Қазақ тіліндегі эмоционалды - экспрессивті лексика

ЖОСПАР
І ТАРАУ. ТІЛДЕГІ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ПЕН ЭКСПРЕССИВТІЛІК ТУРАЛЫ
КІРІСПЕ……………………………………………………………,,………….4
Эмоционалды - экспрессивті лексиканың зерттелу тарихы .................7
Тілдегі эмоционалдық құбылысы..........................................................11
ІІ ТАРАУ. ЭМОЦИОНАЛДЫ-ЭКСПРЕССИВТІ ЛЕКСИКАНЫҢ
2.1 Сөйлеу тіліндегі эмоционалды-экспрессивтілік лексика ......................22
2.2 Көркем әдебиет тіліндегі эмоционалды -экспрессивті лексика.............40
ҚОРЫТЫНДЫ ...............................................................................................59
КІРІСПЕ
Кез келген тілдің дамыған, жетілген, өзіне ғана тән
Бүгінгі таңда мемлекеттік тіл саясатының басым бағыттарының бірі
Зерттеудің өзектілігі. Адамзат жаратылысында тіл айрықша маңызды рөл
Адамның эмоциясын жеткізудегі тілдің экспрессивтік қызметі ғалымдардың назарын
Қазақ тілі экспрессивтік стилистиканың бүгінгі күнде өзекті мәселеге
Халықтың ақыл-ой, дүниетанымы, өмір сүру тәсілі материалдық және
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті лексика.
Зерттеу жұмысының пәні. Қазақ тілінің экспрессивтік-эмоционалдық стилистикалық құралдары
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының
- қазақ тілі эмоционалды-экспрессивті лексиканың зерттелуі мен
- қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті лексиканың жасалу жолдарын
- экспрессивтік және эмоционалдық ұғымдарының ара
- эмоционалды-экспрессивті лексиканың жасалу жолдары мен амал-тәсілдер
- ауызекі сөйлеу тілі мен көркем
- экспрессивтіліктің қазақ тіліндегі мәдени ұлттық сипаты мен
Зерттеудің мақсаты мен міндеттерін жүзеге асыруда тілдік деректер
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі. Зерттеудің әдіснамалық және теориялық
Зерттеудің дереккөздері. Жұмысты жазу барысында қазақ ауызекі сөйлеу
1. ТІЛДЕГІ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ПЕН ЭКСПРЕССИВТІЛІК ТУРАЛЫ
Эмоционалды-экспрессивті лексиканың зерттелу тарихы
Сөз - әрі қарым-қатынас құралы ретінде сөйлеудің, әрі
Сөз қуаттылығы, сонымен бірге, оның өз бойындағы
Эмоция мен экспрессивтілік жөніндегі ғылымдағы пікірлерге мән берсек,
Мысалы, тілдегі осы мағынаға байланысты: “Сөз сөйлеушінің ойымен
Ал Э.Клаус сөздің тілдегі қызметін саралай келіп: “Сөз
Алайда сөздің өзіндік табиғаты мен ерекшеліктеріне байланысты тіл
Тіл ғылымының аса ірі мамандарының бірі академик В.В.Виноградовтың
Ал аталмыш тақырыпқа арналған ғылыми еңбектердің ішіндегі ең
Эмоция сөзінің төркіні – латын тіліндегі “emouere”[3,46] етістігі.
Жалпы ғылымда эмоция туралы алғашқы ғылыми пікірді биологиялық
С.Г.Гелперштейн, мысалға, Италияндық ұлы ойшыл, суретші Л.да Винчидің
Эмоционалдылықтың физиологиялық негіздерін жан-жақты әрі нақтылы мысалдар арқылы
Осылайша ғалым эмоционалдық сезім жүрекпен, мимен тығыз байланысты
Бұл туралы ұлы физиолог И.П.Павлов: «Әрине, сөз адам
Шынында да эмоция туғызардай әсер біткеннің қай-қайсысы да
Эмоционалдық сезімдердің кісіні аз уақыт ішінде кенеттен
Орыс тіліндегі психология оқулығының 1966 жылғы басылымында: «Эмоция
Эмоция мен сезімге бір анықтама беруге болмайды. Себебі,
Сезім табиғатының тереңдігі жөнінде К.Д.Ушинский: «Біздің сезімдерімізде жеке
Эмоционалдық құбылыс қолданылу аясы мен белсенділігіне қарай әрқилы
–Қанға бөгіп, аппақ болып есеңсіреп жатқан балғын денені
Сөйлемнің эмоционалдық әсері өте күшті. Себебі, мұнда «қанға
Енді тіл мамандарының эмоцияға берген анықтамаларына тоқталып өтейік.
Тюркологияда бұл тақырыптың зерттелуі 50-жылдардан бастау алды
Аталмыш тақырыптың әр түрлі аспектілеріне арналған бірнеше арнаулы
Ал А. Нұрмұхановтың «М.Әуезов драмалық шығармаларындағы эмоционалды-экспрессивті лексика»
Е.М.Галкина-Федорук: «Эмоция дегеніміз- адамның қоршаған ортадан алатын тітіркеністеріне
1. Сауын аяқталып, қарына ағаш ілген әйел
2. … Апам өз иманын өзі оқыды. Апам
Бұл мысалдардан біз Арнольдтың: «Эмоция мен сезім оларды
Кеңестік үлкен энциклопедияда «эмоцияның кең мағынада сезім сөзімен
Эмоция төңірегінде жоғарыда айтылған «эмоция дегеніміз - денедегі
Дегенмен, бұл сөздер тобының ғылыми ұғым ретіндегі тіл
Тілдегі эмоционалдық құбылысы
Енді сол эмоцияны білдірудің стилистикалық, лингвистикалық жолдарына тоқталайық.
Көрнекті ақындарымыздың бірі Ә.Тәжібаев: «Біз космостық кеңістіктерді айтамыз.
Демек, құпиясы әлі де жұмбақ болып келетін жан
«Кейбір эмоционалды-бағалауыштық сөздер тек кітаби (әдеби) тілдің төңірегінде
Жалпы, кейбір жекелеген сөздердің (дөрекі, табу, варваризмдер)
Қазақ тіл біліміндегі белгілі тілшілер І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев өз
Ал кейбір сөздерде, құбылыстардың атауларында жақсы немесе жаман
Ал орыс тілшісі, профессор А.Н.Гвоздев: «Эмоционалды бояулы лексиканы
Бұған қатысты ғалым Э.А.Вайгла эмоционалды сөздер сөйлеушінің объективті
Эмоционалдылық мағына сөздер мен сөз тіркестерінің тек табиғатына
1. Көптеген көздер екеуіміздің әр адымымызды аңдып, ішіп-жеп
2. Қашанғы сол кескен томарды құшақтап жатпақпын. (Жесірлер)
Кейде тілімізде контекстегі қолданысына қарай
1.-Рахмет, шырағым. Деміңді алып, шәйіңді іше
2. Сен, шырағым, өйтіп келініме кесірлігіңді көрсетпе (Атау
Бұл сөйлемдердегі шырағым сөзі екі түрлі мәнде жұмсалған:
Эмоционалды-экспрессивті сөздердің жасалуына қатысты айтып өтетін тағы бір
Бұл айтылғандардың бәрі де сөздің мәнін, мағынасын түрлендірудегі
1) Айнаш! Ау, Айнаш-деген үннен селк етіп оянды.(Атау
2) – Киін! Почтаны тексереміз.
– Сен кімсің-ей?! (Бес тиын)
3) – Қайтасың!- деді ол міз бақпай… (Атау
Бұл сөйлемдердің барлығы да леп белгісіне аяқталып, дауыс
1) Мұхтар аға не істеп жүр екен… Қызық…(Іздегенін
2) Жылдар өтіп…Есейе келе бақытты балалық шақты армандап,
Жоғарыда келтірілген екі мысал да көп нүктеге құрылғанымен
Бірқатар сөздердің эмоционалдығы жоғарыдағы мысалдардағыдай қолдану ретімен, контекстпен
Абстрактілі (дерексіз) сөздер де кейде эмоционалдық мәнге ие
2)Мен сенің кітабыңды жоғалтып алды.
-Жақсы болған екен.
Немесе: 1)Жаман адам сыйлағанды білер ме?
2)Жарадың жаман жиен!-деп Нұрланның қолын қысып
Бұл мысалдардағы жақсы, жаман сөздері де эмоционалды лексикаға
Осы келтірілген мысалдарға сүйеніп «эмоционалды лексика тұрақты және
Сол сияқты одағай сөздердің (уау, оһо, шіркін-ай, әттең,
Көптеген ірі ғалымдарымыз эмоционалды лексиканы «эмоционалды мәнді» және
Эмоционалды мән мен эмоционалды рең ұғымдарының басын ашып
«Эмоционалды мән» – сезімнің, қарым-қатынастың, бағаның сөзге тән
«Эмоционалды рең» – эмоционалды мәннің тек бастапқы көрінісі
Осы тұрғыдан алып қарағанда, эмоционалды мән деп бойында
Мысалы: тамаша
жалмауыз жәдігөй
кеще
ғажап
арам тамақ бақыт
Бірақ, бұл пікірлер де қайшылықсыз емес. Мысалы, А.М.Финкель
смерть
гроб
ужас
грязь
подлость
деген сөздерді алып, былай дейді: «Бұл мысалдарда сөздер
Ғалымдарымыздың бұл келтіріліп отырған пайымдауларында қарастырып отырған мәселенің
Сөздің эмоционалды мәні мен эмоционалды реңі дегенді жіктеп
Ал біз осындай ғылыми пікірлерді саралай келе бір
Тілде эмоционалды рең, мән тудырудың тәсілдері әр түрлі.
Мысалы, ғалым «эмоционалды-экспрессивті реңді есімдер» деген тақырыпшаға байланысты:
Мысалы: - Шаршадың-ау, Айнажан. Таудың шөбі ащы ішектей
Мұндағы Айна зат есіміне жалғанып тұрған –жан жұрнағы
Сонымен бірге ғалымның эмоционалды лексика тудырудағы орыс, тағы
Тәуелдік жалғауының екінші, үшінші жақтарының да қосымшалары қолданылу
Мысалы:
Ал, азаматым, арсынбасаң мінгесесің. Біздің үйге дейін едәуір
… Похмель іздеген шақта шешеме;
Әй, тәте,-дейтін.
Оу, құлыным,-дейтін.
Он сом ақша беріңіз- дейтін.
Ала ғой, жарығым,-дейтін.
Сіз мені білесіз бе?- дейтін.
Жөргегіңнен білем ғой, қарғам .
Келтірілген алғашқы мысалдағы тәуелдік жалғауының бірінші жақ қосымшасы
Жоғарыда айтылған барлық пікірлерді түйіндей келе біз эмоционалды-экспрессивті
Өз бойында адамның көңіл-күйін, ішкі сезімін беретін не
Қорыта келгенде, эмоционалды-экспрессивті сөздердің бірқатар негізгі жасалу жолдарына
1.3 Тілдегі экспрессивтілік құбылысы.
Эмоционалдылық, экспрессивтілік (әсерлік-әрлік) ұғымдары тіл білімінде қарастырылатын сөз
«Экспрессия» да латын сөзі, орысшасы выразительность. Алайда бұл
Мысалы, француз ғалымы Ж.Марузо сөздігінде «экспрессивті»- «мәнерлі» деген
Дәл осындай екінші сөздікте (авторы О.С.Ахманова) «экспрессия» құбылысы
Бұл, әрине, экспрессия (әсерлілік-әрлілік) табиғатына үйлесімді. Бірақ экспрессия
Мысалы: 1. Кәсібі жеті күн елден, жеті күн
2. Ерігіп отырған ел-жұртты елең еткізіп, ұрыны ұстап
Бұл екі сөйлемде де экспрессивтілік бар. Ол алғашқы
Тағы да біраз анықтамаларға тоқталсақ: «Сөз экспрессиясы күшейтілген
Бірақ бұл анықтамалар да экспрессивтілікті тым көтеріңкі көрсететін
Тілдегі экспрессивтілікті анықтау үшін негізгі белгі мәнерліліктің “күшті
1. Жаңа жыл есік қағып, қапалақ-қапалақ қар жауды.
2. Жұрттың барлығы ауыр ұйқының құшағында тұншыққан кез,
Бұл мысалдарда “жаңа жылдың есік қағуы” немесе
1. Ей, Қарабура, кел мұнда, тәтем шақырады. Асылдың”
Бұл мысалда автор “бет-жүзіңді көрсетші” немесе “келіп көрінші”
Осы тұрғыдан Е.М.Галкина-Федоруктің “Тілде экспрессивті лексика жоқ, тек
Ал А.И.Чижик-Полейко “Стилистика русского языка” атты кітабында экспрессивті
Сөз таптарынан шылау сөздердің көпшілігі және одағай түгелімен
Бұл тұжырымға байланысты біздің көзқарасымыз – біріншіден, экспрессивті
Екіншіден, келтірілген мысалдардың көпшілігі: лачуга, косолапый, нейстовый, обмереть
Үшіншіден, өздері тіркесетін кейбір сөздерге ғана қосымша рең
Бірақ бұл айтылғандарға қарамастан автордың экспрессивті лексиканы эмоционалдыдан
шаһар
замана
күллі
дидар
экспрессивті мәнді қос сөздер:
аунап-қунап
азып-тозып
егжей-тегжей
арсың-гүрсің
дара және қосарланған еліктеуіш сөздер:
тарс
күрт
гүрс
қарқ
фразеологизмдер:
қас пен көздің арасы
көзді ашып жұмғанша
қысқа жіп күрмеуге келмейді
түймедейді түйедей ету
мақал-мәтелдер:
құлан құдыққа құласа, құлағында
құрбақа ойнайды
жылы-жылы сөйлесең жылан інінен
шығады
сияқты бірқатар экспрессивті сөздер бары ақиқат. Сонымен қатар
Қорыта келгенде, тілдегі экспрессивтілік - айтылатын ойдың мәнерлілігі,
Тілдегі эмоция және экспрессия құбылыстарының арақатынасына келетін болсақ,
Тілдегі экспрессивті және эмоционалды элементтерді айыра білу қажеттілігі,
1.жағымды экспрессивті бояулы эмоционалды лексика.
2.жағымсыз экспрессивті бояулы эмоционалды лексика.
Біздің ойымызша да бұлар бір ғана құбылыс бола
Мысалы: 1. –Келе ғой, құлыным,- деп шақырды.
2. Айқыш-ұйқыш сызылған санасы қаланың қаңғыбастарынан тазарып,
Бірінші мысалдағы “жалғызым, құлыным”- эмоционалды реңді, ал “құбыжық,
Енді эмоция туралы айтылған “Денедегі нервтік процестер қызметінің
Міне, ғалымдарымызды: “Тілдегі эмоция көрінісі әрқашан экспрессивті, ал
Ал А.И.Ефимов: “Экспрессивтілік ұғымына тілдік тәсілдердің эмоционалды бояуының
Мысалы, көркем шығармаларда жиі ұшырасатын “қарағым”, “шаш ал
Тағы бір мысал: -“Тәңірім-ай, келдің бе?”-деп екі бетін
Келтірілген сөйлемдердегі эмоционалды мән мен ретінде айқын. Осындағы“Тәңірім-ай”
Тағы бір айта кетерлік жәй – экспрессивтіліктің дамыту
Сонымен біз жоғарыда келтірілген деректерден эмоционалдық бар жерде
Алайда, бірқатар оқу құралдарында, әдебиеттер мен мақалаларда эмоционалды
Бұл тақырыпқа қатысты басқа да тілді зерттеген тілші
Атақты тіл маманы А.М.Кожина “Стилистика русского языка” атты
Эмоционалды-экспрессивті (бояу)
Фукционалды-стилистикалық (бояу)
Эмоционалды-экспрессивті лексиканың өзін тағы 3 түрге бөліп қарастырады.
1. Бір мағыналы яғни, о баста табиғатынан эмоционалды-экспрессивті
2. Көп мағыналы-ауыспалы мағынада қолдану арқылы
3. Қосымшалар арқылы жасалған эмоционалды-экспрессивті сөздер.
Эмоционалды-экспрессивті лексиканың “жағымды” (құрметтеу, кішірейту, еркелету) және “жағымсыз”
Осындай қазірге қолда бар деректер мен сипаттамаларды негізге
1. эмоционалды мәнді сөздер мен сөз тіркестері (Ғажап!
2. эмоционалды реңді сөздер мен сөз тіркестері
3. экспрессивті мәнді сөздер (шаһар, дидарласу, көз жүгірту)
4. экспрессивті реңді сөздер мен сөз тікестері (көңіл
“Көркем шығарманың басты элементі тіл” дегенде ұлы Горкийдің
Ал мұндай тіл, сөзсіз, эмоционалды, экспрессивті мән мен
ЭМОЦИОНАЛДЫ-ЭКСПРЕССИВТІ ЛЕКСИКАНЫҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Сөйлеу тіліндегі эмоционалды-экспрессивтілік лексика
Халықтық сөйлеу тіліндегі эмоционалдық пен экспрессивтілік тудырудың бірден-бір
Қазақ тілінің лексикасын А.Болғанбаев төмендегідей етіп топтастырады:
жалпылама сөздер;
арнаулы сөздер;
бейнелі сөздер(эмоционалды және экспрессивті)
көнерген сөздер;(архаизм, историзм)
неологизмдер;
кітаби лексика;
тұрмыстық сөздер;
қарапайым сөздер;
диалектизм;
варваризм; [30,68]
Эмоционалдық пен экспрессивтілік тудыруға тек бейнелі сөздер ғана
Мысалы:
Пәтшағардың иісшілін (Қ.Жұмаділов).
Ыбылжыған түріңді-ай (Атау кере, 32).
Көзі қанталады, көңілі көгеріп-сазарды (М.Мағауин).
Салқын сағыныш, өкпелі мұңмен айтты (Атау кере, 23)..
Не деген бұл ит өлім! (Қамшыгер, 26).
Кет, салдақы! – деді кемпір шаңқ етіп (Жесірлер,
Бұл мысалдарда келтірілген сөздердің барлығы әр түрлі көзқарасқа,
Пәтшағар – негізінен қарғыс мәндегі сөз сияқты болғанымен,
Ыбылжыған сөзін автор өте салмақты, сабырлы да
Кейінгі мысалдардағы көзі қанталады, көгеріп-сазарды сөздерінің семантикасынан көрініп
Ал келесі мысал ерекше назар аударуға тұрарлық. Өйткені
Әдетте "өлім" сөзі адам бойын тітіркендірмей, қорқыныш сезімін
"Не деген бұл ит өлім. Бұл не деген
Эмоционалды және экспрессивті сөздердің бір алуаны ауызекі сөйлеу
– Сойталдай үш ұлың бар, қатын неге әпермейсің?
– Сенің қыздарыңды көздеп жүрмін.
– Байсыз қалса да сендей заржақпен құда болмаспын.
Дәмесінің зорын – Пішту! (Біздің жақта қыс ұзақ,
Астын сызып белгілеген сөздердің барлығы ауызекі тілде
Дөрекі сөздер туралы "Қазақ тілінің стилистикасы" кітабында: "Көбінесе
– Өзіңнен бес жас кіші байыңа мақтанамысың.
–Сенің де сырың мәлім. Азаматыңның топырағы суалмай жатып,
– Кет, салдақы! – деді кемпір шаңқ
Мұнда белгіленген сөздердің бәрінің де эмоционалды мәні
Бірінші мысалдағы дөрекі-эмоционалды мәнді “қаншық” сөзі “қанды етек”
–Ей, қақбас, сақал текеде де бар, жоқтан өзгеге
–Албасты-ау, үйдің астында қыңсылап жатқаныңда қол ұшын берейін
Мысалдағы “қақбас, албасты” сияқты халықтық лексиканы автор
В.В.Виноградовтың: "Все средства языка выразительны, надо лишь умело
Архаизмдер. Эмоционалды-экспрессивті сөздердің жасалу жолдары архаизм сөздермен де
Ал мұндай сәйкесімділіктің бір жағы көнерген сөздердің қатысуымен
Мысалдағы “қандауыр” сөзі өте сирек кездесетін архаизмге жатады.
1. Ғайып ерен- қырық шілтенің пірін шақыра,
2.–Сойылмен жер жастандырайын!-деп аузынан жалын ата, күрдісін білемдей
Диалект сөздер. “Эмоционалды-экспрессивті не бағалауыштық мағына тудыруда диалектілер
Біздің байқауымызша, әдеби тілде диалект екі түрлі мақсатта
Жергілікті халықтың ауызекі тілде сөйлеу ерекшеліктерін көрсетеді.
Шығарма тіліндегі эмоционалды, экспрессивті рең, бояуды арттыру үшін
Талантты қаламгер эмоционалды-экспрессивті (әсерлі) лексика тудыруда диалект сөздерді
Күннің ыстығы мен еңіске қарай тарбаяқтаған лоқылдақ жүріс
Жергілікті диалектіге жататын “тарбаяқтаған”, “лоқылдақ” сөздері қалың оқырманның
Диалект сөздер көбінесе ауызекі тілде кездесіп, белгілі бір
2. Бір биеден ала да туарын, құла да
Осы мысалдардағы “атаңа нәлет-ай”, “ләуқилар” бұрын-соңды мұндай сөздерді
Жалпы, жазушы тілінде осындай мағыналары тосын, түсініксіз сөздер
албаты
кермалдастыра әспенсу
қаңғылестеу асай-мұсай сияқты бірқатар сөздерді контексте
Варваризмдер. Варваризм сөздерді де біз қарастырып отырған автор
Ей, Алла, сенің бетіңе көп қарасам, бірте-бірте араға
Мен еңбек арасымын, ал сен “Пчелинный волксың”. Омартаның
Ал сен “Опасный гибрид” арасың…
Бұл репликалардағы “пчелинный волк” “опасный гибрид” сөздерін қазақшалап
Жазушының жоғарыда келтірілген мысалдарындағыдай кейіпкерлеріне өзге тілді сөздерді
Кейде белгілі бір оқиға, іс-әрекетке байланысты қолданылған варваризм
Екінші бір халықтың тіліндегі сөздерді қажетті-қажетсіздігіне қарамай қолдана
Ал ақын-жазушыларымыздың шығармаларында арагідік ұшырасып отыратын мұндай сөздер,
Бұлардың көркем әдебиеттегі қызметін тіл ғалымдары І.Кеңесбаев пен
Варваризм өзге тілдік болғандықтан қашанда құлақты елең еткізетін
1. Бүйректен сирақ шығарып, жоқтан өзгені ойлап
Мысалдағы “футиристік” өзге тілден енген сөз болғанымен варваризмнен
Ал “хулигандық” сөзін таза варваризмге жатқызуға болады және
Жалған этимологиялы сөздер. Мұндай этимологиялы сөздер Бөкеев шығармаларында
Жазушы жоғарыдағы орыс тілінен енген сөздерді кейіпкерлеріне қате
– Ой Мұқа, сен де жоқтан өзгені ұмытпайды
Плебал, сенің отыз бес сомдығыңды (Шұғыла, 551).
Мұндағы “плебал” орысша “плевал” (түкірдім) деген сөздің жобасы.
Өзге тілден енген сөздерді акцентпен, дөрекі қатемен айту
Екінші сөйлемдегі “тойыс” (то есть) және “бассалым” сөздері
Кейде жазушылардың кейіпкерлерінің сөз саптаулары, олардың дүниені қабылдаулары
– Ыржақтама,- деді. Боқ-жыныңды ақтара саламын. Упрай әкеңе
Осындағы “упрай” орыс тіліндегі управляющий сөзін қазақ екеңдердің
Осы сияқты әр түрлі стильдік мақсатта пайдаланылған алған
1.“Бетім-ау, Күләш ұмытып барад екем-ау сөзге айналып. Бұл
2. Босат, ана потшиноныйдан ұят, қайта күресейік”- деп
Қос сөздер арқылы жасалған эмоционалдық пен экспрессивтілік. Қос
Тілімізде күрделі сөз жасаудың бір тәсілі – қос
Ал біздің байқауымызша, қос сөздер қарапайым ауызекі
“Қос сөздер жалпы сыртқы тұлғалық ерекшеліктеріне қарай қайталама
Қайталама қос сөздер жинақтау, топшылау, бөлу, күшейту даралау
С.Кеңесбаев қос сөздердің жасалу жолдарын сөз ете келіп:
Қос сөздер кездеспейтін көркем туынды, оларды қолданбайтын жазушының
Мысалы: …Әйнектен сонау ойда ордадай болып жатқан ел-жұртына
Талданып отырған мысалдағы редупликациялық жолмен жасалған “моп-момақан” (үстеу)
Қосарлама сөздердің құрамындағы сыңарларының мағыналары кейде бір-біріне қарама-қарсы
Имене-имене, қысылып-қымтырыла мен де кірдім-ау, әйтеуір (Қияли,243)
Осы кезде жүргіншілердің арасында“Осы күнгі жастар тауық
Келтірілген мысалдардағы қайталанып келген қос сөз “имене-имене”, сыңарларының
Кейбір қос сөздердің құрамындағы бір сыңары, не екеуі
Қартайған адамның талайына тән: баяғысын аңсап гөй-гөйлеу ме
Осы сөйлемдегі “гөй-гөй, астаң-кестең” қос сөздерінің сыңарларының жеке
Академик Кеңесбаев: “Қос сөздердің құрамындағы компоненттері мағыналық,
Яғни, эмоционалдық пен экспрессивтілік қос сөздердің тек семантикасынан
Көркем шығармаларда мұндай ұйқасып та, үндесіп те
Ұйқасып келетін:
ұйпа-тұйпа
алқа-салқа
екжей-текжей
ағал-жағал
“Осындай қос сөздер бірен-саран күрделі қос сөздерді қоспағанда
Қорыта айтқанда, эмоционалдық пен экспрессивтілік қасиет қос сөздердің
Стилдік неологизмдер. Бөкеев шығармаларының тіліндегі келесі эмоционалды-экспрессивті лексика
Неологизмдер тілімізге еніп отыратын жаңа сөздердің атаулары екені
Алайда, тың сөз тудыру тым қиын, баяу жүретін
Бұл заңды құбылыс. Себебі, қандай ақын, жазушы болса
Міне, осыған байланысты “неологизмдердің бір үлкен саласы көркем
Бірақ сөз қолданысындағы жаңалықты іздеуге құштарлық барлық ақын,
П.Г.Пустовойт Маяковскийдің бұған батыл барғанын айта келе,
Көрнекті жазушымыз М.Әуезов жайында: “Әуезовтің сөз тудыруға ерекше
Жазушы О.Бөкеев шығармалары да авторлық неологизмдерге өте бай.
бағамдау (пайымдау, аңғару, түю)
оңаза (ашқарақтық)
төркіл дүние (шартарап)
мамырстан заман (жайлы, бақытты)
бақида (өмір-бақи дегеннің қолдан жасалған үстеу түрі)
сияқты экспрессивті неологизмдер жиі ұшырасады. Бұлардың әдеби тіл
Енді автор шығармаларында кездесетін неологизмдерді контексте қарастырып, олардың
1. Іштегі ірімтіктеліп, тұлан тұтқан сыбызғы сыры бітеу
2. …Сонда екі әйел жесір, бала жетім қалмайтын
Осындағы “ірімтіктеліп, пәруәйсіз, зиятты” сөздері тосын,
Автордың бірінші мысалдағы “ірімтіктеліп” сөзінен кейін “сыбызғы
Бұл жалғанда ең сорлы нәсте табиғатыңа жат оғаштықтың
… Әбден меңдеп алған ар алауы алқындарып, алқымынан
Бірінші мысалдағы “сүңгілесіп” сөзін автор сіңісіп-кірігіп,
Ал келесі сөйлемдегі “ар алауы” да ерекше, соны
Кейде авторлар сөздерді контекстке қарай әдейі өзгертіп қолданады.
Мысалы:
Ой-өресі болса, асық ойнап, атысып бір төсекке жатысып,
Мысалда келтірілген “жатысып” сөзі тек алдында тұрған атысып
Сөздердің ауыс және бейнелі мағынада қолданылуынан көрінетін
“Олар – сөздердің ауыспалы мағыналарынан туындайтын, әдетте айтылмақшы
Тілдегі жалпылама лексика априорлық тұрғыда қарастырғанда ғана бейтарап
Мәселен, “жоқ, қыз, көктем, суару” сөздері жеке тұрғанда,
1.-Мен қазір де жым-жыртпын, жоқпын, сондықтан да еш
2. Осынау Алтайдың қыз көктемінен бері көз алдынан
3.–Сасық сырамен суара берсем, Қатын суына көпір салып
Мысалдардың барлығы жазушының “Атау кере” повесінен келтірілген. Алғашқы
Жазушылардың қаламынан туындаған неологизмдер жасаудың келесі жолы –
а) шаруасының шалғайын қайыру
ә)арын шымшып
б)қия баспайтын қиямпұрыстығы
в) оңай қоржын
г) ар кешу
д) жанды төсеу
ж) аяқ артары
з) кісі алғыш
Жазушы туындыларындағы мұндай неологизмдер қатарын көбейте беруге болар
Бұл мысалдардағы “шалғайын қайыру, арын шымшу, қиямпұрыстық, жанды
Мұндай бір рет қана айтылып, ұмытылып кететін неологизмдермен
Келтірілген мысалдардағы “жансебілділік, тасқайнат” сөздерінің мағыналары төркіндес. Екеуі
Әсіресе екінші мысалдағы “тасқайнат” сөзінің эмоционалды мәні де,
Бұлардың көпшілігі сөздерді біріктіру арқылы жасалып, жаңа мазмұнды,
Сөздерді біріктіру арқылы.
а) усойқы
ә) қызталақ
б) қыз-қатын
в) жансебілділік
Көркем шығармада ұшырасатын стильдік неологизмдер туралы А.Н.Гвоздев: “Бірізді
Өз тілдерінде бейтаныс сөздерді молырақ енгізіп жүрген өзге
Мысалы:
Ағаш бір-ақ рет құлайды.
Сыбырласар сырласың, еркелетер елің болғанға не жетсін.
Ұлттың азуын ұлынан көр.
Адам баласын ой емес, ойсыздық құртады.
Көзім көр, көңілім жер.
Құйрығын теріске салар жат.
Әдеби еңбектерге қойылатын талаптардың бірі – қалың жұртшылыққа
Қысқасы, әдеби тіл мен жалпы халықтық тілдің мол
Фразеологизмдердің эмоционалдық сипаты. Эмоционалдық пен экспрессивтілік тілдің лексикалық
Академик І.К.Кеңесбаев фразеологиялық единицалардың стилистикалық мүмкіндіктерін айта келіп,
Ал А.Қайдаров: “Эмоционалдық пен экспрессивтілік лингвистикалық бірліктер мен
Экспрессивті-эмоционалды мәнді білдіретін стильдер өздерінің семантикалық қабілетіне қарай:
Алайда эмоционалдық пен экспрессивтілік сөз бен тұрақты сөз
Осындай мағынасында эмоционалды-экспрессивті рең, бояуы тоғыса берілетін фразелогизмдерді
-Ол қайдан жүр, бұл ит өлген жерде!
-От оттап, су ішіп отырған жеріңізге “ит өлген”деп
Бұл сөйлемдегі “ит өлген жер” тұрақты сөз тіркесін
Көптеген зерттеушілердің айтуынша, экспрессивтілік пен эмоционалдылық, образдылық кейбір
Фразеологизмдердің эмоционалдық-стилистикалық бояуын жасауға себепші
“Тас бауыр” деген сөз тіркесі – тілдің лексикалық,
Міне, осы сияқты сөздердің әдеттегіден тыс тіркесуі олардың
аузы жеңіл
екі құлағы кеі езуінде
жүрек жұтқан
сияқты осындай экспрессивті мәнді тұрақты сөз тіркестері жиі
Фразеологизмдердің басқа түрлеріне қарағанда мақал-мәтелдердің эмоционалдық бояуы жөнінде
Орыс тілшісі В.В.Виноградовтың: “Фразеологиялық орамдардың жасалуына әсер ететін
Қазақ тіл білімінде және жалпы тіл білімінде эмоционалдық
Эмоционалды бояуы бар сөздер.
Сөздердің эмоционалдық мәнін лексикалық жағынан емес, морфологиялық жағынан
Мысалы: 1. Жақсы атқа бір қамшы, жаман атқа
2. Көп ақымақтың ағасы болғанша, бір ақылдының
Келтірілген мысалдардағы эмоционалдық бояу біріншіден, табиғатынан эмоционалды “жақсы,
1. Аңқау елге арамза молда (Атау кере).
2. Долы қатын жылауық, сұғанақ қатын сұрауық (Жесірлер).
3. Оңбағанның иті ұры кеткен соң үреді (Қамшыгер).
Енді осындай мысалдарды контексте қарастырып, олардың экспрессивті-эмоционалды бояуына
Қай-те-ей-ін, қарғайын десем жалғызым, қарғамайын десем жалмауызым" дегенді
Сөйлемдегі келтірілген мақалдың эмоционалдық бояуы айқын. Ол “жалғызым,
Тілдегі сөздердің атауыштық мағынасы сөйлемде қолдану ыңғайына қарап
“Мұндай сөздердің синтаксистік шартты мағынасының не жағымды, не
Мысалы: Еңбектің де емдік қасиеті бар, балам, көп
Осындағы “жаман ит” сыраға байланысты айтылған. Сыраны байқамай
Қазақ мақал-мәтелдерінде нар, тұлпар, қыран, көгершін сияқты аң-құс
1. Нар жолында жүк қалмас
2. Екі қошқардың басы бір қазанға сыймайды
3. Шегірткенің айғырындай
4. Тұлпар шаба жетіледі
сынды эмоционалды-экспрессивті рең, бояулары бірден көзге түсетін мақал-мәтелдер
Мақал-мәтелдердің құрамында сөздердің мұндай синтаксистік шартты мағынада қолданылып,
Жалпы, мақал-мәтелдер кез-келген жазушының туындыларында жиі ұшырасатыны белгілі.
Мысалы: 1.…Жетесіз ұрпақты желкеме мінгізіп, санаменен сарғайып, қайғы
2.“ Құлыны өлген қулыққа тай телісе зорлық-ты, ботасы
Келтірілген екі сөйлемнің де эмоционалдық мәні анық, экспрессивтілік
Сонымен қатар жазушы туындыларында: “құйрығын теріске салар жат,
Қорыта айтқанда, экспрессивтік-эмоционалды рең, бояу фразеологиялық единицалардың құрамында
2.2 Көркем әдебиет тіліндегі
эмоционалды -экспрессивті лексика
Көркем проза тілінің белгілерінің бірі – қолданысқа сай
Осының салдарынан бір сөздің өзі тілімізде түрлі мағынада,
Троптар жүйесін әдетте бірінші болып болып: метафора,
Метафора. Көркем шығарма өзінің образдылығымен ерекшеленеді. Теңеу, метафора,
Троптардың көбінесе эмоционалды, экспрессивті мәнді болып келуі заңды
Метафора – гректің metophora – ауыстыру деген ұғымынан
Мысалы: Дидарында мазасыздық бар,сол мазасыздықты мұңмен көлеңкелеп,
Немесе: Қартыққа тән ақыл-ой өз-өзінен жасарып, әлем проблемаларымен
Мысалдарда келтірілген метафоралық қолданыстар ерекше көңіл аударуға тұрарлық.
Алғашқы мысалдағы “мазасыздықты мұңмен көлеңкелеп”, “уыздай жас әлпетін
Келесі мысалдағы “қарттыққа тән ақыл-ойдың өз-өзінен жасаруы, оның
Автор әрбір сөйлемін толғатып, асқан талғампаздықпен таңдап,
Мысалы: Мағрипа бар пәле, қайғы-қасірет осы Қоңыртөбенің күнбатысында
Сөйлемдегі “қайғы-қасірет” табиғатынан эмоционалды қос сөз болса, одан
Әдебиет теориясы тұрғысынан алғанда метафоралардың жай және ұлғайған
Мысалы: Қыз алтын ағыстың ортасында жүзген аққуға
Сөздерді ауыс мағынада осылай мол, күрделі етіп жұмсағанда
Мысалы: “Айнала ақ түтек боран; қарасаң көз қарықтыратын
Міне, тап осылай жалғасып кете беретін терең мазмұнды,
Сөйлемдерін тың образбен беріп, заттың, құбылыстың, қимыл-әрекеттің сипатын
Табиғатты суреттеу, оны шығармада шертілер қос ішектің бірі
… Менің үнімді аңғал-саңғал маубас Таулар, ойдан басқа
Сөйлемдегі “маубас таулар, ойдан басқа түк бітірмейтін орман,
1. “адырлар ойға батып бүктісіп жатыр”
2. “көбік түкірген көл аса сабырға толы”
3. “таудың тастары етекке қарай елпектей қашады”
4. “түйе өркеш шыңдардан бұп-буаз ай самғай көтерілген
5. “таңның таңдайы сөгіліп, күн көтеріліп келеді”
6.“бедірейген аспанның омырауы семіп, бір тамбай түр”
7. “омырауын жұлдыздар көп нүктелеп тастаған аспан”
деп келетін табиғаттың поэтикалық суретін жасауға байланысты
Мысалы: Ай қорғалапты. Қараңғы. Құлаққа Марқакөлдің бір қалыпты
Осындай әдемі бейнелеулер мен метафоралар арқылы дарынды қаламгер
Көркем әдебиетте сөйлемге ерекше әр беру үшін жансыз
2.Кең дүние, не деген тар едің жаңа сездім
Мысалдағы “қу заман, кең дүние” сөздері ауыс мағынада
Метафоралардың кейбіреулері теңеуге ұқсайды. Мысалы, жазушы шығармаларында: “без
Сонымен қатар шебер қаламгер бір сарындылыққа бой алдырмай
ай сәулесін – “уыз мұнар”
өмірді- “ұлы жіңгір бәйге”
қар жапқан жер бетін- “сүт дүние” деп атайды.
Метонимия. Метонимия гректің metonymіa – басқаша атау деген
“Метонимияның метафорадан ең басты айырмашылығы мынада: метафорада екі
Керісінше, метонимияда әр түрлі класқа немес категорияға жататын
Мысалдағы көркем шығармаларда метонимиялардың жасалу жолдары әр түрлі.
–Прохорға мың да бір рахмет,-деді Нүрке,-үнді шайын үзген
–Расында да дәндеп алыппыз. Дегенмен, осы “үндінің” өзі
Мысалдағы “сол үндінің” сөзінің астарында үнді шайы деген
1. Қаланың қатындарына обал жоқ-деп күңкілдеді.
2. Қала дүр сілкінгендей болды (Жетім бота, 366)
3.Түн қарағылықтың құшағында тұншығып жатқан ағаш үйлердің бәрі-бәрі
Келтірілген сөйлемдердегі “қаланың қатындары, қала дүр сілкінді, ағаш
Жеке жазушының стиліндегі ерекшелікті оның замандастарымен салыстыру нәтижесінде
Алогизм және оксюморон. Көркем шығармалардағы эмоционалды-экспрессивті сөздер жасайтын
1. Өлі мен тірінің екі арасында ілініп-салынып делқұл
Өлді деген осы!? (Атау кере)
Бір өлмедім, екі өлдім (Жесірлер).
Келтірілген сөйлемдердің мағыналарында өзара логикалық қайшылықтар бар. Себебі,
Сөздерді мұндай алогизмдік, оксюморондық ыңғайда қолдану, әрине, қалам
Оксюморон гректің ащы тілді деген ұғымынан туындайды. Дәлірек
“Сыртынан аса сұлу екен сайтан” деп ойлады
Жазушы жағымды эмоционалды мәнді “сұлу” сөзі мен жағымсыз
Жазушы мағыналары бір-бірімен тоғыспайтын “сұлулық пен жетім” сөздерін
Көркем сөз теориясын жақсы білетін жазушы бұл
Кейіптеу. Жазушылар шығармаларында кейіптеу тәсілі (олицетворение) арқылы сөз
Мысалы: Сағындым ғой, сағындырдың ғой ара баққан арыстан
Оралханның “Атау кере” әңгімесіндегі жай ғана ара бағатын
Автор кейде кейіптеулерді төрт түлік малға, аң-құсқа байланысты
І. Төрт түлік малға байланысты:
Әукесі түсіп тұр (Күлпәштің ұршығы, 239)
Ит тірліктің итаршысына айналып (Атау кере, 182)
Ұйықтай ғой, құлыным (Жесірлер)
Аң-құсқа байланысты:
Айлалы жолбарыс (Атау кере, 99)
Қыраным менің… (Алтыбақан, 386)
Кәрі қыран (Кербұғы, 344)
ІІІ.Табиғат құбылыстарына байланысты.
Құтырта соққан құйын (Өткінші, 549)
Ол-көктемгі тасқын (Тасқын, 548)
Көбік шашар тентек көңіл (Кербұғы, 348)
Жүрегім- мұз, санам- саз (Жесірлер, 362)
Автор туындыларында сол сияқты “жарығым, сәулем, айым, күнім,
Жоғарыда келтірілген кейіптеу сөздердің бойындағы ерекше әсер мен
Біз осы айтылғандардан жазушы шығармаларындағы өзі қалап қолданған
Эфимизм. Эмоционалды-экспрессивті сөздер тудырушы келесі сөздер тобы –
Эфимизмдер затты тікелей атамай, басқа затқа не құбылысқа
Мысалы: Шар еткенге зар қылған тәңірдің тәлкегіне не
Мұнда “шар еткен” – бала, сәби сөздерінің орнына
… “Артымда қалар тұяғым, өмірімнің жалғасы, түтін шығарарым”-
Жалпы, кез-келген ата-ананың баласына отын өшірмейтін өмірінің жалғасы
Жақсылықты да, жамандық атаулыны да астарлап айту,
Өлімге байланысты жүрек ауыртар суық сөздерді айтушыға да
Сол сияқты жазушы өлімге байланысты эфимизмдерді шығармаларында:
Бөкеев шығармаларындағы эфимизмдер жоғарыда келтірілген мысалдардағыдай тек тұрақты
Мысалы: Арттан: -Өзегім өртеніп барады, - деп қурайға
-Асудың үстіне шыққан соң тамақ жібітеміз. Шыда. Аяқ
-Ұрттат анауыңнан… өлтірмесең! (Атау кере, 26)
Сөйлемдегі “тамақ жібітеміз”, “ұрттат анауыңнан” дегенде арақты мегзеп
Кез-келген туындысында соны қолданыс іздейтін шебер жазушының кейбір
Мұндағы “аяқ артары” - “мінер аты, малы, көлігі”
Синекдоха. Синекдоха да метонимияның бір түрі. “Бір заттың
Мұндай ширақтық пен өткірлік Оралхан назарынан да тыс
…Көптеген көздер екеуімідің әр адымымызды аңдып, ішіп-жей қарағанын
Әдеби тілді жетік меңгерген шебер жазушы “адамдар” ұғымын
…Нәпсі сақал сыйлатпайды екен, жастау бұғылар өжіректеп бастырмады
“Сақал” сөзі әдетте “ақ сақал” деген сияқты кәрі
2. елжіреген жүректі көрмедім
3. түсінер бас болмаған соң
4. тыңдар құлақ, жоқ,
5. жуан қарын келеді сияқты синекдохалық ыңғайда жұмсалған
Енді автордың синекдохалық ыңғайда алынған сөйлемдеріне тоқталып өтуге
Жалаң түрде;
көз
жүрек
бас
құлақ
сақал
3. Қосарланған;
бала-шаға
құл-құтан
жетім-жесір
Жазушы туындыларындағы синекдохалар кейде сөйлемнің бірыңғай мүшелері ретінде
Кейде есептеп білуге болмайтын бір нәрсені сан жағынан
Мысалы: …Осына 300 түтін ауылдан тостағанның түбін жасырар
Келтірілген сөйлемдегі “300 түтін” – 300-дей үйі бар
Көркем әдебиетімізде жиі кездесетін:
“ойым онға, санам санға бөлінді” (Атау кере)
“қырық құбылып” (Сайтан көпір)
“он ойланып, мың толғанам” (Ұйқым келмейді) тәрізді сөз
Адам мінезіндегі құбылмалылық, ойдың бөлінуі, асығыстық пен қарбаластық,
Қазақ тіліндегі синекдохалық сөз қолдану тәсілі де басқа
Басқа пәле тілден.
Алтау ала болса ауыздағы кетеді…
Бір жағадан бас, бір жеңнен қол.
Алты аласы, бес бересі.
Жеті қараңғы
Түлкі түрінен, адам тілінен тартады.
Ирония, сарказм, юмор. Көркем шығарма тілінде кездесетін аталған
Бөкеев шығармаларында да мұндай эмоционалды-экспрессивті рең әдемі әзіл
-Ау ағайын мен қалай өтем судан?
-Әй, Қарабура, кіндігіңнен де келмейді, кешіп өт!
-Шалбарымды қайтем, ойбай, су болып қалады ғой.
-Суланбай жүрген шалбар ма… Ештеңе етпес, шешіп қолыңа
2.–Көрінген бұтаның түбіне сари салмай, әжетхана іздегеніңе қарағанда,
–Үлкені келіп қалды, кішісіне дәретхана іздемеймін, шалбарым бар
Сырт қарағанда мысалдардың екеуі де юморға құрылған және
Юмордың эмоциямен тығыз байланысты екені жөнінде психология оқулығында
Мұндай езуге күлкі үйірер жарасымды қалжың, юморлы сөйлемдердің
-Қап тауын асып кетсең де іздеп табамын,
-Сенің иісшіл ит екеніңді баяғыдан білемін,- деді Ерік.
-Сенің атақты аңқос екеніңді мен де білемін… Бірақ
Сөйлем уытты сарказмға құрылған. Еріктің құрдасы Тағанды басқа
Автор бұл жерде кейіпкерлерін замандас, жолдас адамдай жай
Кейбір жағдайда мұндай әзілдің астарында ащы мысқыл жатады
Мысалы: -Нағыз адал азамат екенсіз, аға-деді қарасы
Мұндағы “нағыз азамат екенсіз, аға” деген сөз тіркесі
Автордың мұндай уытты сарказмдар мен үйлесімді юморды пайдалануы
-Неге біз осы адамзатты тазартпаймыз, а?
-Ондай уборка жасаса, ең әуелі сен кетесің.
-Өзің де аман қалмассың (Атау кере, 154).
Келтірілген мысалда бәлендей эмоционалды мәнді бірде-бір сөз жоқ.
Сонымен қатар “ондай уборка жасаса” сияқты варваризм және
Сөйлем әрі шұғыл, әрі өткір сарказмды репликалардан құрылғандықтан
Осылайша тізе берсек бірде ащы мысқыл, бірде өзінің
“Күлкісіз өмір жоқ… Оқығанда күлкі шақырарлық сөз, сөйлем,
Табу. Қарастырып отырған сөз мағынасын, реңін беруге негіз
Мұндай есімдер кісінің шын атымен салыстырғанда әлдеқайда әсерлі
Мысалы: Көзжақсым
Жуас қайнаға
Еркем
Кербез жігіт
Сұлу мұрт қайным
Халықтық лексиканы жете меңгерген жазушы өз шығармаларының тілінде
Осы мысалдағы “қайным, ақ апаң” сөздері кейіпкерлердің ерекшеліктеріне
Жалпы, табу сөздер нысанаға алынып отырған адамға тектен-текке
Мысалы: 1. Е..е, ақын жігіт, сен екенсің ғой.
2. Кеш, Ақжеңеше, кеш ораза намазы бұзылмаған, асылым
Бұл сөйлемдердегі “Ақын жігіт, Ақжеңеше” сияқты табу сөздердің
Табулар үнемі қазақы салт-дәстүрлерге байланысты болып келе бермейді.
Мысалы: – Ей, Қарабауыр, бір тепкенің - бір
Немесе: – Ей, Қарабура, сен маған еріп жүр.
Осындағы “Қарабауыр, Қарабура” – бала кезінен бірге өскен
Бірінші Қарабауыр – Ерік. Ол – ел-жұртынан жырақ
Мысалдағы екі сөздің де түбірінің “қара” болып келуі
Автор бұл табу сөздердің екеуін де кейіпкерлерінің іс-әрекеттері
Символ мен аллегория. “Символ-троптар тобына кіретін және олармен
Аллегория-гректің allegorіa- гректің тұспалдап айту деген ұғымынан тарайды.
Әдеби тұрғыдан аталған ұғымдарға байланысты: “Троптың басқа түрлерімен
Мысалы: 1. Алтын дегеніміз-ырыстың күні түскенде пайда
2. …Қып-қышқыл қан дәмі таңдайына тақ ете қалды.
Бірінші мысалдағы “ырыстың күні, нанның көлеңкесі” деген
Екінші мысалдағы аллегория да терең мазмұнды, күрделі абстрактылы
Жазушы шығармаларындағы символ мен аллегорияларда терең мазмұн мен
“Жұмыр жердің үстін шыңдап, астын тыңдаған біздер дүниеге
Сөйлемде адамның үрей-қорқынышын тудыратын “сайтан көпір” сөзінің мағынасында
Мұндағы “сайтан көпірге тіреліп тұрмыз” сияқты символдық жолдарды
Сөзіміз дәлелді болу үшін тағы біраз мысалдар қарастырайық:
1.Мен осы жасымда соқырды да, көзі бар соқырларды
2.Адам мен өнер арасындағы достықтың жібіне күйкі тірліктің
Автор дерексіз, абстрактылы ұғымдарды деректі затқа баламалап, образды
Әсірелеу (гипербола). Гипербола гректің “hіperbole”, яғни әсірелеу деген
Оралхан кез-келген ой, іс-әрекетті, әрбір оқиғасын әсірелеп, әрлеп
1. -Әкеңнің аузын ұрайын, қар борамақ түгіл, қан
2. Қара тасты иітіп, інгенді исіндірген аналық ақ
Бірінші мысалдағы “қан бораса да” сөз тіркесі жоғарыда
Оқырманды жанын ауырта күйзелтіп не жанын жарылқай қуантатын,
1. Көз алдына миллиардтаған жап-жасыл ұшқындар қаптап, сай-сүйегі
2. …Мен қайта тудым. Сізсіз- менің ұйқысыз түндерден,
Алғашқы мысалдағы “миллиардтаған ұшқындар” затты сан жағынан өте
Бұл әсірелеулерді автор Аспан шалдың Алтайдың суығына үсіп,
Екінші сөйлемде ешкімі жоқ жалғызбасты ана мен
Екі мысалда да эмоциялық пен экспрессивтілік бірден көзге
Жалпы шығармаларын гиперболалық суреттемелермен өрнектеу романтик Оралханның сүйікті
1.…Қыз бетін басып отыра қалды… Жүз жыл өтті,
2. Ақтанның соңынан шырақ алып түскен осы сұрақ
Осы екі үзіндіні де ұзақтау болса да бөліп-жармай
Литота. Гиперболаға қарама-қарсы процесс – литота. Ол гректің
Бөкеев шығармаларында троптың басқа да түрлері сияқты ойды
Сөйлемдегі “ұя-үйшіктің танадай ғана тесігі” деген сөз тіркесі
Автордың қолданысындағы литоталар көбінесе -қана, -ғана, -ақ сияқты
1.Алтайдың аясындағы үркердей ғана ауылдан қара ниет халық
2. Қарлығаштың ұясындай ғана шағын үйелменнің ошағы сөнбегенмен,
Мұндағы “үркердей ғана, қарлығаштың ұясындай ғана” деп келген
Мысалы: … Ньюра Фадеевнада жалғыз-ақ қана арман бар
Сөйлемдегі белгіленген литотаның орнына “туған жер топырағы бұйырса”
Осылайша бір заттың көлемін түкке тұрғысыз азғантай көлемде
Бұл мысалдағы “сынық сүйем жетпей тұр” сияқты литоталық
Литоталар ауызекі тілде де жиі ұшырасады және олар
1. Сырдың суы сирағынан келер ме еді… (Атау
2. Бір тамшы су татырмады (Жесірлер).
3. Ішегіне шынашақ айналмайды (Қар қызы).
4. Сөзін шыбын шаққан құрлы көрмеді (Қияли).
5. Қара тырнағына татымайды (Мұзтау).
Жоғарыда сөз еткен мысалдардан жазушы шығармаларында кездесетін троптардың
Эпитет. Эпитет гректің “epіtheton” - тіркеме деген ұғымынан
Эпитет тіл өнеріндегі өте жиі қолданылатын және өзіндік
Өз шығармаларында сөз ажарын көркейтіп, ойды кемел жеткізуде
1. Өзі сезіп біле бермейтін үйірсек іңкәрлік, ыстық
2. ... Жалпы исі қазақ баласына деген ұлы
Алғашқы мысалда қатар келген екі эпитеттің екеуінің де
Келесі сөйлемдегі “ұлы махаббат, ыстық ықылас” жазушының “Сарыарқаның
ыстық ықылас мөлдір махаббат
ыстық сезім
ыстық жүрек кіршіксіз махаббат
сияқты әдеби тілде жиі кездесетін эпитеттерді қажетті жерінде
Эпитеттердің болмысы жайлы айтылып жүрген пайымдаулар әр түрлі.
Бірақ кез-келген анықтауыш сөйлемге ерекше әсер беріп, эмоция
Көйлегі ағараңдаған қыз бірін-бірі итермелеп, арпалысқан асау толқындарға
Бұл сөйлемнің әрін кіргізіп тұрған ауыс мағынада келтірілген
Келтірілген екі мысалдың да эмоционалдық әсер-күші айқын. Себебі,
Мұндағы эпитеттердің алғашқысы табиғат суреттемесін әдемі өрнектеп, бояуын
Бөкеев тек табиғатты суреттеудің ғана шебері емес. Жазушының
…Сәулелі шамның саулаған нұрымен тайталасқан келбетті дидар. Қолдан
Немесе: ...Қоңыр мұң, албасты ашу, өкпе-наз, өжеттік-
Бұл сөйлемдергі эпитеттер кейде бір ғана анықтауыш арқылы:
Жалпы автор эпитеттік сөз тіркестерінің бір сыңарын міндетті
Мәселен, “қоңыр мұң” сөз тіркесіндегі “мұң” табиғатынан эмоционалды
Қ О Р Ы Т Ы Н Д
Қазақ тілінің стилистика саласы да жаңа зерттеулермен, тілдік
Эмоционалды-экспрессивті сөздер тіл білімінде термин сөз ретінде көп
Бірақ бұдан қазақ тіл білімінде эмоционалды-экспрессивті сөздер мүлдем
Эмоция мен экспрессия тілде екі басқа
– Экспрессиялық әрлі сөздер мағынасы жағынан
Тілде экспрессивті мағына білдіретін сөздер әр түрлі амал-тәсілдермен
Экспрессивті сөздер де, эмоционалды сөздер де контекстік тәсіл
Эмоционалды сөздер мен экспрессивті сөздердің біз анықтаған басты-басты
Екінші тарауда халықтық тілдегі эмоционалды-экспрессивті сөздерді, көркем шығарма
Эмоция құбылысының табиғатына, оның психофизиологиялық процестеріне деректер
Тұрақты эмоционалдық мағына жасаушы сөздердің көпшілік қоры халықтық
- Эмоционалды-экспрессивті сөздер тудырудағы контекстік тәсілдің де өнімді
Нақтылай айтсақ, көркем прозада жиі кездесетін табиғатынан эмоционалды-
Әр тарауда қарастырылған мәселелерді түйіндесек мынандай тұжырымдар жасауға
–Тіліміздегі эмоционалды (әсерлі) және экспрессивті (әрлі) сөздердің тілдік
Эмоционалды-экспрессивті сөздер – тілдің көркемдігін арттыратын тәсілдердің бірі;
Эмоционалды-экспрессивті сөздер морфологиялық, семантикалық, контекстік сөз қолдану тәсілдермен
Халықтық тілде кездесетін эмоционалды-экспрессивті сөздер ауыз екі
Түйіндей келгенде, шығарма тілінің көркемдігін арттырып, эмоционалды-экспрессивті (әсерлі-әрлі)
Сонымен қатар қазақ тіліндегі сөздердің ауыс мағынада тұрып-ақ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.Виноградов В.В. Стилистика, теория поэтической речи, поэтика. М.,
2.Клаус Г. Сила слова. Перевод с русского
Краткий словарь иностранных слов. Москва, 1952. – С.
3. Большая советская энциклопедия. М., “Болшая советская энциклопедия”,
4. Дарвин Ч. Выражение эмоций у человека и
5.Павлов И.В. Избранные труды. Москва. Учпедгиз, 1954. –
6.Сеченов И.М., Павлов И.В. Физиология нервной системы. М.,Учпедгиз,1952-С551.
7. Р.С.Немов. Психология. (учеб.пособ. для студентов). М., Просвещение.
8.Темірбеков Т, Балаубаев С. Психология. Алматы,
9. Ушинский К.Д. Собр. сочинений. М., Учпедгиз.
10.Балли Ш. Французская стилистика. Перевод с французского языка.
11.Галкина-Федорук Е.М. Об экспрессивности и эмоциональности в
12.Пустовойт П.Г. Слово, стиль, образ. М.,Просвещение, 1965-С260.
13.Арнольд И.В. Основы научных исследовании в лингвистике. М.,
14. Серғалиев М., Нұрғожина Ш. Эмоционально-экспрессивная лексика казахского
15.Тәжібаев А. Өмір және поэзия. Қазмемкөркемәдебиет.
16.Ахманова О.С. Краткий словарь лингвистических терминов. Москва. “Современная
17. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі.
18.Гвоздев А.Н. Очерки по стилистике русского языка. М.,
19.Вайгла Э.А. Эмоциональная лексика современного русского языка и
20. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. /Морфология/
21. Гальперин И.Г. Очерки по стилистике английского языка.
22. Финкель А.М., Баженов Н.М. Современный русский язык.
23. Горский П. Мышление и язык. Москва. Учпедгиз,1958-290с
24. Кожина М.Н. Стилистика русского языка. Москва, Просвещение,
25. Чижик – Полейко А.И. Стилистика русского языка.
26. Нұрмаханов Х.М. М.Әуезов драмалық шығармаларындағы эмоционалды-экспрессивті лексика.Филология
27. Балақаев М., Жанпейсов Е, Томанов М, Манасбаев
28. Ефимов А.И Стилистика художественной речи. Москва. “Изд.
29. Ахманова. О.С. О стилистической дифференциации слов. Сб.
30. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліні” лексикологиясы. – Алматы,Мектеп.
31. Ахметов Ә. Қазақ тіліндегі троптардың парадигматикалық және
32. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы,
33. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. - Алматы,Мектеп.
34. Шмелев Н. Современный русский язык. Лексика. –
35. Кеңесбаев І. Қос сөздердің кейбір жасалу жолдары.
36. Қаратаев М. Қазақтың тұңғыш эпопеясы.(М.Әуезовтың туғанына 70жыл)
37. Кеңесбаев І. Фразеологияның экспрессивті-стилистикалық функциялары жайында. //
38. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. –
39. Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. Москва, Учпедгиз.
8