ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ


Кіріспе..........................3-5
І. Шәкәрім шығармалары тілінің лексикалық ерекшеліктері....6-10
1.1. Антоним, синоним, омонимдердің эмоционалдық-экспрессивтік сипаты және қызметі.............10-14
1.2. Көп мағыналы сөздерді құбылту, контекстік фразеологизмдерінің сипаты................14-15
1.3. Мақал –мәтелдердің, кірме сөздердің шығармадағы қолданысы......................20-25
ІІ. Шәкәрім шығармаларының грамматикалық ерекшеліктері
2.1. Ақын шығармаларындағы зат есім, сын есім және
2.2.Ақынның шығармаларындағы көркемдегіш тәсілдердің қолдану шеберлігі........................37-48
Қорытынды.......................48-51
Пайдаланған әдебиеттер тізімі................52-54
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. «Сөнген жанды, өлген тірілді» дейді
Сөнбеген де, өлмеген де. Уақыт пен Халық деген
Халықтың қуанышын өз қуанышынан бөлмес көкірегі ояу, көзіқарақты
Осы тәрізді қазақ тілі мен әдебиетіне, мәдениеті мен
Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы филология ғылымында әдебиеттанушылар мен тілшілер
Осыған байланысты, теориялық мәселелер нақты материалдар мен ұштастырыла
Әлі де болса Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармалары тілінің лексика–
Зерттеу нысаны. Қазіргі қазақ тіліндегі көп мағыналы сөздердің
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының
– Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармалары тілінің лингвистикалық табиғатын ашу;
қолданыстағы сөздердің семантикалық топтарын анықтау;
құрылымдық ерекшеліктерін;
стильдік қызметін көрсету;
көркемдеу құралдарының қолдану мүмкіншілігін ашу;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының жаңалығы –
эмоционалдық – экспрессивтік сөздердің қызметі;
мағыналы сөздердің қолданысы;
есім сөздердің стильдік қолданысы;
көркемдегіш тәсілдерді қолдану шеберлігі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
І. ШӘКӘРІМ ШЫҒАРМАЛАРЫ ТІЛІНІҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармаларына қалам тартып, ой бөліспегені кемде-кем.
Шәкәрім, оның шығармалары туралы сөздің басы бұл емес.
«Төңкерістен кейін Шәкәрімнің шығармаларынан жарық көргендері: «Абай» журналының
Ақынның көзі тірісінде-ақ «Айқап» журналы мен «Қазақ» газеті
Осы күнге дейін жарияланып жатқан ғылыми еңбектердің барлығы
Көркем әдебиет тілі, көркемдік мәні, тіл байлығының қайнар
Ер қосқанға ұқсайды сөз сөйлемек,
Қиыстырып, жымпитып қойсам демек.
Атқа тыным, адамға жайлы келіп
Көзге сұлу, өз оңды болса керек, - деп
Көркем сөз-көрікті ойдың көрінісі, құнды сөз-құнарлы ойдан ғана
Шәкәрім Құдайбердіұлының ХХ ғасыр басындағы жазба дәстүрдің бұқаралық
Филология ғылымдарының докторы, белгілі тілші ғалым Б.Момынованың «Шәкәрім
«Біздің ойымызша, Шәкәрім шығармалары тілдік тұрғыдан бірнеше бағытта
1. Шәкәрімнің әдеби тілді дамыту, ілгерілету бағытындағы еңбегін
2. Шәкәрім шығармаларының лексика-грамматикалық ерекшеліктері, әсіресе, діни лексиканың
3. Поэзия, проза, аударма жанрларының дамуына, өрістеуіне Шәкәрімнің
Шәкәрімнің өмір сүрген кезеңі - екі ғасыр тоғысындағы
Сөз белгілі бір затты не құбылысты атап қана
Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларының лексикалық қат-қабаттары әр алуан болып
1.1. Антоним, синоним, омонимдердің эмоционалдық – экспрессивтік сипаты,
Антонимдер жалпыхалықтық тілде,оның ішінде көркем шығарма тілінде көбірек
Белгілі сөз зергері Ғ.Мүсірепов: «Сөз сөзге жарығын да
Антонимдердің негізгі қасиеті-контрасс суреттер беруде. Антонимдер дүниедегі заттар
1. Зат есімдерден болған антонимдер: «Бүгін дос, таң
2. Сын есімдерден болған антонимдер: «Жақсы, жаман әр
3. Үстеулерден болған антонимдер: «Күні-түні ойланып, // Жазудан
4. Етістіктерден болған антонимдер: «Не өлтір, не тірілт,
Синоним – тілімізді байытатын, сөздік қорымызды молайтып тереңдете
1. Зат есімнен болған синонимдер: «Күнде дау,
2. Сын есімнен болған синонимдер: «Мына бала-қу бала,
3. Етістіктен болған синонимдер: «Кекеп, мұқап қыздырма», «Ақылдың
Жинақтай айтқанда, Шәкәрім қолданған синонимдердің ерекшелігі мынада:
Біріншіден, ақын лексикалық синонимдерді еркін меңгеріп, орнымен жұмсап,
Екіншіден, синонимдер дыбыстық үйлесім тауып, грамматикалық формалардың еркін
Үшіншіден, бір мағына беретін бірнеше сөзді қолдану арқылы
Төртіншіден, тіліміздің байлығы синонимдер арқылы көрініс беретінін ескерсек,
Жоғарыдағы ерекшеліктерге қоса, Шәкәрім поэзиясының тілі омонимдерге де
Бораннан байқай алмай өтіп кеті,
Түлкіні жатса-дағы бүркіт қысып.
Қосылған соң кешікпей болдым буаз,
Онан бері қыс өтіп, шықты ғой жаз.
Сол жерден жайлап қыстап жатып алды,
Қалмақтан барымталап жиды малды.
Бірінші мысалдағы «қыс» етістік омонимі, бір затты екінші
«Қалқаман-Мамыр» поэмасында да мұндай ерекшеліктер бар:
Бітім болмай созылды сөз аяғы,
Белгісіз кімнің соры, кімнің бағы.
«Бақ» – адамның басына қонатын бақыт, ырыс, құт
2. Көкенай, қарғаймын, сөзіме бақ,
Ісім жөн, бір құдайға көңілім хақ.
«Бақ» – зат есіммен тіркесіп, етістіктің омонимі «бақыла»,
1.2. Көп мағыналы сөздерді құбылту, контекстік фразеологизмдерінің сипаты
Сөз белгілі бір затты не құбылысты атап қана
Оған, мәселен, «Қалқаман-Мамыр» поэмасындағы «Жан» сөзі мысал бола
1. Бірін еркек, біреуін әйел қылып,
Екеуінен көп жанды таратыпты.
Мұндағы «жан» сөзі адам мағынасында қолданылып тұр.
2. Солайша жауап берді Қалқаманға,
Бұл сөзі байқалмады басқа жанға.
Мұнда «жан» сөзі белгісіз біреу ұғымында ақынның
3. Қалқаман Тобықты үшін жанды қиса,
Кетпей ме шаһит болып оның жаны.
Бұл мысалда «жан» сөзі адамға түрлілік беретін рух
4. Төгілді көзден жасы көрген жанның,
Шолағын қарай гөр деп бұ жалғанның.
Мұндағы «жан» ақынның қолданысында кісі, белгісіз адам ұғымында
Ақынның контекстік фразеологизмдерінің сипаты
Сөзді сұлуландырып, ойды әсемдеп, тілді мәнерлеп жеткізетін әрі
Жалпы суреткер тіліндегі фразеологизмдерді талдағанда оны жалпыхалықтық тілін
Демек, белгілі бір суреткердің жалпы тілдік қазынасын және
Шәкәрім Құдайбердіұлы Абайдың ақындық дәстүрін әрі мағыналы,
Оның ақындық әлемі мен шеберлік сырларын, көркемдік таным
Ұшан теңіз ақықтай жарқыраған фразеологиялық оралымдар Шәкәрім дастандарында
1. Соны ойлап көңілін басты Кебек батыр.
2. Кебектің де қызға тұр көңілі ауып.
3. Өз бауырын оққа байлап өлтіртті деп,
Қалдыңдар обалына мына шалдың.
4. Көрінгенге көз сүзген көрсе қызар…
5. Екі көзін қан жауып, өңі қашып.
6. Оны естіп Кебек кетті өз жайына,
Батса да балгер сөзі шымбайына.
7. Осылай деп жұмбағын Кебек шешті,
Матайменен байлау қылып, сөз сөйлесті.
8. Бірталайын жаралы қылса дағы,
Көпке топырақ шашсын ба, ұстап алды.
“Қалқаман-Мамыр” поэмасында:
1. Асықтығын айта алмай іштен жанып,
"Құрбымыз" деп құр ойнап-күледі екен.
2. Кеше білдім төбемнен ұрғандығын,
Құдалықтың дап-дайын тұрғандығын.
3. Алдыңа кешу сұрай келіп тұрмын,
Көзге тірі болсам да өліп тұрмын.
4. Бетінде бек сүйекті бір нұры бар,
Қыласың ықтиярсыз шын махаббат.
5. Балқытар жылы жүзі сүйегіңді,
Бергендей аса мұқтаж тілегіңді деген фразеологизмдер кездеседі.
Шәкәрім шығармаларында әр түрлі стильдік мақсатта фразеологиялық тіркестер
Автор фразеологизмдерді көбіне насихат, өсиет айту мақсатымен, ойын
1. Ажалың биік қабақ сұрлау қыздан,
Батырым, ондай жанға көңіл берме.
2. Кімнің көзі жетеді күні ертеңге.
3. Мен сені бүгін алып кет демеймін,
Осы екі елдің түбіне жет демеймін.
4. Қара қазан, сары бала қамын ойлап,
Келді ғой жайлы қоныс табам десіп.
5. Барымта алмай бітімге көнсе елің,
Қанша мал алса, аярым жоқ қой менің.
Шәкәрім қолданған идиом, фразалар дыбыс үйлесімділігіне (аллитерация, ассонанс)
Шәкәрім ойды нақты, образды, әсерлі беру үшін халық
1. "Иесімен ас тәтті" деп Еңлікті,
Шақырып ап екеуі отырды жеп.
2. Болсын да Мәмбетейдің бір айтқаны,
"Еркек тоқты құрбандық" деген қане.
3. "Сақтықта қорлық жүрмес" деген бар ғой,
Сақтанбасаң артқыға сөз боларсың.
4. Асыққандық емес пе мына сөзің,
Жақсы әйел жаман ерді түзетпей ме?
Көркем әдебиетте фразеологизмдер үнемі тек дайын қалпында алынбай,
Шәкәрім поэмаларында әр түрлі сөз табынан жасалған фразеологизмдер
1. Есім тiркесті фразеологизмдер: еркек кіндік, еркек шора,
2. Одағай тұлғалы тіркестер: А, құдай, сақтай көр,
Фразеологизмдер семантикалық құрылысы жағынан тұрақты болғанымен, тілдік қолдану
I. Өз бауырын оққа байлап өлтіртті деп,
Қалдыңдар обалына мына шалдың.
Оққа байлады – ажалға нысана етті, өлімге басын
I. Жөнелді күрең атпен сарындатып,
Ажалға көпе-көрінеу байлап берді.
Ажалға белін байлау-дүние салу мезеті, өлім сағаты жету.
II. Бүгін мұнда кез болдың құдай айдап.
Кез болу-тап болу, жолығу, ұшырасу.
II. Кер кеткен кеселдіге душар болдым.
Душар болу-кезіге кету, тап болу.
III. Жылы жүрек өзіне жар тапқандай,
Тыншымады, тулады, жүз құбылды.
Жылы жүрек-қайырымды, мейірімді жүрек.
III. Бабаңның нұр жүрегі болды мұздай.
Нұр жүрек-жылы, мейірімді жүрек.
Осы мысалдардан Шәкәрімнің өз шығармасында синонимдес фразеологизмдер жасағандығын
Шәкәрім дастандарындағы вариантты фразеологизмдердің компоненттер құрамын мына төмендегідей
1. Екі компонетті: обалы жібермеу, айла қылу (әдіс
2. Үш компонентті: ажалға бел байлау (дүние салу
3. Төрт компонентті: қара қазан, сары бала (бала-шаға,
Екі дастандағы фразеологизмдердің варианттылығы жайлы жинаған мысалдарыма қарағанда,
Ақын өлеңдері де тұрақты сөз тіркестері, яғни фразеологиялық
Айта берсек, жай бас изеп өте шығуға болмайтын
1.3. Мақалмәтелдердің қолданысы. Сөздік қорымызды байытатын кірме сөздер.
Мақал-мәтел, нақыл, қанатты сөздер-бастауы сонау ауыз әдебиетіміздің терең
1. Көз жұмып, «Көппен көрген ұлы той» деп.
2. «Жығылған жан күреске тоймас» деген.
3. «Алла сүйсең, адамды сүй» дегендей.
4. «Молданың ісін қылма, айтқанын қыл».
5. «Жүрген алар» деген ғой құдай да.
6. «Бүлінгеннен бүлдірге алма» деген.
7. «Ұят күшті өлімнен» дегендей-ақ.
8. «Ұл жоқ болса, қыз да игі» деген
9. «Жылы-жылы сөз айтса,
Жылан інінен шығады.
Қатты сөзбен бет қайтса,
Надан дінінен шығады».
10. «Сабырдың түбі-сары алтын».
«Сонымен қатар, Шәкәрім мақал-мәтелдерді пайдаланып қана қоймай, кезінде
«Көп ойламаған дана болмас, көпті қорғамаған пана болмас»,
Шәкәрім тілінде халықтың даналық тәжірибесін тұжырымдайтын сан ғасырлар
Сөздік қорымызды байытатын кірме сөздер
Қазақ тілі лексикасынан орын алып, сөздік қордың бір
Араб-парсы сөздері қазақ тіліндегі кірме сөздердің ең мол
Араб-парсы тілдерінен ауысқан сөздердің барлығы бірдей қазақ тілінің
Оған поэмаларынан мынадай мысалдар дәлел бола алады:
1. Кебек батыр өз бақытын сынамаққа,
Әдейі іздеп келіпті балгер жаққа.
Балгер - "филгер" деген парсы сөзі. Мағынасы-бал
2. Ол кезде балгер болған Нысан абыз,
Шын дауласкер бақсының өзі нағыз.
Абыз - араб тіліндегі "Хафиз" сөзінің өзгеріске түскен
3. Аз күндік арам жүріс аужал емес,
Бермесең уағдаңды мүлде кесіп.
Уағда (уәде) - араб тілінен енген кірме сөз,
4. Тамақ үшін қыдырған Матай айтып,
Бұл бітім Еңлікке де болды мәлім.
Мәлім (мағлұм) - араб тілінен аударғанда беретін мағынасы-белгілі,
5. Намыс қылып жиылды тәмам найман,
Көнбейміз деп мазаққа мұнан былай.
Намыс (намус) - парсыша-ар, ұят.
6. Ғаділ, залым, шафқатлы-мейірімсіз,
Соларды айыра алмай қапы қалма.
Залым - арабтың арам, қара ниет, қу деген
Ғаділет (әділет) - арабтың турашылдық, шындық, дұрыстық,
7. Екеуі тәуекел деп, кетіп қалды,
Таң атпай-ақ ордаға жетіп барды.
Тәуекел (тәуәккәл) - араб сөзі. Алға қойған мақсатқа
Ақынның поэмаларымен қоса өлеңдерінен де араб-парсы тілінен енген
1. «Дейді жұрт: «Айуан жоқ иттен жаман».
Айуан (хәйуан) - арабтың жан-жануар, ауыспалы мағынада жыртқыш,
2. «Бейісті хор қызы деген».
Бейіс (беһешт) - парсының жұмақө, жәннат деген мағынасында.
3. «Хақиқатқа нанған күн».
Хақиқат (хақиқәт) - араб сөзі. Мағынасы-шындық, рас дұрыс.
4. «Сырым білмей сыртымнан қылма ғайбат».
Ғайбат (ғәйбәт) - өсек-аяң, сырттан жамандау, жала сөз.
5. «Маған десе, мың жылдай қыл ғибадат».
Ғибадат (ғэбадәт) - арабтың құдайға құлшылық ету, жалбарыну,
6. «Күнәсіна кірдің ғой».
Күнә (гүнаһ) - парсы сөзі. Беретін мағынасы-теріс қылық,
7. «Тасбиық, сәлде, жайнамаз».
Тасбиық (тәсбих) - араб сөзі. Мағынасы-діншілдердің алланы қайталап
Сәлде (сәллә) - парсыша қожа-молдалардың басына орайтын шалмасы
8. «Насихатты сөйтіп шаш».
Насихат (нәсихәт) - араб сөзі. Мағынасы-ақыл айту, кеңес
9. «Нәпсі үйінде байлаулы Ынсап жатыр»
Нәпсі (нәфіс) - араб сөзі. Мағынасы-ындын, құштарлық.
Ынсап, нысап (энсаф) - арабтың көңіл тоқтаудағы тойымдық,
10. «Қиянатсыз надандар әулиеден кем емес».
Қиянат (хиянәт) - арабтың озбырлық, әділсіздік деген мағынасында.
Әулие (әулиа) - араб сөзі. Мағынасы-ерте кезде құдай
11. «Фәни дене бояуға-ақ мақтанады».
Фәни, пәни - арабтың опасыз, өкінішті, тұрақсыз, баянсыз
12. «Мақсұтың болса орынсыз».
Мақсұт (мәқсуд) - араб сөзі. Мағынасы-алдына қойған мұрат,
«Араб-парсы тілдерінен енген сөздердің барлығы да халықтың сөйлеу
Шәкәрім тілінде орыс сөздерінің қолданылуы да әлдеқайда мол
Шәкәрім тіліндегі орыс сөздерінің жазылуы екі түрлі қолданылады.
Атап айтатын жайт-Шәкәрім шығармашылығының тіл тазалығы. Мұнда сол
II. ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Тілімізде қалыптасып, орныққан грамматикалық ережелер, грамматикалық категориялар, грамматикалық
Грамматикалық формалар-көркем шығармадағы тілдік жүйені құрайтын элементтердің бірі.
Сөздің өмірі сөйлемде, сөз тіркесінің құрамында ғана болады.
2.1. Ақын шығармаларындағы зат есім, сын есім және
Зат есім. Ақын грамматикалық тұлғалардың сөйлем ішінде орынды
Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларының тілінде зат есімнің барлық мағыналық
Өлең тіліндегі сөздерді грамматикалық категориялар ретінде зат есім,
Шәкәрім поэзиясында адамның мінез-құлкына, өмір сүру ортасына қарай
Ол өзіне дейінгі жыраулық поэзияда кездесетін дидактикалық толғаулардың
"Ақыл" сөзін де өте жиі қолданған. «Бұл Абай
"У" сөзі де Шәкәрімде жиі кездеседі. "У жайылды
«Ақын дүниетанымдық философиялық ой-толғамдарымен, қазақ халқының дәстүрлі ой-танымын
«Нұрыңмен жарық жүрегім»-бұл оралымның әсіресе танымдық, мазмұндық жағы
«Жар» - ұғымы да абстрактылы, символды сөз ретінде
«Менің жарым қандай жар?!» - өлең жолында ақын
Жардың шашы сансыз көп,
Ол санауға келмей тұр.
Анық нұры осы деп,
Әркім бір тал ұстап жүр,-дегенде ақын діннің әртүрлі
Сопылық сарынға салғанда ақын танымының терең мазмұнын ашуда
«Көз» зат есімін түрлендіріп, адамның ішкі әлемінің де
«Оның сопылық мақамдағы өлеңдері қазақ поэзиясына жаңа ұғым,
Шәкәрімді жүйелі оқығанда «ақ жүрек» сөз тіркесінен жасалған
Ниет тәнге емес, адамның жанына қатысты мәселе. Нәпсі
Ақыл, ой, қанағат, ынсап, ар, ұждан, жүрек, жар,
1. Көңіл-зат есім, адамның мінез-қүұлқына байланысты жалпы эмоциялық
2. Көңіл-ауыспалы мағынада қиял, арман.
Шәкәрім өлеңдерінде көңіл түбір зат есіміне тәуелдік, септік
Абайдың ойшыл өлеңдеріндегі "Жүрегім, ойбай, соқпа енді", "Асау
Cын есім. Ақын шығармашылығында зат есіммен қатар жүретін,
Жалпы, Шәкәрім өлеңдерінде түбір және туынды сын
Қатыстық сын есімдер де өлеңде айрықша қызмет етеді,
Мәселен, «Жайлы ақыл ойланалық жанға пайда», «Мұңлы, күйсіз,
Тілімізде өте актив қолданылатын сын есімдер ақынның құралына
Зат есім сөздердің қолданылу мүмкіншілігі қандай кең болса,
Етістіктердің стильдік қызметі
Етістік тілдегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделі және
Есімдер сияқты етістіктер де Шәкәрім шығармаларының тілінде поэтикалық-стильдік
Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық,
Арам айла, зорлықсыз мал табалық.
Өшпес өмір, таусылмас мал берерлік,
Бір білімді данышпан жан табалық.
Аталған шығарманың өн бойы осындай көнелік, жөнделелік, ізденелік,
Шәкәрім ойын жеткізу үшін баяндап, суреттеп, толғап, стильдік
Бір күн біреу жалғанмен жүр құтылып,
Біреу жүр айламенен үзіп-жұлып.
Ертең көрсең, екеуі қолға түсіп,
Кескектеген түлкідей тұр тұтылып.
Арамдықтан шығады кім сытылып?
Бір желіксе, кетеді тым құтырып.
«Жығылған жан күреске тоймас» деген,
Карта ойнаған кісідей күнде ұтылып.
Абай жүр соны мазақ өлең қылып,
Біреуі ұғар ма деп көзі ашылып.
Бізге де біразырақ айтқаны бар,
Құр қылжақтай берме деп босқа күліп...
Бұл өлең тұтастай дерлік көсемше формасына құрылған. Жарыса
Етістіктің көне –тұғын, -ман формалары көп болмаса да,
Екінші бір көне форма –ман ақын шығармалараында ұшырасады.
Ақынның шығармашылық контексін танытып тұрған, стильдік-көркемдік қызметі ерекшеленген
Абайдың шығармашылық контексінен орын алған құбылыстың және бірі-мағынасында
Келтірілген мысалдардан байқағанымыз, әр түрлі жұрнақтармен келген етістіктердің
Шәкәрімнің тағы бір өзіндік ерекшелігі деп оның өлеңдеріндегі
1. «А, дүние, дүние».
2. «Не өлтір, не тірілт,
Осы шын сорым-ау!».
3. «А, тоба, онда» деп отыр».
4. «Ойласаңшы, япыр-ау».
5. «Ақылың қайда батыр-ау?».
6. «Көп айтып, а дариға, не қылайын!».
7. «Ізім жоқ, түзім жоқ,
Өттім-ау белгісіз!».
8. «Ата-ана қалды, аһ дариға-ай».
9. «Қайран,
Қайғысыз, қамсыз күндерім».
Байқағаным, Шәкәрімде осындай өмірге, қоғамға көңілі толмаушылық, философиялық
2.2. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларындағы көркемдегіш тәсілдер
Тіршіліктегі бар құбылысты, адамзат санасындағы сан қырлы сезімді
Мың сөзден бір сөзді таңдап, сөз маржанын бейнелі
Көркем поэзия тілінде ақын теңеу, эпитет, метафора т.б.
Шығармаларында кездескен әсерлі эпитет, соны метафора, мәнерлі теңеулерді
Эпитет-образ жасаудың негізі
Ақын шығармашылығындағы ендігі бір көріктеу-мәнерлеу құралдарының бірі-эпитет. Академик
Эпитет - бұрын да, бүгін де қолданылып келе
Әрине, поэзияда, әдеби шығармаларында сөз, тіл жаңалығы деген
Шәкәрім поэзиясының тілінде адамның жан тебіренісін, көңіл толғанысын
Ақында ақ жүрек, ақ іс, ақ ниет, ақ
Ақын қолданған эпитеттердің біразы түбір күйінде және қосымшалы
1. Түбір күйінде келген эпитеттер: «Ұрыға жүйрік аттың
Бұл мысалдардан байқағанымыздай, ақ сын есімі әрқилы атаудың
2. Күрделі эпитеттер: «Күміс баулы сағатым», «Көңілі жұмсақ
Қатыстық сын есімдерден болған эпитеттер:
«Қайырусыз, қағусыз өскен басым», «Мінсіз бақ, сансыз дәулет
3. Есімшелерден болған эпитеттер: Көңіл сөзін бейнелі беруде
Байқағанымыздай, ақын кей өлең жолдары түгелдей эпитеттермен
Эпитет өлеңге өң беріп, өмір суреттерін өрнектеуге қызмет
Теңеу-өте қуатты көркемдегіш құрал
Өмірдегі құбылыстарды, табиғаттағы заттарды, адам әрекеттерін бір-бірімен салыстыру,
Теңеудің жасалу жолының бірнеше түрі бар. Қазақ тіліндегі
Шәкәрім тілінде де теңеудің көбінесе осы түрлері түрленіп,
–дай, -дей, -тай, -тей жұрнақтары арқылы жасалған теңеулер:
«Құйылып түскен лашындай», «Айтқанда өтірікті-судай жылып», «Бәрі бірдей
Гауһардай көзі,
Бұлбұлдай сөзі,
Жаннан асқан бір пері.
Жүзі бар айдай,
Мінезі майдай,
Өзгеден артық сол жері.
Дариядай ақылы мол еді,
Жан ғашығым сол еді...
Бойы бар сымдай,
Белі бар қындай,
Мүшесінің міні жоқ.
Жаудырап көзі,
Тамшылап сөзі,
Жібектей шашын тараса,
Қалмайды халің,
Шығады жаның,
Қиғаштай көзбен қараса...
Сынаптай толқып,
Түлкідей жортып,
Кетеді көңіл әр жаққа.
Қырандай қағып,
Алмастай ағып,
Мұратын түгел алмаққа.
Бұл-қазақ лирикасындағы өзгеше леп. әдептен аспай, наздана қиылу
2. –ша, -ше жұрнақтары арқылы жасалған теңеулер:
«Сауысқанша қылмаңдап», «Қатынша сөзбен шаптығып», «Қасқырша жемтік жеуден
3. –дайын, -дейін жұрнақтары арқылы жасалған теңеулер:
«Енесінің емшегін тапқандайын», «Далбырлап қанат жайып жатқандайын» т.б.
4. Сияқты, секілді, сынды сөздері арқылы жасалған теңеулер:
Оған өлеңдерінен мынадай мысалдар келтіруге болады: «Күн сықылды
Жалпы, Шәкәрім Құдайбердіұлы қолданған теңеулер бейне ашу үшін
Метафора-ойды мәнерлі жеткізу амалы
Сөз зергерлерінің тіліндегі көріктеу құралдарының бірі-метафораның қолданылу аясы
Қажым Жұмалиев «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай
1. Метафораның жай түрі (жұрнақ, жалғаусыз).
2. Жалғаулар арқылы жасалатын метафора.
3. Көмекші етістік арқылы жасалатын метафора.
4. Күрделі метафора немесе метафораның ұлғайған түрі.
5. Метафораның бейне бір, тең, деген сөздерінің
Енді Шәкәрім өлеңдерінде кездесетін метафораларға мән берейік. Шәкәрімде
1. Метафораның жай түрі: «Оларға тал-шымылдық, шалғын-төсек», «Жел
2. Жалғаулар арқылы жасалған метафоралар: «Білу, нану, ұнату-ақыл
3. Деген сөзі арқылы болған метафоралар: «Ақыл
Шәкәрімнен, Абай сияқты, образдар дүниесін теңеу, шендестіру арқылы
Жалпы, тілімізде метафоралардың жұмсалу аясы, қолданылу мүмкіндігі жан-жақты,
Кейіптеу-шығарма көркемдігін арттыру тәсілі
Ақын "Ақыл", "Ар" ұғымдарын көбінесе жүрекпен, жанмен, оймен
«Ақын тілінде деректі және дерексіз ұғым атаулары өте
Мәселен, "Ашу келді арсылдап", "Кетті еріншек өкпелеп, өкпеге
Шәкәрім поэзиясының тілі дидактикалық өсиет, ақыл-нақыл түріндегі толғау
Шәкәрім ойшылдығы адамның дене мүшелерінің өзін ғибрат қылып,
Менше басыңды алғызсаң,
Қиянатты қылмайсың.
Бас құлағын алдырсаң,
Сөзді анықтап тыңдайсың.
Мына көзді қалдырып,
Көңіл көзін көзің қыл.
Бас көзімен каңғырып,
Ұқпай қойсаң, өзің біл.
Хақиқатты дәл көруге,
Жан көретін көз керек.
Бас көзімен сенделуге,
Бізге рұқсат жоқ, шырақ.
Бұл ретте Шәкәрім қасиетті Құран Кәрімдегі "Адам баласының
"Екі құлақ тарс бітіп,//Шел басыпты көзімді.//Иіс білер мұрын
Қайталау-әсері мол көркемдегіш-бейнелегіш тәсіл
Қайталаулар-дүние жүзі тілдерінде кең түрде дамыған тілдегі көркемдегіш
1.Қарманып едің, таптың ба,
Қарындасқа жақтың ба?
Қарсыласқан жауыңды,
Қаніки, жерге қақтың ба?.
2.Ащы деп алмай қоймаңыз,
Аңсағанда, керек су.
Абайлап артын ойлаңыз,
Алды ғой алдап өңкей қу.
Сондай-ақ үш жолы бірыңғай дыбыстан, ал бір жолы
1.Түсі қандай, түрі қандай,
Тамыры бар неше тал.
Тесе қара, тексере алмай,
Ұқпадым деп айтпа жал.
Не болмаса екі жолы бірдей, келесі екі жолы
Адалға әлімізше аяңдалық!
Арамға аяқ баспай шабандалық!
Елемесең, есіңе енбейді ақыл,
Ескерсең, осы сөзім сендерге анық.
Бұл бір жағынан өлеңге күш-қуат берсе, екінші жағанына
Мұндай ерекшеліктерден басқа эпифора, анафора, яғни бір сөздің
Мәселен:
1.Бірі «құдай жоқ»десе,
Бірі айтады: «көп құдай».
Бірі: «тәңірі-Күн» десе,
Бірі дейді: «жоқ құдай».
2.Соны ойла, өзге қызық істі ойлама,
Біреуге айла, біреуге күшті ойлама.
Кеткен қайта келмейді кейісең де,
Түнде көрген көлеңке түсті ойлама. т.б.
Бірінші үзінді анафораның мысалы болса, екінші үзінді эпифора
Қайталау әдісі Шәкәрім шығармаларында да кеңінен көрініс тапқан.
1. Кебек мұны естіп көп ойлады,
Асықпай, бір-ақ ғана еп ойлады.
Түні бойы қыз мені сынапты ғой,
Мен де мұны сынайын деп ойлады.
2.Сен мені бүгін алып кет демеймін,
Осы екі елдің түбіне жет демеймін.
Шын ішің сүймей, сыртың сүйген болса,
Әуре боп саған уағда ет демеймін.
3.Кейбіреуі таспенен атпақ болды.
Кейбіреуі дарға да аспақ болды.
Аяғында мойнына арқан салып,
Атқа байлап сүйретіп шаппақ болды.
Ал "Қалқаман-Мамырдан" мынандай мысалдар алуға болады:
1.Соны айтып амандасып Мамыр кетті,
Күн сайын Қалқаманнан сабыр кетті.
Мамыр бүгін қыздарша киінді деп,
Қалқаманға бір күні хабар жетті.
2.Бабаң айтты: "Өлтірер жұмыс емес,
Таспен атып өлтірмек бұл іс емес
Біреудің некелісін бұзғаннан соң,
Қанына ортақ болу дұрыс емес".
Осындағы «ойлады, болды, емес» деген сөздерді қайталау өлеңде
ҚОРЫТЫНДЫ
Бұл еңбегімізде Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы тілінің лексика-грамматикалық ерекшеліктерін,
Шәкәрім өлеңдері тілінің құдіреттілігі уақытпен үйлесім тауып, айшықты,
Осы орайда М. С. Серғалиевтің : «Прозаик, ақын
Шәкәрім өлеңдері тіліндегі көп мағыналы сөздер, синонимдер, омонимдер,
Ақын шығармашылығынан кірме сөздерді де кездестіруге болады. Олар
Шәкәрім көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдердің барлық түрін де өз шығармаларына
Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларын қара сөзбен де (проза), өлең
Жоғарыда айтылған ой-пікірлерімізді сараптай келе мынандай қорытынды жасаймыз:
а) Шәкәрім Құдайбердіұлы өзінің шығармаларында жалпыхалықтық қолданыстағы сөздерді
ә) Семантикалық құрылымы әр түрлі көп мағыналы сөздер,
б) Грамматикалық тұлғалардың өлең мәтініндегі стильдік қызметіне айрықша
в) Кірме сөздерді қазақ тіліне жатықтандырып, түсінікті түрде
г) Ақын шығармашылығындағы көркемдегіш-бейнелегіш құралдардың лингвистикалық табиғаты оның
д) Ол өзіне дейінгі жыраулық поэзияда кездесетін дидактикалық
Ақын-сөз сомдаушы, «өлең-сөздің патшасы», олай болғанда, «арың-өлеңіңнің айнасы»
Еңбекпенен,
Өрнекпенен,
Өнер ойға тоқылса,
Жайнар көңіл,
Қайнар өмір,
Ар ілімі оқылса
немесе
Арың сатпа, терің сат адалды ізде,
Ғибадат пен адалдық, ар үшін жи!
Шәкәрім өлеңдеріндегі лирикалық қаһарманның адамгершілік мұраты, гуманистік табиғаты
Қорыта айтқанда, білімді адамнан ғана білікті сөз шығады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев. - Алматы: Рауан, 1991.
Құдайбердиев Ш. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. -
Әбдіғазиев Б. Абай дәстүрі және Шәкәрім поэзиясы. Филология
Момынова Б. Шәкәрім поэзиясы тілін зерттеу бағыттары//Қазақ тілі
Гвоздьев А.Н. Очерки по стилистике русского языка. Москва.
Мүсірепов Ғ. Заман және әдебиет./Әдебисын еңбектері/Алматы, Жазушы. 1982
Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Москва. 1963.
Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. Алматы. Ғылым. –
Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. - Алматы: Санат,
Ахметова Ж. Шәкәрім және фольклор//Қазақ тілі мен әдебиеті.
Бекмұхаметов Е. Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. - Алматы:
Виноградов В. О языке художественной литературы. - Москва:
Ізтілеуова С. Шәкәрімнің сырлы сөзі. - Алматы: Арыс,
Есім Ғ. Фәлсафа тарихы. - Алматы: Раритет, 2004.
Балақаев М. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. - Алматы:
Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай
Қонарбаева А. Шәкәрім құдайбердіұлы шығармашылығындағы рухани-діни және қоғамдық-философиялық
Сыздықова Р. XVIII-XIXғ. қазақ әдеби тілінің тарихы. -
Серғалиев М. Кең өріс. - Алматы: 1983-134 б.
Қосымша қарастырылған әдебиеттер:
Айтбаева А. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығындағы діни және дүниетанымдық
Ізтілеуова С. Шәкәрім шығармаларындағы тұлға мәселесі//Ақиқат.- 1998. -
Жигулев А. Сила образного слова. - Москва: 1965.
Аринов Т. Шәкәрім туралы//Семей таңы.- 1989. - 16
Әбдіғазиев Б. Шәкәрім дастандарының дәстүрлі арналары. Қазақ
ССР ҒА хабарлары, 1990. - № 3,41-47 б.
Құдайбериев Ш. Аманат. - Алматы: Өнер, 1989. -
Құдайбердиев Ш. Қалқаман-Мамыр. - Семей: Ярдем, 1912. -
Құдайбердиев Ш. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі.
Құдайбердіұлы Ш. Иманым. - Алматы: Арыс, 2000. -
Құдайбердіұлы Ш. Қазақ айнасы. - Алматы: Атамұра, 2003.-296
Исаев С. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. -
Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім (Шәкәрімнің «Ләйлі-Мәжнүн»
Мағауин М. Шәкәрімнің шеберлігі//Жұлдыз.-1988. - № 10, 178-785
Әбдіғазиев Б. Шәкәрім шындығы//Зерде.- 1989. - № 11,
Құдиярова А. Шәкәрім-педагог, ғалым, ағартушы//Қазақстан мектебі.- 1993. -№6,
Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. - Алматы: Жазушы, 1982.
Хасанов Б. қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолданылуы. -
Парандовский Я. Алхимия слова. - Москва: Правда, 1990.
Шәкәрімтану мәселелері. - Семей-Новосибирск: Талер-Пресс, 2006. - 440
Шәкәрім шежіресі-халық тарихы//Қазақстан коммунисі, 1990. - №
Сенкевич Н. Синтаксис-стилистические средства языка. - Москва, 1968.
Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. - Алматы: Ғылым,
56
-3-