы қағаздар – мүліктік құқықты немесе олардың иелерінің
Бұл анықтамада мүліктік құқық бағалы қағаздарды кеңінен түсінуді
1) Олардың иелерінің белгілі бір шаруашылық жүргізуші субъектінің
2) Оларда тұлғаланған мүмкіндік құқықтарды іске асыру және
3) Қарыз қатынастары мемлекеттік, сондай-ақ корпоративтік бағалы қағаздар
Жоғарыда баяндалғандардан туындағанындай, бағалы қағаздар нарығы – шаруашылық
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде өмір сүреді, оңын
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне қажетті
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай
Бұдан басқа қаржы нарықтарын басқа критерийлер бойынша ажыратады:
Бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуі елдің экономикасында жалған
Қазақстанда қор нарығының қалыптасуы бұрынғы КСРО-ның заңнамасы негізінде
Алайда акционерлік қоғамдардың, брокерлік және қор биржаларының әрі
Нарықтық қатынастардың серпінді даму кезеңі Қазақстан Республикасының Бағалы
Әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың нақты секторларындағы өндірістің
"Бағалы қағаздар нарығы туралы" Қазақстан Республикасы заңының қабылдануы
Бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы алты жылдай уақытты алды
Бастапқы нарық
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар (МЕБҚ) нарығы:
бастапқы орналастыру секторы;
сатып алу-сату секторы.
Корпорациялық облигациялар нарығы
Акциялар нарығы:
МЕБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы
Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) секторы:
МБҚ-ны сатып алу-сату секторы;
МБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы
Қайталама нарық
Қор биржасы
Биржадан тыс бағалы қағаздар нарығының баға белгілеу ұйымы
Басқадай сауда-саттықты ұйымдастырушы.
Бағалы қағаздар – иеленушілеріне мүліктік құқықтар және белгілі
Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүліктік сипатын
"Бағалы қағаздар нарығы туралы" заңға сәйкес Қазақстанда эмиссиялық
Бағалы қағаздар нарық шаруашылығы жүйесінде ақшаны жұмылдыру, жұмсау
Бағалы қағаздардың айналысқа шығарылуы әдетте нақтылы шаруашылық келісімшарттарға
Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивидендтер немесе
Бағалы қағаздар құжатсыз бағалы қағаздар және қағазсыз бағалы
Бағалы қағаздардың түрлері сан алуан: ақшалай бағалы қағаздарға
Инвестициялық (капиталдық) бағалы қағаздар – капиталды жұмсаудың объектісі
Инвестициялық емес бағалы қағаздар – бұл тауар немесе
Эмитенттің құқықтық мәртебесін, инвестициялық және кредиттік тәуекелдердің дәрежесін,
Мемлекеттік бағалы қағаздар – бұл мемлекеттік ішкі борыштың
Муниципалдық бағалы қағаздарға биліктің жергілікті органдарының борышқорлық міндеттемелері
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпоративтік және жекеше қаржы
1930 жылғы Женева конвенциясына сәйкес вексель бағалы қағаздарға
Егер бағалы қағаздар кейін салынған ақшалай сомаларды қайтара
Қазіргі дүниежүзілік практикада өмір сүретін бағалы қағаздар негізігі
"Бағалы қағаздар нарығы туралы" заңда туынды бағалы қағаздар
Туынды бағалы қағаздар нарықта айналыста жүрген корпорациялық бағалы
Туынды бағалы қағаздарды пайдалану белгілі бір қажеттіліктерге: қаржы
Сөйтіп, бағалы қағаздар – бұл шаруашылық қызметте пайдалануға
Бағалы қағаздар ұсынбалы, ордерлік және атаулы болуы мүмкін.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында айналыста мемлекеттік, корпоративтік және
Бағалы қағаздардың арасында ақшаға да, мүлікке де құқықтар
Акция – акционерлік қоғам шығаратын және бағалы қағаздың
Қазақстанның практикасында еңбек ұжымының акциялары, кәсіпорындардың акциялары және
Еңбек ұжымының акциялары тек өз кәсіпорнының жұмыскерлері арасында
Кәсіпорындардың акцияларын кәсіпорындар мен ұйымдар шығарды. Бұл акциялар
Меншіктің акционерлік нысаны акционерлік қоғамдардың акцияларын шығару арқылы
Акция бөлінбейді. Егер акция ортақ меншік құқығымен бірнеше
Жай акция дауыс беруге енгізілетін барлық мәселелерді
Артықшылықты акциялардың меншік иелері – акционерлердің жай акциялардың
Акциялар атаулы, сондай - ақ ұсынбалы түрде де
Облигация – ұстаушысына (иесіне) оның белгіленген құнының тіркелген
Облигациялар атаулы, сондай – ақ ұсынбалы, пайыздық
Облигациялардың мынандай түрлері болады:
агенттік облигация;
ипотекалық облигация;
қамтамасыз етілген облигация;
ішкімемлекеттік және жергілікті қарыздардың облигациялары;
мемлекеттік емес облигациялар;
кәсіпорындардың облигациялары.
Агенттік облигация – қаржы агенттігі шығаратын облигация.
Ипотекалық облигация – жылжымайтын мүліктермен қамсыздандыру шартымен шығарылатын,
Қамтамасыз етілген облигация – эмитент міндеттемелерін орындау эмитент
Ішкімемлеккеттік және жергілікті қарыздарды өткізуден алынған қаражаттар тиісті
Кәіпорындардың облигациялары олардың жарғыларына және қолданыстағы заңдарға сәйкес
Бағалы қағаздар құрамында мемлекет тарапынан, халықтан және заңи
Қазынашылық міндеттемелер ерікті негізде халық арасында таратылатын мемлекеттік
Боналар – мемлекеттік қазынашылық, муниципалдық органдар, мекемелер, фирмалар
Бүгінде айналыста мына бағалы қағаздар жүр: Ұлттық банктің
Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталары 7 күннен 1
Мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалатын операциялардың инвесторлар үшін тартымды
МЕККАМ-ды Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі шығарады, қолданыстағы заңнамаға
Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық валюталық міндетемелер (МЕОКАМ) Қазақстан
Қазынашылық валюталық міндеттемелер ұстаушыларға өтеу кезінде олардың атаулы
Республикалық бюджетің тапшылығын қаржыландыру үшін пайдаланылатын қаржы құралдарын
2005 жылы айналыстағы мемлекеттік бағалы қағаздардың көлемі 458,2
Ұлттық банк ноталарының тиімді табыстылығы бір жылда
Ұлттық валюта номиналдандырылған айналыстағы
мемлекеттік бағалы қағаздардың құрылымы
(мезгілдің соңына)
2004 ж 2005ж
МБҚ, барлығы, млн. теңге 650171 458222
Соның ішінде ҚР Ұлттық банкінің қысқа мерзімді ноталары
Тиімді табыстылығы,% 3,9 2,24
ҚР
қаржы
министір-
лігінің
БҚ Барлығы, млн. теңге 251810 297222
МЕККАМ Көлемі 21185 34000
Тиімді табыстылығы,% 4,88 2,94
МОИКАМ Көлемі 1939 720
Тиімді табыстылығы,% 4,73 4,14
МУИКАМ Көлемі 215 215
Тиімді табыстылығы,% 4,16 4,16
МЕОКАМ Көлемі 143210 163987
Тиімді табыстылығы,% 6,65 5,58
МЕУКАМ Көлемі 62110 62110
Тиімді табыстылығы,% 6,08 6,08
МЕУЖКАМ Көлемі 22190 36190
Тиімді табыстылығы,% 0 0
МАОКО Көлемі 961
Муниципалдық БҚ, барлығы,
млн. теңге 8755 ...
ҚРҰБ-ның қысқа мерзімді ноталары айналыс мерзімі
7 күннен 1 жылға дейін
МЕККАМ – Мемлекеттік қысқа
айналыс мерзімі 3,6,9,12 ай
МОИКАМ – Мемлекеттік орта мерзімді индекстелген қазынашылық
темелер, айналыс мерзімі 1 жылдан жоғары 5 жылға
санағанда
МУИКАМ – Мемлекеттік
міндеттемелер, айналыс мерзімі 5 жылдан жоғары
МЕОКАМ – Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттемелер,айна-
лыс мерзімі 1 жылдан жоғары 5 жылға
МЕУКАМ – Мемлекеттік ұзақ мерзімді қазынашылық міндеттемелер, айна-
лыс мерзімі 5 жылдан жоғары
МЕУЖКАМ – Мемлекеттік
міндеттемелер, айналыс мерзімі 5 жылдан жоғары
МАОКО – Мемлекеттік арнаулы
айналыс мерзімі 1, 2, 3 жыл
Дерек каз: Қазақстанның Ұлттық банкі
Айналыс мерзімі 7 жыл және өтеу күні 2007
Депозит және банк сертификаттары – жинақ ақшаны тарту
Бағалы қағаздардың өзінен басқа дамыған экономикалық жүйелердің қаржы
Бағалы қағаздардың бастапқы нарығы көбінесе Мемлекеттік бағалы қағаздардың
Алғашқы мемлекеттік бағалы қағаздар үш айлық қазынашылық міндеттемелер
1998 жылы қайта қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша бюджет
1999 жылы сәуірде теңгенің еркін өзгермелі айырбас бағамының
МБҚ нарығының дамуы сандық өсуімен ғана емес, сонымен
Мемлекеттік бағалы қағаздардан басқа бастапқы нарықта мемлекеттік емес
Корпорациялық бағалы қағаздар нағыз пайдалы, бірақ сонымен бірге
Қайталама нарықтың жұмыс істеуі ұзақ мерзімді қазынашылық міндеттемелерімен
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының даму жолдары
Қазіргі кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы қалыптасу шағында.
Экономикалық мәселерге;
а)нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы;
ә)бағалы қағаздар анрығын дамытатын біріңғай көзқарас
жүйесінің жоқтығы;
б)заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;
в)салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;
г)бағалы қағаздар нарығының материалдық – техникаық
негізінің аздығы;
д)нарық инфрақұрылымы өсу деңгейінің төмендігі жатады.
Ал, әлеуметтік –психологиялық мәселерге қағаздарнарығында маман кадрлардың
Бағалы қағаздар нарығына мамндарды бағалы қағаздар жөніндегі Ұллтық
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі- кіші және
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта айтқанда Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын
Өркениетті мемелекеттерде экономикалық өрлеудің қаржыландырудың басты жолы бағалы
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында қаржы нарығы қаржы ресурстарын
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде өмір сүреді, оңын
Қаржы нарығы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің
Қаржы нарығының маңызы бос ақша қаражаттарын жұмылдыру және
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының бүгінгі кездегі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Респуликасы Үкіметінің актілер
У.М.Искакова, Д.Т.Бохаев, Э.А.Рузиева. – Алматы: Экономика, 2005.
Бағалы қағаздар нарығы туралы: Қазақстан Републикасы Заңының ресми
Балабанов А.И., Балабанов И.Т. Финансы. Учебное пособие –
Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и
Нарық ценных бумаг и его финансовые институты: Учебное
Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Оқулық.-Алматы: 2005. 551 бет
Құлпыбаев С. және басқалары. Қаржы теориясы. Оқу құралы.
Құлпыбаев С., Баязитова А. Қаржы теориясы. Оқу құралы.-Алматы
Берлин С.И. теория финансов. Учебное пособие. –
Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы. Оқу құралы. –
Русско-казахский экономичский словарь предпринемителя.
Финансовые рынки и посредники: Учебное пособие/ под ред.
Финансы. Учебное пособие (под ред. Проф. А.М. Ковалевой)
17
Бағалы
қағаздар
нарығы