Табу сөздер
Табу мен эвфемизмдердің сөздік қорды байытуға қосар үлесі.
Мазмұны
Кіріспе...................................................................................................................3-7
І тарау. Табу сөздер
1.1 Табу сөздер, түрлері мен қолданылу сипаты.............................................8-14
ІІ тарау. Эвфемизмдер
2.1 Эвфемизмдер, олардың сөздік қордан алатын орны..............................15-16
2.2 Эвфемизмдердің түрлері мен жасалу жолдары.......................................16-23
Қорытынды.....................................................................................................24-26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі....................................................................27
Кіріспе
Табу мен эвфемизмдердің қазақ тілінің лексикологиясының сөздік қордан
Табу – индонезия тілінен алынған термин: тыйым
Ақиқаты, ең басты принципі – сол құбылыс пен
Мәселен совет журналисі М.Дамогацких «Правда» газетінде (VI, 1972)
Бадуйлар бамбуктан жасалған үйлерде (лашықтар) тұрады, олардың үйлерін
Индонезя өкіметтері бұл жерге мектеп салмақшы болып қанша
Ал эвфемизмдерге келсек, эвфемизм – гректің euphemismos –жақсылап,
Эвфемизм құбылысын белгілі бір ұжымның салт – дәстүрі,
Себебі, эвфемиент этнолингвистикалық аспектіде қарастыру аталмыш құбылыстық тілдік
Эвфемизм – тіл-тілдің барлығында дерлік кездесетін ерекше мәнді
Адамзат ақыл –ойының, қоғамдық сана түрлерінің жетіліп дамыған
Бір жағынан ойлаудың байырғы формаларымен байланысты эвфемия құбылысының
Бұл мәселе эвфемия құбылысын зерттеудің ауқымын, объектісін
Профессор Ш.Ш. Сарыбаев окказионал сөздерді «тосын сөз» деп
Эвфемизмдер күнделікті қолданыстан бөлек, көркем шығарма тіліндегі орны
І тарау. Табу сөздер.
1.1 Табу сөздер, олардың түрлері мен қолданылу сипаты.
Мифтік ескі наным – сенім бойынша, атын тура
Табу ұғымымен байланысты, әр елде әр түрлі жағдайлар
Ерте замандарда адамдар әр түрлі қате түсінік, теріс
«Ауылдағы шалдар мен қайын ағаларының атын атамайтын
Бұл әдет әсіресе түркі халықтарының, оның ішінде қазақ
Баяғыда Аюбай, Түлкібай, Итбай деген үш ағайынды адам
- Шырағым, иттер неге үріп кетті, байқап келші,
- Иә, балам, иттер неге үріпті? – деп
- Ауыл сыртындағы аршалы бетте атакем тәкеледі зыттыра
Қазақтың ескі әдет – ғұрпы бойынша келін болып
Мәселен, тете емес қайнысын тетелем деп атамаған, тұлым
Демек, табудың бұл түрінің мән – мағынасы түбірінен
«Баяғыда Тоқсанбай деген ақсақал болыпты. Сол ақсақалдың баласы
Дәл осы тақырыпта үндесетін М.Әуезов шығармаларынан мысал алып,
- Қай шырақ?
- Мына Кіші Қазқабұлақтағы Әйнекемнің баласы деп, Абайды
Осы үзіндіден жалқы есімдедің қолданылуының бірталай спецификалық ерекшеліктерін
Дәл осы секілді Ғабит Мүсіреповтың «Оянған өлке» романынан
- Үлкен кісі, жүзден жиырмасы кем аулының жігіттері
Әйелдің сұрап тұрғаны Сексен аулының жігіттері екенін аңғармай
- Шырағым, ондай оспағыңа шорқақ едім.. Пайғамбардың аулы
Әйел біреу естіп қалмас па екен дегендей, айнала
- Тәңрі деген, жүзге жиырмасы жетпесе, сексен болмайтын
Сондай-ақ, ерте кезде аңшыларда» аң адам тілін ұғынады,
Алтайлық аңшылар бұғыны таш тұяқты, бұланды азақ, ұзын
Орыс тіліндегі медведь (аю) деген сөз медоед –
Дәл осы іспеттес біздің де ертеректе – ата-бабамыз
Қазақ тіліндегі табудың ендігі бір түрлері табиғаттың дүлей
Әлсіз, шарасыз әр адам әр аурудан қорыққан. Сондықтан
Дәл осы табу сөздерге байланысты жағдайлар өз арамызда
ІІ тарау. Эвфемизмдер.
2.1 Эвфемизмдер, олардың сөздік қордан алатын орны
Бір затты, құбылысты өз атымен тура атамай, басқаша
Эвфемизмдер этикаға, сыпайыгершілікке, ұят сақтауға, моральдық нормаларға байланысты
Өлді деу орнына жүріп кетті, аттанып кетті, қайтпас
Некеге, отбасыға байланысты эвфемизмдер: қатын - ертеректе, ханша,
Моральдық-этикалық кемшілікке, қомсынуға байланысты эвфемизмдер: бұзылған, бетімен кеткен,
Адам анатомиясы мен физиологиясына, адамдардың өзара жақындық қатынастарына
2.2 Эвфемизмдердің түрлері мен жасалу жолдары
Қазақ тілінде эвфемизм тәсілімен сөз алмастырудың мынадай жолдары
1.Аурудың аттары алмастырылады. Науқас адамның көзінше аурудың нақ
2.Адамның дене мүшелеріндегі кем – кетік атаулары алмастырылады.
3. Мағынасы айтушы мен тыңдаушыға бірдей соншама жағымсыз,
4. Үйлену мен тұрмыс құруға байланысты сөздер алмастырылады.
5. Қоғам өміріндегі адамдардың бір – бірінің жағымсыз
Эвфемизмдер – ойды бейнелеп, көркем түрде жеткізудің негізгі
Адамның көзінше «семірді» деп айту этикеттік норма тұрғысына,
Белгілі бір сөз жағдаятында өтірік, хәм инвективалары екеуара
Көпшіліктің қолдауымен эвфемизмді тосын сөз деп те
Әсіресе, сөз қолданыстық эвфемизмдердің негізгі мәні сыпайылаумен байланысты.
Әдетте көркем тіл белгілі бір тілдік ұжымның қоғамдық
Тосын эвфемизмдер мен эвфемистік қолданыстар көбіне поэтикалық сөзге
Эвфемизмдердің көркем шығарма тіліндегі орны ерекше. Көркем тексте
Бұл жерде қаламгер "қаза тапты", "демі тоқталды", тәрізді
Тексті оқып отырғанда М.Әуезов те, оқырман да -
Кейбір эвфемизмдер кірме сөздер арқылы, кейбіреулері сөз ішіндегі
Табу сөздері қазіргі қазақ тілінде қолданылады. Көбінесе ауызекі
Жастау жігіт қойнынан бүктелген қағазды шығарып, Камилаға қарап
-Мынаған доңғал басыңды жіберші!- деп.
-Жоқ, жолдас, кеңсеге бар, мөрді қалтаға салмаймын, кеңседе
Скендр сияқты судырдар елдің үрейін ұшырды.
Осы мысалдардағы доңғал бас - мөр, судырлар -
Екеуі шығысымен қоңыр келіншек кірді үйге. Қолында қой
Шелектегі сүтін қазанға құйып, аяқ жуып, қымыз беріп
— Отағасыға келінсіз бе? ,
— Оның керегі не сізге?
— Жасырсаңыз, қойдым.
— Неге жасырайын, келіншегімін.
— Тоқал екенсіз ғоп. Тоқалды ерінің бауыр
— Сұрай берсе, борін айта беретін ашық
— Нәзік жеріңізге тиіп кетсем, ғафу етіңіз.
— Маңқылдақ аттас.
— Итбай ма, Күшікбай ма, Төбет пе
— Иә, по, осы кейінгісі.
— Бұл қай ауыл, қай
Сұрастырғанша отағасы шығып кетті.
— Сіз мені ылғи соныға салдыңыз.
— Күйеуіңіздің атын атамай-ақ білдірдіңіз ғой, тағы
— «Дода», «Жүн жеп, жабағы тышқан» деген қалжыңды
— Е-е, қареке ме?
— Иә, иә, ауылым мынау
— Тұяқбай атана ма? — Дәл таптыңыз.
— Сонымен руыңыз
— Қареке, ауылыңыз
— Тұяқбай, күйеуіңіз
— Төбет боп шықты ғой.
Япырай, оп-оңай нәрсені қиындаттыңыз-ау! Біздің жақтың
— Оңашада, зәру ретте не істемейді кісі,— деп,
Бұл келтірілген мысалдар ертеректе қазақтың ғұрпына кісі
Қазақта әрбір сөзді сыпайылап жеткізген сөздері көрсетілген. Қазақта
Қанайдың үйі кедей, Қамардың беріп отырған жеріне беріп
Көз алдында отырған науқас адам қайтыс болғанда “өлді”
Орыс тілінде «умер» дегеннің орнына «скончался» деген сөз
Эвфемизм тәсілін қолдану тек күнделікті жағдайда ғана емес,
Дәрігерлер бірсыпыра жағдайда аурудың орысша атының орнына латынша
Табу құбылысына байланысты тағы мысал келтірсек, сонау ертеректен
Қорытынды
Көптеген ғалымдардың пікіріне сүйене отырып эвфемизмдердің бұл қоғамға
Табу сөздері туралы К.Ахановтың да біршама пікірлеріне қосылуға
Менің табу сөздерге қоятын сыным да жоқ
Біздің дініміз ислам. Табу сөздер ислам дініне қарама
Бұл сөздер бұл күнде ұмытылып, белгілі бір жүйеге
Эвфемизмдер адамдардың рухани байлығы сыпайыгершілігі мен әдептілігіне, мәдениетіне
Экономикасы мен әлеуметтік жағдайы жақсарған еліміздің әрбір азаматы
Табу мен эвфемизмдердің сөздік қорды байытуға қосар үлесіне
Табу сөздер мен эвфемизмдер белгілі бір сөздің екінші
«Өтірік айту» сөзіне қосып айту, «ұрланыпты» деген сөзге
Қоғам өміріндегі адам баласының қыр – сыры өте
Пайдаланылған әдебиеттер:
К.Аханов «Тіл білімінің негіздері» Алматы, «Санат», 1993.
Ә.Болғанбаев «Қазақ тілінің лексикологиясы «Мектеп» баспасы, 1988.
Ә.Болғанбайұлы, Ғ.Қалиұлы «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы»
Ә.Хасенов «Тіл біліміне кіріспе» Алматы, 1990.
А.Айғабылұлы «Қазақ тілінің лексикологиясы». Алматы, 2004.
І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі. «Мектеп» баспасы 1975.
«Қазіргі қазақ тілі» Алматы, 1954.
«Қазақ тілі» Алматы, 2004.
Н.Оралбаева, Ә.Абылахов, Ғ.Мадина «Қазақ тілі» Алматы, 1992.
Ғ.Қалиұлы, Н.Оралбаева, О.Төлегенов «Қазіргі қазақ тілінің жаттығулар жинағы.
1
Табу мен эвфемизмдердің сөздік қорды байытуға қосар үлесі
Табу мен эвфемизмдердің сөздік қорды байытуға қосатын үлесі
Эвфемизм. Эвфемизмдердің жасалу жолдары
Лексико-семантикалық жүйесіндегі қазақ және ағылшын тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің геторогендік және гомегендік ерекшеліктері
Табу мен эвфемизмнің қазақ тіл білімінде зерттелуі
ТАБУ МЕН ЭВФЕМИЗМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Табу мен эвфемизмдерді этнолингвистикалық жағынан ритуалдармен, әдет-ғүрыптармен салт-дәстүрлерімен бірнеше халықтардың тілдерінің сөздік корының байланысын зерттеу
Логопедиялық тексеру жұмыстары
«Сөз құрамы» тақырыбын оқытуда көмекші мектептің 5-7 қазақ сынып оқушыларының грамматикалық білім және орфографиялық дағдыларының жағдайын анықтау
Жалпы білім беру мектебінде сөз құрамын оқыту