Ержан бейнесі


Қазқстан Республикасының Білім және Ғылым Министірлігі
Филология факультеті
Казақ әдебиеті кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: “Н. Келімбетовтің көркем әдеби мұрасы
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Қорғауға жіберілді
Кафедра менгерушісі:
«_____»_______20__ж
Мазмұны
І Кіріспе------------------------------------------------------------------------3-7
Бірінші тарау:
«Үміт үзгім келмейді», «Ұлыма хат» шығармаларының
«Үміт үзгім келмейді» хикаят – монологының сюжеттік-композициялық желісі
«Ұлыма хат» эссесінің сюжеттік- композициялық желісі
«Үміт үзгім келмейді » хикаят–монологындағы көтерілген проблемалар.
Екінші тарау:
«Үміт үзгім келмейді » хикаят – монологындағы образдар
Автордың (Ержанның) өз бейнесі.
Дәрігерлер бейнесі.
Ақылбек пен Мейіркүлдің махаббат хикаясы.
Бәкір бейнесі.
Ержан достарының бейнесі.
ІІІ Қорытынды-----------------------------------------------------------------66-67
ІV.Пайдаланған әдебиеттер тізімі.-----------------------------------------68-69
І Кіріспе
Зертеу жұмысының өзектілігі.
Немат Келімбетов – түрколог, ғалым, ұлағатты ұстаз, қарымды қаламгер,
Ол біраз уақыт көркем аударма жасаумен де шұғылданды. Атап
“Немат Келімбетов - қазақ әдебиеті мен мәдениетінің тарихы
Немат Келімбетовтің тағы бір ерекшелігі - ол жазушылық
өмірінде қиыншылықты көп көрген адам. Аударма жасады. Сондықтан оның
Ғалым жазушы Немат Келімбетовтің өзі айтады: “Жазғанымыздың барлығын «іштен
Шындығында солай сақтар мен ғұндар және көктүріктер дәуірінен бізге
Ташкент қаласындағы қазақ тілді «Дидар» телеарнасының аға редакторы Замира
еді. «Замира, сен бұл хабарды эфирден бір емес, төрт
хабар эфирден өтісімен біздің редакция хаттың астында қалды. Телефон
Жазушы Немат Келімбетов айтады: «...Тағдырыма ризамын. Мен күн
Зерттеу барысында Н. Келімбетовтің көркем
Әдебиет көз алдыңда болып жатқанды
Н.Келімбетов туындылары бүгінгі заманның ең
Оқушысының аузына дайын ас
Оған өз ұлытының күллі адамзатпен
Суреткердің шығармаларын тақырыптық, идеялық тұрғыдан,
Диплом жұмысының тақырыбы:
«Н. Келімбетовтің көркем әдеби мұрасы».
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Әрбір қаламгерді өзінше бір әлем
Ертіс пен Жайыққа, Алатау мен
Дипалом жұмысының негізгі мақсаты- ұлыттық
Бұл мақсатты орындау үшін алдымызға
Н. Келімбетовке қатысты материалдар мен
Жазушының тіл ерекшелігінг айқындау,
Кейіпкерлер әлеміне талдау жасау,
шеберлігін айқындау.
Жазушы шығармашылығы жайлы жазылған пікір,
Жазушының өмір шындығынан өнер туындысын
Зерттеудің дерек көздері:
Еңбекті жазу әрі тақырыпты ашу
Зерттеудің әдіс-тәсілдері:
Зерттеу барысында талдау,жүйелеу,жинақтау,салыстыру әдістерін қолдандық.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі
Бірінші тарау
«Үміт үзгім келмейді», «Ұлыма хат» шығармаларының жанрлық сипаты .
«Үміт үзгім келмейді» хикаят – монологы мен «Ұлыма хат»
«...Сонау ауылдан анаңыз өмірден өтті деген хабар келгенде мен
Ақыры мен шалқамнан жатқан күйімде «жедел жәрдем» машинасының зембіліне
Әдебиет атты киелі әлемге жазушының араласқан кезеңі әр түрлі
бірнеше тақырыпқа жазылады, бір емес бірнеше проблемаға құрылады». [16,106
Тақырып дегеннен шығады, тақырып пен идея диалектикалық бірлікте, яғни
Десек те, қарама-қайшылықсыз өмір жоқ. Ендеше сол қарама-қайшылықтан туындап
Ендеше сол тегеурінді топтың төл баласы Н.Келімбетов туындыларының ішінде
аулақпыз. Десек те, мұндай шығармалар қазақ прозасында саусақпен санарлық
Көркем шығарма арқылы адам жанының небір тылсым сырлары шертіледі,
Ал көркемдік концепция термині бүкіл творчествоға да, белгілі бір
«Үміт үзгім келмейді» хикая – монологында шымырлық пен шеберлік
Шіркін-ай, адамның қасында басы аман, бауыры бүтін боп, ауырмай-сырқамай
рет те қатты ауырып көрмеген ойда жоқта оқ жыландай
қыспағынан жаны жарға таянбаған, үрейлі ажалдың өзімен бетпе-бет кездеспеген
ақырет азабын шегіп, күні-түні ажалмен арпалысып жатқан күйінде бейнелеген.
Доктор, айтыңызшы, операция аяғыма жасалама? – деп сұрадым мен.
Жоқ.
Енді қалай? Менің аяғым ғой ауратын, доктор.
Жоқ. Гәп аяғыңызда емес жігітім.
Енді неде?
Омыртқада. Дәлірек айтсақ жұлында жатыр.
Сосын мені белаурыма дейін шешіндіріп, етпетімен төсекке жатқызды. Сөйтті
-Міне, осы ұп-ұзын қаңқа сүйек омыртқа деп аталады, -
нервтің жіңішкелігі адам шашынан он мың есе жіңішке. Бірақ
бірі сәл науқасқа шалдықса адамның көзі жұмылмай қалады, екіншісі
- Қалай аласыз? – деппін мен сасқалақтап.
- Қалай дейтіні бар ма?! Омыртқаны кесіп ашамызда, алып
Профессор одан әрі не айтып, не қойғанын естіген де,
Міне , бұл сырқат сиректе болса, өмірде кездеседі екен.
«...Өмірлік материалды көп білу, көрген білгенін көңілге тоқып, өмір
1.1. «Үміт үзгім келмейді», хикаят-монологының сюжеттік- композициялық желісі:
Тұтастай алғанда Немат Келімбетовтің жазушылық талантының құдырет күші ең
«Үміт үзгім келмейді» повесть-монолог 1981 жылы жазылған.
Идеясы – ауыр науқасқа шалlыққан, жандар үшін өмірге деген
Повесть арқауы – екі аяғы бірден сал болып, ауруханаға
Бірінші бөлімінде: Ержанның ауруханада еріксіз тұтқын болып, төсекке жіпсіз
Хикаяттың екінші бөлімінде: Ержан мен Гауһардың монологты түрде сыр
Үшінші бөлімінде: Ержанның палатасындағы Ақылбек ағай мен Қайсар жайлы
адам баласы туылып, мына жарық дүниеге келген соң қайғы-қасірет
сезе алмас па едік? Ащының дәмін татпай тәттінің қадіріне
Төртінші бөлімінде: нейрохирургия бөліміндегі Бәкір ақсақал бойындағы ізгілікті,
Кейінгі бөлімдерінде Ержанның операция алдындағы,көңіл қобалжулары, одан кейінгі
Ержанның операция столынан шыққанан кейінгі палатадағы халі былай
Нархоздан айрылудағы Ержанның «кешелі бері не боп, не
Операциядан кейінгі күні Ержан палатасына профессор бір топ дәрігерлермен
Ержан мүгедек болып қалса да, көңіліндегі үміт отын сөндіргісі
Ержанның ауруханадан үйіне зембілге салынған күйі
Сол күні Бәкір деген туысы әйелімен көңіл сұраған
«Сенің мұндай халде масыл болып жатқаныңнан, гөрі мүгедектер үйіне
Ержан туысының осы сөздеріннен кейі көздерінен
Хикаятта бұдан кейін Ержанға көмек қолын
Күндердің күнінде Нұрлыбек Дастан деген жігітті
«... Осы бір сары жігіт менің көңіліме жел беріп,
Нұрлыбектің жалғыз өзі Ержанның үйіне келгені, Дастанның Ержанға бір
күндеріне сыйлаған сыйлығы бұларға ең үлкен материалдық көмек болады.
қалса да кемтарлық көрмеген адамдар жөнінде болмақ. Себебі, Немат
«Атар таңым алда»- дегендей, тамылжыған тамыздың шуағына төрт
жүзіне күлкі сыйлатқан Ержан бейнесін көруге болады. Ержан бұл
Өмірден, сірә, үміт үзгім келмейді...» [14,171 ].
Ержан мен Гауһардың арасындағы жеті жылдағы жасаған, ауруларының кейінгі
Келесі бөлімдерден Ержан палатасында бірге жатқан
кесірінен ашу үстінде аяқ-қолы істемей сал болыпты.Дәрігерлер миға қан
айналысамын, керек десең үш баламды да, ауылға апарып тастағынмын,
Ақылбек мүгедек боп қалғалы бері талай рет ауруханаға
Он жетінші бөлімінде:Ақылбек аурухана төсегінде жатқан шағындағы он тоғыз
қуып кетеміз», - дейтін. Ол жыл сайын арнайы экспедицияны
Раушанның бойындағы арам пиғылды аналық махабаттың жоқтығы, көрсе қызарлығы,
ғана артықшылығым бар-ау деймін. Мен адамдарға сенем. Күлгенімді
Келесі бөлімд:Ақылбектің сүйікті баласы Арман мен Мейіркүл арасындағы сұхбатты
«...Бұдан үш күн бұрын ол өзіне өзі келіп көзін
Ләззатты көргің келе ме? – деді Мейіркүл күлімсіреп.
Иә... Ол қайда? – Ақылбек елерін-екіленіп кетті. Әйтсе де,
Мұратты көргің келе ме?
Айтсайшы, олар қайда?...
Осында.
Бүгін таңертең Мейіркүл шынын да, Ақылбек үш баласын палатаға
Ақылбек бұл күні шексіз бақытты еді.
Ақылбек ой-толғанысын Мейіркүлдің бейнесі жайлы жазады. Мейіркүл өткен өмірінің
Соңғы бөлімінен Ақылбек пен Мейіркүлдің соңғы махаббат хикаясы, Ақылбек
Немат аға «Үміт үзгім келмейді» туындысының эпилогын былай
«Басқа түскен таудай тауқыметті өмірлік серігім Гауһар (шынайы есімі
«...Төсек тартып жатқаныма бес жыл өткенде барып менің саусақтарым
Мінекей сол күнен бері жазушы - ғалымның қолынан қалам
өткізген жазушы-ғалым Немат Келімбетовтің ғұмырбаяндық осы үзінділері
қаншалықты сұрапыл сындардан өткенін жазушының өз сөзімен айтқымыз келді.
Жоғарыда келтірілген үзінділерді оқыған кімде-кім болмасын бір мүгедектің ғана
көптік етпес еді. Мектептер үшін патриоттық азаматтық тәрбие саласында
Жоғарыда баян еткендей, «Үміт үзгім келмейді» хикаят-монологының әрбір бөлімінде
Хикаят-монолог науқас жанның өмірге деген құштарлығы мен басталып, сол
Осы жерде орыстың көрнекті ғалымы А.Ф.Лосевтің мынадай терең мағыналы
Сюжеттік байланыс (орысша завязка) – адамдар арасындағы әрекеттің басы;
Шарықтау шегі: Ержанның операция бөлмесіне кірген сәті.
Шешімінде: Ержанның операциядан аман қалып, жан-жары Гауһармен,
балалары Мұхит пен Қайраттың бақытты сәттерін, әкелік махаббаттың шексіздігімен
Жазушы тілінің шеберлігі сонша – ол суреттеген образдар, сөз
Н.Келімбетовтің «Үміт үзгім келмейді» хикаят-монологында тек қана өмірге құштарлық
Қорта айтқанда, «Үміт үзгім келмейді» хикаят-монологы тек Немат ағаның
1.2.«Ұлыма хат» эссесінің сюжеттік-композициялық желісі:
Жазушы Н.Келімбетов «Ұлыма хат» атты эссе жазу арқылы өз
Кейіпкер психологиясын, жан тебіреністерін суреттеп отырып-ақ автор адами құндылықтар
Н.Келімбетов «Ұлыма хат» эссесінде ұлына жазған хаттарында бүгінгі жастар
негізгі мақсаты күллі қазақтың ата-тегін мүлдем ұмыттырып жіберу
тайпаға бөліну емес, керсінше қандас, тумалас, құдандалы адамдардың басын
«Жаңалық ашу – демек бәріміз көріп жүргенді көре білу,
Олай болса, Н.Келімбетовтің «Үміт үзгім келмейді», «Ұлыма хат», «Қариялар»
Н.Келімбетов тровчествосының ең бір өнімді, ең бір құнарлы саласын
«Ұлыма хат» эссесінің тақырыбы: адамдық сеніммен ынтымақ туралы. Автор
«Ұлыма хат» эссесінің негізгі идеясы: қазіргі жас ұрпақты ата-бабаларымыз
«...Сан ғасырлар бойы ұрпақтар арасында жалғасып келе жатқан дәстүрлі
халықтарды «Ұлы санап, өз ұлтың тобыр деп білді. Өзге
кесел, дерт», - деп басталатын бұл ұлына жазылған
Н.Келімбетовтің «Ұлыма хат» эссесі қазіргі кезде оқырман жұртшылықтың ыстық
шырғалаңды өмір жолдарына қиял көзімен қарату жазушының негізгі баяндау
«Көркем кеңістік - кәдімгі уақытқа тәуелсіз. Сондықтан да
шартты уақыт межесін таңдап алуы тиіс». [8, 112 ].
Бас кейіпкер «Әке» арқылы «Ұлына» жазған хаттары жан тебіренісі,
мағына беріп келгенін «...Майқы бидің толғау тектес болып келетін
Тұлпардан тұлпар туарды,
Сұңқардан сұңқар туады,
Асылдан асыл туады,
Жалқаудан масыл туады,
Тілзардан қылжаңбас туады –
Иә, құлыным, бұл жыр жолдары ұлы жыраудың ұшқыр қиялынан
Оқиға желісіне қайта оралсақ. Жазушы үлкен ауқымдағы оқиғаларды әсіреліп,
Осы бір тәсіілдің өзі жазушың көркемдік стилі деп аталатын
тәсілге машықтанып алғаны сондай, тіпті оны жиі, әрі сәтімен
Ендігі бір ескерте кетер жәйт Н.Келімбетовтің әдеби мұрасына соңғы
деуге болғандай. Мәселен, біз сөз етіп отырған «Ұлыма хат»
«...Бұл күндері нақ осы көркемдік әдіс осы жанрдың құрылымдық
қазіргі қазақ повестері пішінінің негізгі басты көркемдік қасиеті болып
«...Бір қызығы – қартайғанымды жаным емес, тәнім ғана сезетін
Шығарманың сюжеті өте шымыр құрылған. Көркем туындысының тақырыбын «Ұлыма
ретінде алуы шығарманың маңызын арттыра түскен.
«Ұлыма хат» эссесі отыз екі бөлімнен, яғни әкенің ұлына
Бұл «Ұлыма хат» эссесінің композициялық ерекшелігі – қазақ тарихымен
«... Біз әдеби шығарманы моральдік және қоғамдық әсер күші
Мәселен, дәл осы түйін Немат Келімбетовтің «Ұлыма хат» повесінің
«Ұлыма хат» эссесін бастан аяқ қызыға оқып шыққан оқырман
Сюжеттік байланыс: Екінші бөлімінде басталады. Себебі: әкесінің ұлына хат
Шарықтау шегі - сақтар мен ғұндар, көне түріктер,
Шешімі: «Ұлыма хат» эссесінде жазушының өзіне тән ерекшелігін
Міне, біз жоғары да сөз еткен «Ұлыма хат» эссесінің
айқындадық. Жазушы мұнда өз ойын әрбір хатында психо-философиялық, психо-педагогикалық
«...Жазушының шеберлік даралығын айқындайтын қасиет шығармадағы көркемдік ойлау жүйесінің
Ұлым менің!
«...Әкемнің маған берген тәрбиесін, мен саған толық бере
Ұлым менің!
Осы айтқандарымның бәрін мықтап ойланып, тереңнен пайымдауыңды қалар едім.
Немат Келімбетов «Ұлыма хат» эссесінде қаһарманның ішкі жан дүниесінің
ренжиді. Кейде жаны өте жәбірленіп, шарасыннан асып төгілетіні де
Енді жазушы стиліне келсек, өзіндік қолтаңбасы, тілдік ерекшелігіне тоқталсақ.
Өнер тарландарын бір-бірнен әсте шатастырмайсың. Әр қайсысы өзінше сөйлейді,
Өнердің қай саласында болсын шынайы суреткер өзіндік өрнегі мен,
Майталман шебер Нематтың қалам қарымы кез-келген туындысынан аңыздап тұрады.
Н.Келімбетовтің «Ұлыма хат» эссесін Әзілхан Нұршайықовтың пікірімен қорытсақ: «...Ұлыма
Түйіндеп айтқанда, Н.Келімбетов өз оқырманын сақтар мен ғұндар дәуірінен
рухани тарихы – ежелгі әдеби жәдігерліктерімен таныстырады.
Аса қадірлі оқырман қауым тарихи танымдық мәліметтерімен мол, ежелгі
Әманда солай болсын. Әумин![14, 6 ].
1.3.«Үміт үзгім келмейді» хикаят-монологындағы көтерілген проблемалар: (бақыт, шындық, арман,
Әрине, тақырып, проблематикасыз, жанрсыз ешқандай көркем туынды жоқ. Солар
Бақыт – адамдар үшін арман жетегіне жеткен сәті болып
«...Сөйтіп, мен бақыттымын ба, жоқ па? Арманына жеткен адам
мамандыққа ие бодым. Қызметім де жаман емес. Тату-тәтті отбасы
Меніңше, бақыт дегеніміз қара бастың қамы емес. Басқаларға қырауар
проблеманы, тек арманға жеткен шың емес, «бақыт» жалғыз бастың
Шындық – құрамында ешқандай бөтен қоспасы жоқ тап-таза, саф
металдардан там-тұмдап болса да міндетті түрде қосады. Сонда ғана
Дәл осы сияқты шын сөзге де кей-кейде бірер шым-шым
данышпаны поэзияны «Шайтанның шарабы» деген екен. Бұл тегін айтылмаған
Ал, егер шынында да, адамдардың сана-сезімінен шындыққа жанаспайтын, бірақ
Автор «шындық» жайлы ойын былайша түсіндіреді. «...Жазғы жауын жолдың
тиіс. Дүниеде тамып кеткен жеріне дереу тамыр жаятын, артынша
Арман - өз қалауымызша жаңа образдар
«Үміт үзгім келмейді» хикаят-монологында көтерілген «арман» проблемасы жоғарыдағы пікірге
«...Ертегілерде ғана кездесетін арман ауылын емін-еркін аралаудың өзіде бар
Біреудің қандай адам екенін білу үшін оның ақыл-парасатынан гөрі,
жігерлендіретін осы арман ғой...» [14, 40 ]. Осыдан келіп
Ар-ождан – адам әр қашанда өз ерік жігерінің орындаушысы
Хикаятта «...Мен өз ар-ожданымның құлы бола алдым ба? Жоқ,
кетпес едім ғой. Бәрін кейінге қалдырып келдім. Егер –
Өмір өтіп барады ертеңменен,
Қайтем оны?!
Жанбаған, өртенбеген.
Өзімнен-өзім бүгін жеркенемін,
Өмірде еш нәрседен жеркенбеп ем, - деп жырлаған ақын
Осыншама жас келгенге мені тірі пенде «арсыз» деп айыптап
«Ғұмыр» дегеніміз – қанша оқып жатсаңда да, мәңгі бақи
жерімізден бастап, тағыда тамсана оқимыз. Сөйтіп күн сайын жаңа,
Немат аға қарастырған проблеманың бірі: «ғұмыр» философиялық тұрғыдан қарастырғанын
Күн сайын көкжиектен көтерілер күн шығады. Бүкіл әлемге шұғыла
шығады, кешегідей боп ұясына батады деп ойлаймыз. Солай екеніне
Ал, шындығында, ертең де күн тура бүгінгідей боп шыға
Демек, «Ғұмыр» атаулыны әрбір адамға өлшеулі екені хақ, бірақта
«Үміт үзгім келмейді» хикаят-монологында көтерілген басты проблеманың «уақыт» екенін
«Уақыт дегеніміз не» деген мәңгілік сауалға жауап іздедім. Қиялға
беріп, бұл сауалдың жауабын өзгелерден де сұрап көрдім.
Бұған әркім әртүрлі жауап берді. Уақыт - әр адамның
Уақыт – материяның өмір сүруінің бір формасы, - деді
Көпті көрген көне көз қарияның жауабы бұдан басқашалау еді.
Уа, дариға. Уақыт-ай! Келмеске кеткен жігіт – желең шағым
Сосын жас жігіттен сұрадым.
Уақыт - алдағы биік асуларға шығу үшін қажетті құрал,
Демек, уақыт біреулер үшін өткен шақ, ал біреулер үшін
Естен кетпес қайғы-қасіретті ұмыттыратын да, айықпас ауыр дерттің емдеушісі
«Уақыт – ғажайып ұстаз, бірақ өкінішке орай түбінде ол
Берлиоз осылай депті. Бәрімізге өмірді үйрететін де, бәрімізді өмірден
Ал, хикаят-монологтың басты кейіпкері Ержан уақыт жайлы былай: «...Ал,
Менің тағдырым еретең, профессор келген соң белгілі болады. Оған
Бұл адамның сенімсіздігінен туып отыратын қорқыныш сезімі десекте, болады.
болатын шығар. Әйтпесе неге өлікті көргенде төбе құйқамыз шымырлап
Әйтсе де, өлім қауіпі ұдайы төбемізден төніп тұрмайды. Көбінесе
ойын үрей сезіміне билетіп қоюға болмайды». Көне заманның ұлы
Бір қызығы – адам бойындағы қорқыныш сезімінің табиғатын, әсіресе,
Өз шығармаларында қорқыныш сезімі, ажал үрейі хақында мейлінше ғалым
солардың ішінде, әсіресе Толстойды айрықша жоғары бағалайды. Жазушы логикалық
Н.Келімбетовтің «Үміт үзгім келмейді» хикаят-монологында көтерілген проблемалардың қай-қайсысын алып
ІІ тарау.
Образдар жүйесі.
«Үміт үзгім келмейді» хикаят-монологындағы образдар жүйесі.
Көркем бейне, яки әдеби қаһарман дейік, я болмаса шығарма
Образдың қазақшасы – көркем бейне. Бұл кеңірек ұғым.
Көркем бейне – көркемөнерде, соның ішінде әдеби шығармада жинақталған
Кейіпкер – көркем әдебиетте бейнелейтін уақиғаға қатысушы.
«Әдебиетте адамның көркем бейнесін суреттегенде, жазушы оның
кескін-тұлғасын, іс-әрекетін, мінезіне сол ортаның, дәуірдің өзгешеліктерін
танытаны типтік сипаттармен қатар өзінің басына ғана тән ерекшеліктрді
«...Әдебиет туралы жалпы түсініктердің бәрінің келіп құйылар арнасы, әдебиет
Кез-келген әдеби шығарманың бетін ашсақ болғаны іздеп табарымыз, тауып
Әдебиеттің предметі – адам дегенде, әңгіме дайын әдеби қаһарман
Адам тағдыры – жазушы үшін шығарма арқауы ғана емес,
танудың өзгеше тәсілі, өмірде көрген тірі адамдар туралы, олардың
адамдар өмір сүрген қоғам туралы көзқарасы қалыпасады, нәтижесінде сол
Әдебиеттегі адам бейнесін жасауда қолданылатын тәсілдердің бірі – ойдан
«Үміт үзгім келмейді» хикаят-монологындағы образдар жүйесін автор жүйелі құра
«...Қалай болғандада көркем шығармадағы кейіпкерлердің ірілі-ұсақты әрекеті, толғанысы, өмірге
Жазушының бүкіл көркем туындысында кейіпкерлердің образын сомдау деңгейі бірдей
Хикаят-монологтағы әрбір көркем сөз образында, сөздер тізбегі оқырманның ой-қиялына
«Үміт үзгім келмейді» хикаят-монологындағы образдарға талдау жасау,
баға беру үстінде, біз автордың кейіпкер бейнесін образдар жүйесін
«...Әрбір көркем туынды өзінің мазмұны мен формасы жағынан әрбасқа
Осымен әдеби талдау соның ішіндегі образдар жүйесіне байыпталарымызды қорыта
2.1. Ержан бейнесі.
«Үміт үзгім келмейді» хикаят-монологының басты кейіпкері – Ержан.
Жазушының өмірлік материалдарды көркемдік шындыққа айналдыру принципі, қаламгер шеберлігін
Суреткер өзі жасаған көркем бейненің құны мен қасиетін қисын
«...Прототипті пайдалану реалистік шығармалардағы көркем бейнелерді нанымды етудің шындықты
Солай болғанымен, бұл айтылғандарға қарап, әр жазушының шыншыл өнерінен
Хикаят-монологтағы басты кейіпкер Ержанның өмірдегі прототипі
Н.Келімбетов ағамыз.
Алдыңғы тарауда сөз еткеніміздей «Ержан» ауыр науқасқа шалдығып, үміт
Хикаят-монологта Ержанның аурухана табалдырығын аттаған сәтінен басталып,оның
Н.Келімбетовтың «Үміт үзгім келмейді» туындысын, шындап келгенде, автордың өзі
Хикаят-монологта, Ержан төбесінен төніп келе жатқан ажал үрейі кейде
Күн санап өмір шамы өшіп бара жатқан Ержанды ажал
Иә, Ержан аяқ-қолы сал болып, мүгедек күйге түссе де,
Немат Келімбетов сомдаған Ержан бейнесі, қаламгердің кейіпкерге таза аналитикалық
Тегінде автор көз алдында өтіп жатқан психологиялық процесті, жағдайды
кейіпкері, соның көзқарасы, ой-сезімі арқылы беруге тырысады.
Шындығында - Ержан қоғамдық ақыл-ойдың, әлеуметтік болымыс-бітімі мен рухани
Сіздің жан – жүрегіңізді тербеген, сезім-санаңызды аялаған пейілі-ақ, тілегі-адал,
Дәрігерлер бейнесі.
Елена Андреевна - бас дәрігер, мығым денелі, сәл
Елена Андреевна басқа бөлімшелердегі дәрігерлер сияқты қиын жағдайда, маймөңкелеп
қолғандай етіп ойындағысын тура айта салады. Мүмкін, сол себепті
Әдетте профессор науқас кісілерге, әсіресе бүгін-ертен операция столына жатайын
Әр сөзін шегелеп жатқандай-ақ нығыздап-нығыздап айтып, даусын сәл
Ажал иісі анқыған қан майданға кірер алдында азды-көпті үрейге
Елена Андреевна да, әрбір нейрохирургиялық операцияны адам өмірі үшін
Профессор әдетте кеселі тым асқынып кеткен, операциядан тірі шығуы
Елена Андреевна – шындықты жасырмайды. Айтарын білтелеп, сипақтап жатпайды.
жақтырмайды. Ол аурудың көзіне тік қарап тұрып «жүресің!», «не
алмайсың!»- деп кесіп-жарып турасын төбеден түскендей етіп бір-ақ
жақсы біледі. Оған мысал ретінде Ержанның операциядан шыққан сәттегі
«...Профессор менің халімді қалт жібермей сезіп қойды. Әдетте ол
Екі қолымда иненің өткір ұшын жақсы сезетін сияқты. Бірақ
Профессордың қасындағы бір топ дәрігерлер де менен көздерін алмай,
Бір сәт профессор ішінде айықпас дерті бар адамдай: «Иә»,
маған бәрін жеткізгендей болды». [14,112 - 113 ].
Жас дәрігер жігіт - ол өз ісін ешкімнен
өзінше қорытынды шығарады. «Дәрігер өзі айтқан сөзге өзі де,
Ал, көңіліне мұндай күмән түскен науқас кісіге ешқандай ем
Профессордың көмекшісі –жас жігіт. Бұл мүлдем басқаша адам. Профессор
көрсеткен. Бұл өмірде кездесетін құбылыс. Н.Келімбетов – бұл образды
Кезекші дәрігер – Мейман. Сұңғақ бойлы, ат жақты, қою
ең жақсы көретін көмекшісі. Мейман Кожековтың сөзінің әзіл-шынын ажырату
Оның мына түріне қарағанда маған соншама күйіп-пісетіндей түк те
«Үміт үзгім келмейді» хикаят-монологындағы дәрігерлер бейнесін жоғарыда сөз етік.
Ақылбек пен Мейіркүлдің махаббат хикаясы.
Жазушы хикаят-монологта бейнебір кинофильм іспетті, Ақылбек пен Мейіркүлдің махаббат
Н.Келімбетов, Ақылбектің портреті, мінезі арқылы оның бүкіл бойындағы сырын
М.Жұмабаев «Педагогика» атты ғылыми еңбегінің «Психология» тарауында: «Адамның жан
жазушының логикалық-психологиялық тұрғысынан портреті арқылы кейіпкер тұлғасын ерекшелейтін детальдарын
«...Ақылбек ғылым хақында, ғалымдар жөнінде қаншама көсіле хикаяласа да,
Тәйірі, бізді қойшы. Тыңдырғанымыз шамалы. Басымыз онша мықты емес
Бұл кісінің ғылымда көп жаңалықтар ашқан белгілі ғалым екенін,
Осы үзіндіден кейіпкердің ой мақсатын, көруімізге болады. «Адамның басына
«...Ақылбек өз әйелінің кім екенін арадан он тоғыз жыл
Міне, бүгін сырын ақтарып отыр. Бір кезде ағайын туыстары
Раушанның жүрегінің суықтығы соншалықты өз құрсағында көтерген үш баласынна
қортындылап көрсетеді: «...Өмірде өз кінәсін, сірә, өзге түгілі өз
Десекте, Ақылбек осындай жанмен он тоғыз жыл отау құрып,
Мейіркүл қара торы келген, бас дәрігердің ісін жетік білетін,
«...Ақылбек өзі жан алқымға тақалған бас ауруынан есін жиып,
Әдебиетші Ян Парандовский айтқандай, кейіпкерге лайық ат пен фамилияның
екенін оқырманды өзіне баулый түседі.
Н.Келімбетов «Үміт үзгім келмейді» хикаят-монологында «Ақылбек пен Мейіркүл» бейнелерін
«...Бір айдан бері күндіз күлкі, түнде ұйқы көрмей басында
Сен менің алғашқы махаббатымсың ғой Мейіркүл. Сол судан таза,
Осы үзіндіден кішкене бір деталь арқылы жазушы өз ойын
Бұлардың арасында бірнеше жыл бұрын пайда болған махаббат атты
Мұнда автор, Ақылбек бойындағы махаббат сезімдерін көрсете білген.
«...Мен күнде таңертең таңның арайлап атқанына емес, сені тағы
т
табиғаттың көл-көсір, ғажайып көркін көрмей, құстардың мың құбылған
дауыстарын естімей, өзендердің сылдырап аққан әсем әуенің ұқпай қалай
Қаламгер махаббат аясындағы жандардың соншалықты берілгенін махаббатпен табиғат әлемін
Мәселен, кездейсоқ кездескен Ақылбек пен Мейіркүлді жан әлемдеріндегі ала-құйын
монологты талдау тәсілдерін жазушы қалай шебер игергеніне мына бір
«...Бірақ мен ол кезде саған бұл сөздердің бірде-бірін айтпағам
Неге мен өз жүрегімнің әмірін орындап, сол кезде осы
Міне, осындағы Ақылбектің махаббат сезіміне деген көңіл-күйін өзінің бойындағы
Бір-бірін жақсы көрген Мейіркүл мен Ақылбек, өмірдің ащы-тұщысын татса
байланып жатса да өзінен гөрі қасында отырған Мейіркүлге көбірек
ауруынан сауығып кетсе ғой, онда ғұмыр бойы осы әйелге
Ақылбек пен Мейіркүл бірнеше жыл өткен соң өздері аурухана
Арман, Ләззат, Мұратты өз құшағына алып, анасы сыйламаған аналық
Ақылбек ауруханадан шықты. Мейіркүл болса өгей шешесі марқұм болғалы
Міне, Ақылбек, бүгін өз бөлмеңе келдің, - деді күлімсіреп.
Мейіркүлдің қалжыңдап айтқан осы бір ауыз сөзі Ақылбектің қиял
Ақылбектің балалары Мейіркүлдің осындай әрекеті үшін өз ризашылықтарын білдірді.
«...Мейіркүл! Тағдыр бізді тағы да табыстырып отыр. Кеше Арман
Папа! Енді бәріміз бір жерде болайық, - дегенде баламды
Біздер бір қалада тұрсақ та саған қайтып оралу үшін
жыл уақыт қажет болыпты ғой» [14, 233 ].
Осыдан жиырма бес жыл бұрын пайда болған Ақылбек Мейіркүлдің
Бәкір бейнесі.
Адам табиғатына терең үңіліп, оны жан-жақты зерттеуге тырысатын бірден-бір
«...Жан тамыршысы аталған олар мүмкіндігінше кейіпкерлерінің жан дүниесін оның
Бәкір – Ержанның туысқаны, сұмдық күншіл кісі. Бұл кісі
«...Сол күнгі көңілімді су сепкендей басып тастаған кім дейсің
Дос-жарандар қоштасып, үйден шығып кетісімен-ақ ол кердендей басып мен
Бағанадан безек қағып ойнап жүрген екі баланың у-шуы да,
Міне, кішкене осы үзіндінің өзінен автор,Бәкірдің бірнәрсе айтатын кішкене
«...Міне сол Бәкір өзінің ғұмыр бойы аңсаған арманына қолы
Бір күні болмаса бір күні жазылып кетіп жазамды беріп
Ақыры ол өз ойын жасырмай қаламтасын қоздатты:
Түсінем. Тас түскен жеріне ауыр. Бәрінен де саған қиын
Кесімді күн – кесілген ет емес пе? Адам кейде
ақ құтылыпты. Бірақ ол үшін таудай жүрек керек. Сенің
Бұл жерде Бәкірдің біреу әлем-жәлем боп жылап жатса, ләззат
Жазушы Бәкір бейнесін, оның сезім иірімін, қарапиығыл ниеттерін,
«...Адам психологиясының түпсіз жалыны, тіршілік ситуацияларының шым-шытырық шырмауы реалистік
Н.Келімбетов «Бәкір» бейнесін жасаудағы мына үзіндіге назар аударсақ:
«...Гауһар! Сол аярдың дәлізге шығып саған не айтып не
Жарадан ірің ағызып кеткен екен. Екі ұлымның да сора-сорасы
Мұндағы, Бәкірдің жат қасиеті бір ғана Ержанды емес, оған
Н.Келімбетов ең алдымен сезімнің нәзік қылыш доп басып шерте
«...Жаңа Бәкір ашықтан-ашық табалап:
«Енді сен тірі өліксің ғой», - дегенде тырс еткен
дауыс шығармай, іштей егіліп, елжіреп, үн-түнсіз, аузымнан шыққан демім
Бір сәтте туған-туысқаным, жора-жолдасым құдды осы Бәкір сияқты боп
Автор,Бәкірді қара жүнді қарғаға теңеп, мысық тілеулес жан екенін
Нұрлыбек пен Алма, Райымбек, Василий, Дастан, Қайсар бейнелері.
«Үміт үзгім келмейді» хикаят-монологындағы Ержанның достары: Нұрлыбекпен Алма, Рйымбек,
Н.Келімбетов хикаят-монологында өмір жатыр, өмірдің қатпар-қатпар қойнаулары жатыр, сол
Нұрлыбек пен Алма бейнесі.
Нұрлыбек-ұзын бойлы, маңдайы кере қарыс, бұйра шашты, қара торы
Алма- ауызға үріп салғандай, күлімдеген ақ құба келіншек.
«...Нұрлыбек пен Алма біздің әжептеуір қамығып қалған көңілімізге жел
Нұрлыбек пен Алманың біздің бұдан кейінгі өмірімізде алған орны
көмегін сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес еді». [14, 137
Міне, автор мұнда образ жасаудың бір түрі кейіпкерлердің болмыс
психологиялық түзілістерді, нанымды, тақырыпен беру жағы шынайы шеберліктін нысанасы
«...Нұрлыбек досым дегенде қоң етіп ойын беруден тайынбайтын жігіт
Ер басына күн туғанда қараспасаң, онда біздің адамдығымыз қайда?
Біз Алма екеуміз бірдей айлық аламыз ғой. Өзімізге бір
Нұрлыбек пен Алма осылай деп кетті. Сөздерінде тұрды. Көмегін
Мұнда, ең бастысы Ержан мен Гауһарға – осы екі
Досына қарап адамның қандай екенін білесің! – деп жатамыз
топтағы мүгедек ретінде маған жап-жақсы зейнетақы тағайындапты. Оның үстіне
Әйтсе де, Нұрлыбек пен Алма біздің жер болған көңілімізді
Мұнда автор Нұрлыбек пен Алма көңілдері ақ, достық сезімі
Адамның ішкі тұңғиық тереңін, адам психологиясының көзге ілінбес нәзік
«...Әрбір минутты қаз-қалпында жадымда сақталып қалған өмір көріністері де
сыйлығын өле-өлгенше ұмыта алмаспын. Осы екеуі келсе-ақ біздің үйге
Нұрлыбек ақ матаға оралған ауыр нәрсені әрең көтеріп, есіктен
Менің сабырсызданып жатқанымды сезген. Алмаға әлгі бұйымды орап қойған
Мұндағы терең философиялық терең ойға құрылған оралымдар, реалистік өмір
штрихтер, уақыт психологиясы өзгерткен характерлер арқылы жан-жақты суреттелді.
«...Мен Нұрлыбек пен Алманың маған деген шексіз сенімін, адамгершілігін
Н.Келімбетов Нұрлыбек пен Алманың ішкі дүниесінің әсемдігін ашуда, осы
Сонымен қатар, Нұрлыбек пен Алманың бойындағы авторлық баяндаумен кейіпкер
Райымбек бейнесі.
Хикаят-монологта Райымбек бейнесін автор өте тиімді ете көрсете білген.
«...Сол күнгі оқиғалар қазірде көз алдымда тұр. Маған айтып,
Мұнда автор достарының ішіндегі қадірлісі Райымбекті шақырып, өз көңілімен
«...Шынында да, арада он-он бес минут өтпей-ақ өкпесін қолына
Аяқтарыңды еденге салбыратып қойып, биік кереует үстінде сенің кәдімгідей
Автор Райымбек образын жасауда, оның бойындағы бүкіл игі-жақсылық істерін
«...Мен қонаққа дастарқан жасау үшін ас үйге шығып кеттім.
үстіндегі бар киімін шешіп алып, оны саған кигізіп қойыпты,
алатын жып-жылтыр былғары туфлиді көргенде досынды өлердей мазақ қылдың:
- Мұндай сәнді туфлиді киіп көшеге шығуға жарайтын бір
Досы үшін жанын құрбан қылушы әзір осы бір ақ
Жазушының өз кейіпкерінің қимылын жеке-дара алмай оның сөйлеген сөзімен
Василий бейнесі. Ержаның қызметтес досы. Василий Жуков
Операциядан кейін Ержаның аузына лимон суын тамызу керек болады.
таппайды. Ерте көктем болатын-ды. Бұл кезде сауда орындарында
Сол лимон, шынында да, Ержанға шипа болды. Аузына су
«...Қалада атымен жоқ лимонды Василийдің қайдан тапқанын естіп білдім.
былтырғыдан не бәрі төрт дана, лимон жемісі қалған екен.
Автор, Василийдің сол жақсылығын еш бүкпезсіз, оның даралық қасиеті
Дастан бейнесі. Дастан – мығым денелі, кең
«...Нұрлыбек оған менің хал-жағдайымды айтса керек. Өйткені бәрін айтқызбай-ақ
менің аурухана өмірімнен жазылған шағын әңгімем бар еді. Соны
Мынаны өзіңіз жаздыңыз ба?
Жоқ. Гауһар ғой, - деппін сасқалақтап.
Ол мырс етіп күлді де:
Жоқ. Мені дұрыс түсінбедіңіз. Мына әңгіменің авторы сіз бе?-
Әрине, - дедім неге сұрап тұрғанында жөнді ұқпай». [14,151].
Тіліңіз шұрайлы екен. Қып-қысқа әңгімеде қаншама қанатты сөздер, жанды
композициялық құрлысы жағынан қатты ақсап жатыр. Оған өкінбеңіз. Көш
Әдебиеттегі адам обарзын жасаудың жолдары мен тәсілдері көп және
Дастан көркем әдебиеттер шығаратын баспаның білдей директоры. Дастанның қаламы
«...Біз сізге жұмыс береміз. Аударыңыз. Бір жағынан бұл басыңызға
Осы бір сары жігіт менің көңіліме жел беріп, өзімді
жіберген еді» [14, 152 ].
Осылайша, Дастан арқылы үйінде науқас күйінде жатып, аудармашылық жұмыспен
Шеберлік қырларының шексіздігі қаламгердің шығармашылығының қуатына дәлелді. Бір ғана
характерлер жасаудың айырмасы жер мен көктей, Н.Келімбетов шығармашылығының даралық
Қайсар бейнесі. Ержаның басына түскен таудай тауқыметті сездірмей,
Қайсар Ержанмен ауруханада бір палатада емделіп жатқан жігіт. Ол
Бұл жігіт әлі бет пердесі жыртылмаған баладай ұяң. Сырт
Қайсар бұл ауруханаға өте ауыр халде түсті. Қайсар жүк
Қазір ол екінің бірін істеуге мәжбір. Не машина оңға
Қайсардың бар есінде қалғаны – машинаны терең сайға кілт
Ауруханаға шала-жансар күйінде әкелген екен. Әйтеуір, осы Ержан жатқан
Демек, ол енді ешқашан өз аяғымен жер басып жүре
«...Қайсар десе өзі де қайсар екен. Бір аяғы көрде,
Қайсар – тағдырдың жазғаны болар деп төсекте әрекетсіз жатқан
Жазушы, Қайсар бейнесін жасауда, оның бойындағы өмірлік тынысын
таныртарлық заттық детальдарды дәл тауып кейіпкер табиғатын, болмыс-бітімін түгелдей
Н.Келімбетов «Үміт үзгім келмейді» хикаят-монологындағы образдар жүйесін
Автор жасаған әрбір бейнесін оқығанда, суретті сөзіне толқымай, тебіренбей
жанды суреттерше толқып тебіренеді. Әлгі, «Үміт үзгім келмейді» хикаят-монологындағы
ІІІ.Қортынды.
Әрбір жазушы өзінше бір әлем, өзінше бір құбылыс. Әдебиет
Немат Келімбетов өзінше бөлек, соқпақ өрнегі өзгеше. Өмір жырын
Он тоғызыншы ғасырда туып, жиырмасыншы ғасырдың басында дүниеден өткен
«Олардың дарынсыздардың айырмашылығы не нәрсені де тірліктің қайнар көзін
философиясын құру үшін керекті материал ала білген» деп кейінге
қалдырған кенеулі сөзі Немат ағаға дөп келеді. Әдебиеттегі тіл
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Алпысбаев.Қ. «Көркем мәтінді талдау әдістері» Алматы, «Қазақ университеті»,
2. Алпысбаев. Қ.«Көркем шығармаларды талдау жолдары» Алматы, Мектеп,
3. Асылбекұлы. С. «Қазіргі қазақ повесттеріндегі заман шындығы» (1970-1989
4. Ақшолақов. Т. «Көркем шығармаға талдау жасау»
5. «Әдеби шығармашылық» Құрастырған Жанаев А. Шымкент,«R
6. Дәдебаев. Ж. «Қазіргі қазақ әдебиеті» Алматы,
7.Жұмабаев. М «Шығармалары» ІІІ том. Алматы, «Білім», 1996 ж
8.Жұртбай. Т «Көркем кеңістік пен уақыт және тарихи дәлел»
9. Елеукенов. Ш. «Замандас парасаты» Алматы, «Жазушы», 1977 ж.
10.Есенбеков. Т «Әдеби талдауға кіріспе» ҚарМУ, 1991 ж.
11..Елубай.С.«Ғаламтор сайты»Алматы,2007 ж.
12. Елубай С “Қайғыдан бақыт жасаған” Егемен Қазақстан,
13. Елубай С “Қайғыдан бақыт жасаған” Егемен Қазақстан,
14.Келімбетов. Н.«Үміт үзгім келмейлі» Алматы,« Ратирет», 2005ж
15.Қаратаев .М. «Таңдамалы шығармалар» Алматы, 1974 ж , ІІІ-том
16 Қабдолов . З.«Арна»Алматы,« Жазушы», 1988 ж
17.Қабдолов.З. «Сөз өнері»Алматы, «Санат», 2007 ж.
18.«Қазақ әдебиетнің энциклопедиясы». Алматы,«Жазушы» 1989ж.
19. Қарлығаш Зарқанқызы «Қазақ әдебиетінің тереңдеткен ғалым» Алматы, 2007ж.
20. Қирабаев. С.«Шындық және шығармашылық» 1981 ж.
21. Н.Ғабдуллин. Н. «Уақыт сыры» Алматы, «Жазушы» 1981 ж.
22.Майтанов. Б. «Қазақ прозасындағы замандас бейнесі» Алматы, «Ғылым», 1982
23.Нұрпейісов. Ә.«Тектілік». Егемен Қазақстан, 17 сәуір, 2007 ж .
24.Піралиева. Г. «Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері». (Түс көру,
25.Ыбырайымов. Б. «Көркемдік көкжиегі» Алматы,«Жазушы», 1981 ж.