Өлшем құралдарының түрлері
Жоспар
Кіріспе 3
I. Метрологияның жалпы сипаттамасы 4
1.1 Өлшем түрлері 8
II. Өлшем құралдары 10
2.1 Өлшем құралдарының түрлері 11
2.2 Өлшемдік түрлендіргіш 12
2.3 Өлшем қондырғылары мен жүйелері 13
III Өлшеудің техникалық құралдары 14
3.1 Өлшеу процесінің элементтері 22
IV Эталондар,олардың классификациясы 26
4.1 Өлшеу құралдарының дәлдік кластары 28
Қорытынды 29
Қолданған әдебиеттер тізімі 30
Кіріспе
Қазақстан Республикасындағы эканомиканың тұрақсыздығы, саяси факторлар мен эканомикалық рыноктың
Стандартизаци, сертификация және метрологияның халықтық жүесінің артта қалуы, ішкі
Стандартизация, сертификация және метрология бойынша жаңа концепцияның қабылдануы, Қазақстанның
Жетілдіру процессі шексіз. Мемлекетте TQM (Total Quality Management) мәселесі
Стандартизация, сертификация және метрология бойынша кейбір актуальды салалар, ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының эканомикалық рынокка өтуі, ішкі және сыртқы рыноктағы
Әртүрлі бағыт пен деңгей бойынша халықаралық келісім шартпен құпталған
Қазақстан Республикасының «Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы», «Стандартизация туралы», «Өнім
Қазақстандағы өлшеу техникасы мен өлшемнің даму тарихы Ресейдегі метрологияның
Қазақстандағы өндіріс пен мәдени-эканомикалық өмірдің дамуы, салыстырып тексеру органдардың
I. Метрологияның жалпы сипаттамасы.
Метрология (грек сөзінен «метро»-өлшем, «логос»-ғылым) өлшемдер дәлдігінің талаптары мен
Метрологияның ғылымда және өндірістегі мәні адам өміріндегі іс-әрекеттердің
Медицинада метрологияның рөлі орасан зор. Көптеген мөлшерде медициналық өлшеу
Қазіргі заманғы метрология үш құраушыны қамтиды:
«Теориялық метрология», «Заңнамалық метрология», «Қолданбалы метрология», физикалық
Теориялық метрология- метрологияның іргелі негіздерін жетілдіру, өлшем бірлік жүйесін
Заңнамалық метрология- мемлекетте қолдануға болатын өлшем бірліктеріне, өлшеу зертханасына,
Қолданбалы метрология- әр түрлі қызметтер саласындағы заңнамалық метрологияның
Метрологияның құралдары- бұл өлшем құралдары және метрологиялық стандарттар және
Метрологияның негізгі міндеттері:
өлшем бірліктерін қамтамасыз ету.
бірліктерді біртектестіру және оларды заңнамалы қабылдау.
бірліктерді жаңғыр жүйесін жасау және олардың өлшемін жұмыс
Метрологияның негізгі түсінігі-өлшем. Өлшем-бұл арнайы техникалық құрал арқылы тәжірибе
Метрология үш бөлімнен тұрады: теориялық, заң шығарушы және қолданбалы
Теориялық метрология – метрология дамудың іргелі негізін, физикалық тұрақты
Заң шығарушы метрология – мемлекетте қолданылатын өлшеу лабараториялары, өлшеу
Қолданбалы метрология - әртүрлі саладағы теориялық және заң шығарушы
Практикалық жұмыста өлешмді қолданбайтын ешқандай облыс жоқ, егер де
Қандай да болсын реттеу, бақылау, жоспарлау, болжау анализдері кезінде,
Бұндай мәліметтерді олар параметралері мен көрсеткіштердің, әр түрлі физикалық
1.1 Өлшем түрлері
Өлшемдер мынадай сипаттары бойынша ажыратылады: ақпаратты алу әдісі бойынша,
Ақпаратты алу әдісі бойынша өлшемдер: тура, жанама, жиынтық және
Тура өлшемдер - бұл физикалық шаманы оның өлшемімен тікелей
Жанама өлшемдер тура өлшемдерден ерекшеленеді, мұнда ізделінетін шаманың мәні
Жиынтық өлшемдер бірнеше біртекті шамаларды бір мезгілде өлшеу нәтижелері
Қатар өлшемдер - екі немесе одан да көп біртекті
Жиынтың және қатар өлшемдер көбінесе электротехника саласында әр түрлі
Өлшенетін шаманың өзгеру сипаты бойынша статистикалық, динамикалың және статикалық
Статистикалъщ өлшемдер кездейсоқ үдерістердің сипаттамаларын анықтаумен байланысты, мысалы, ды-быстың
Статикалык өлшемдер өлшенетін шама тұрақты кезінде пайдаланылады.
Динамикалык өлшемдер өлшеу процесінде қандай да бір өзгерістерге ұшырап
Статикалың және динамикалық өлшемдер таза түрде сирек кездеседі.
Өлшенетін аңпарат саны бойынша елшемдер: дара және көп еселі
Дара өлшемдер - бұл бір шаманың бір өлшемі, яғни
Еселі өлшемдер өлшемдердің санының өлшенетін шамалар санынан артық болуымен
Негізгі бірліктерге қатыстылығы бойынша өлшемдер абсолютті және салыстырмалы болып
Абсолютті өлшемдер деп бір негізгі шаманың тура өлшемі және
2. Өлшем құралдары
Өлшем құралдары (орыс. измерительные средства) — сыртқы және ішкі
Қазақстан Республикасында қолдануға рұқсат етілген шама бірлікті анықтау үшін
Өлшеу құралдарының бірдейлігін қамтамасыз ету келесі жолдармен жүргізіледі:
бекітілген типке сәйкестігі мен типтің бекіту мақсатымен өлшеу құралдарын
өлшеу құралдарының метрологиялық аттестациялауы;
өлшеу құралдарын калибрлеу мен салыстырып тексеру;
өлшеуді орындау әдістемесінің метрологиялық аттестациясы:
өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша әрекеттерді лицензиялау;
мемлекеттік метралогиялық бақылау мен метрологиялық қадағалау;
МӨЖ-ң эксперт-аудиторларын дайындау мен атестациялау;
өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы мамандылығын жетілдіру;
ақпараттық қамтамасыздандыру;
Қазақстан Республикасымен жасалған халықаралық келісім шарт негізінде, шет елдерінде
метрология бойынша халықаралық және аймақтық ұжымдардың жұмыстарына қатысу.
2.1 Өлшем құралдарының түрлері
Шама бірлігін іс жүзінде өлшеу үшін нормаланған қателіктері бар
Өлшем. Өлшем (физикалық шаманың өлшемі, ҚР СТ 2.1-2000) деп
Өлшемнің жиындары мен магазиндері шаманың кейбір аралың немесе ңосынды
Бір мөнді өлшемдерге стандартты үлгілер және стандартты заттар жатады.
Өлшемдер – заттың, нәрсенің сапалық және сандық сипаттарының диалектикалық
Өлшемдерді пайдаланғанда олардың номиналды және наңты мәндерін, сондай-ақ өлшем
Номиналды және нақты мәндердің айырмасы өлшемнің қателігі деп аталады.
2.2 Өлшемдік түрлендіргіш.
Өлшемдік түрлендіргіш - өлшеуіш ақпараттың сигналын өңдеу немесе сақтау
Түрленетін шаманы кіруші, ал түрлендіру нәтижесін шығушы шама деп
Түрлендіргіштер мынадай болып бөлінеді: алғашқы (өлшенетін шаманы тікелей қабылдайтын),
Өлшеуіш аспаптар - өлшеуіш аңпаратты пайдаланушыға қабылдауға ыңғайлы түрде
Тікелей әсер ету аспаптары сәйкес градуировкасы бар көрсету қүрылғыларында
Салыстыру аспаптары өлшенетін шаманы мәні белгілі шамалармен салыстыруға арналған.
2.3 Өлшеуіш қондырғылар мен жүйелер.
Өлшеуіш қондырғылар мен жүйелер - өлшем объектісінің бір немесе
Өлшеуіш жабдықтар - шаманы елшеудің қосалқы құралдары. Олар дәлдіктің
Өлшеуіш жабдықтар қосалқы қүралдың өзінің қателіктерімен байланысты өлшеулер нәтижелеріне
Метрологиялық ережелер бойынша өлшем құралдары екі түрге бөлінеді: жұмысшы
3. Өлшеудің техникалық құралдары
Тамақ өнімдері мен азық-түлік шикізаттарының сапасын бақылау кезінде пайдаланылатын
Салмақты өлшеу техникасы. Таразы бұйымның массасын оның шартты алынған
Ғылым мен өндірістің дамуына байланысты таразылар жетілдіріліп отырды және
Лабораториялық таразы салыстыру дәлдігі бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
• өрескел өлшеулерге арналған (дәлдігі грамдарға дейін);
дөл өлшеулерге арналған (дәлдігі 10 мг-ға дейін);
аналитикалық (дәлдігі 0,2; 0,02; 0,001 мг-ға дейін);
ультрамикрохимиялық (дәлдігі 10-9 мг-ға дейін);
арнаулы (метрологиялық, торзиондық және т.б.)
1-сурет. Ерте орыстыц безбендер (а) және ХІХ-ХХ гасырларда цолданылган
Өрескел өлшеулер үшін 3-суретте келтірілген таразылар және безбен (3,
Мұндай таразылар белгілі-бір шекті жүктемеге (1-ден 50 кг-ға дейін)
Дәл өлшеулер үшін шекті жүктемесі 1 кг-нан 50 кг-ға
3-сурет. Өрескел өлшеу таразылары: табағы, бар үстелдік (а), шкалалық
4-сурет. Техникалық таразы: 1-табақшалар; 2-қондырғы винт; 3- арретир тұтқасы;
Жүк көтергіштігі 200 г аналитикалық таразылар (7-сурет) тербелістердің, температураның
Шекті жүктемесі 1 кг аса жоғары дәлдіктегі метрологиялық таразылардың
Ол салыстырылатын кірлердің орнын ауыстыруга және басқа бөлмеден олардың
Торзионды таразылар (5-сурет) заттардың өте аз санын тез, әрі
5-сурет Метрологиялық таразы
Қазіргі уақытта сауда операцияларында өрескел өлшеу таразыларымен қатар дәлдігі
8-сурет.Арнаулы салмақ өлшегіш құрал-жабдықтар: а - вагон таразы; б
Ғылыми-техникалық прогрестің дамуы арнаулы өнеркәсіптік саладагы түрлі салмақ өлшеу
Нан өнімдерін өндіру саласында нан илеу машиналарында ұнның қажетті
Температураны өлшеу аспаптары. Шикізаттың, жартылай фабрикаттың, дайын өнімнің, ауаның,
Әсер ету қағидасы бойынша термометрлер мынадай түрлерге бөлінеді:
температурасын өзгерте отырып жұмысшы дененің (сынап, спирт және т.б.)
температурасын өзгерте отырып тұйық кеңістіктегі газдың, пардың және сұйықтың
басқа төмеңгі жағында сынап шаригі және жоғарғы жағында шкалалары
Инфрақызыл спектроскопия әдісімен сапа көрсет-кіштерін анықтау аспаптары. Ауылшаруашылық өнімдерінің
Сұйық көлемін өлшеу үшін түрлі өлшеуіш ыдыстар пайдаланылады: өлшеуіш
11-сурет.
Қазіргі уақыттагы шагын термометрлер: а - электронды; б— сцйық,
10-сурет. Термометрлер: а—қарапайым сынаптық; б—газ толтырылған таяқшалық; в -
оптикалық және термо-химиялық.
Осылардың ішінде кең таралғаны 100, 150 және 360 °С
Электрлік термометрлер ұннан жасалатын өнімдерді өндіру үшін газ және
Қазіргі заманғы кішкен-тай термометрлер дәлірек және қолдануға ыңғайлы (10-сурет).
массасы г - техникалық бұрыштық 50-120 г, өлшеу
Сұйықтықтың тығыздыгын анықтау аспаптары. Сүттің, тұзды ерітінділердің және басқа
8-сурет. ИК-анализатор «Спектран 19-2»
бөліктері бар қалың шыны ыдыс, сондай-ақ мензуркалар мен колбалар
Титрлеу процестері үшін түрлі көлемдегі және мелшердегі шыны бюреткалар,
11-сурет. Өлшегіш ыдыстар: а - ашык цилиндр; б— тыгыны
3.1. Өлшеу процесінің элементтері
Өлшеу әдістері. Өлшеу - бірңатар құрылымдың элементтердің өзара қарым-қатынасын
Өлшеу әдістері дегеніміз - нақты бір өлшеуіш міндет үшін
Өлшеу әдістері классификациясының ішінен өлшеу қағидалары мен құралдарын пайдалану
12-сурет. Өлшеу әдістерінің классификациясы
Тікелей бағалау әдісі арқылы өлшеген кезде шаманың ізделетін мәні
Шамамен салыстыру әдісі - өлшенетін шаманы өлшемнің жаңғыртатын шамасымен
Өлшеммен салыстыру әдісінің бірнеше түрі бар: нөлдік әдіс, дифференциалды
Нөлдік эдіс - салыстыратын құрылғыға өлшенетін шаманың нәтижелі әсер
Мысал. Иықтары тең таразыда массаны өлшеу, мұнда таразыға тх
Дифференциалды әдіс кезінде толық теңестіру жасалмайды, ал өлшенетін шама
Мысал. Иықтары тең таразыда массаны өлшеу, мүнда таразыға тх
Алмастыру әдісі - өлшенетін шаманы өлшемнің жаңғыртатын белгілі шамасымен
Мысал. Серіппелі таразыда өлшеу. Өлшеу екі іс-әрекетпен жасалады. Алдымен
Сәйкес келу әдісінде өлшенетін шама мен өлшеммен жаңғыртылатын шама
Мысал. Стробоскоп көмегімен валдың айналым санын өлшеу - вал
4. Эталондар, олардың классификациясы
Өлшеудің ерекше құралы болып эталон табылады.
Эталон - мөлшерлерін өлшемнің басқа құралдарына беру мақсатында шама
Эталондар алғашқы, екінші ретті және жүмысшы болып жіктеледі.
Алғашқы эталон - ғылыми-техникалың жетістіктердің қазіргі деңгейінде өлшеулердің осы
Өлшеммен салыстыру өдісінің бірнеше түрі бар: нөлдік әдіс, дифференциалды
Нөлдік әдіс - салыстыратын құрылғыға өлшенетін шаманың нәтижелі әсер
Мысал. Иықтары тең таразыда массаны өлшеу, мүнда таразыға тх
Дифференциалды әдіс кезінде толық теңестіру жасалмайды, ал өлшенетін шама
Мысал. Иықтары тең таразыда массаны өлшеу, мүнда таразыға тх
Алмастыру әдісі - өлшенетін шаманы өлшемнің жаңғыртатын белгілі шамасымен
Мысал. Серіппелі таразыда өлшеу. Өлшеу екі іс-әрекетпен жасалады. Алдымен
Сәйкес келу әдісінде өлшенетін шама мен өлшеммен жаңғыртылатын шама
Мысал. Стробоскоп көмегімен валдың айналым санын өлшеу - вал
Өлшеу құралдарының дәлдік кластары
Өндірісте немесе күнделікті өмірде өлшеу жүргізген кезде дәлдік қажет
Дәлдік класы дегеніміз жіберілетін негізгі қателіктің шектерімен анықталатын берілген
Келтірілген қателік деп нормаланатын мәннен пайызбен есептелетін салыстырмалы қателік
Жіберілетін абсолютті қателіктердің шектері мына формуламен анықталады:
Немесе
= ±(а + Ьх),
Мүндағы, х - өлшенетін шаманың мәні, а,Ъ - х-ке
(2) - формулаға сәйкес нормалау өлшеу құралының құрамында аддитивті
Жіберілетін келтірілген негізгі қателіктің шектері мына формуламен анықталады
Мүндағы, х- өрнектелген бірлікте келтірілген нормаланатын мән; р -
Бұл дегеніміз, өлшенетін шаманың мәні есептегіш құрылғының көрсеткішінің жоғарғы
Егер жоғарыдағы жағдайларда нөлдік мән өлшеу диапазонының ішінде орналасатын
Бірқалыпсыз шкалалы өлшегіш құралдар үшін нормаланатын мән шкаланың ұзындығына
Жіберілетін салыстырмалы негізгі қателіктің шек-тері: егер А (1) формуласы
егер А (2) формуласы бойынша анықталса,
Мұндағы стандартталған мәндер тізбегінен таңдалатын өлшемсіз оң сан;
Жіберілетін қосымша қателіктің шектері, әдетте, жіберілетін негізгі қателіктің шегінің
Өлшем құралдарының дәлдік кластары шартты белгілермен (әріппен, санмен) белгіленеді.
Қортынды
Қазақстан Республикасындағы стандартизация, метрология, сертификация және сапа менеджментінің қарқынды
Отандық және шет елдер авторларының әдебиеттерін оқып-біліп, метрология саласындағы
Қазіргі өлшем бірлігін қамтамасыз ету жүйесіне қарамастан, болашақта мемлекет
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Лифиц И.М. Стандартизация, метрология, сертификация негіздері: Оқулық –
2- сурет
4-сурет
7-сурет
Қазақстан Республикасының өлшем бірліктерін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі
Өлшеу құралдарының түрін бекіту
Метрологияның теориялық негізі.
Өлшеу құралдарын калибрлеу
Қазақстан Республикасының метрология саласындағы заң шығарушы базаға талдау жасау
Қазақстан Республикасындағы метрологияның даму тарихы
Метрологиялық қадағалаудың формалары
Элементарлы өлшеу құралдары
Қазақстан Республикасы эталондар базасы жайлы
Сүт зауытында өндірісті метрологиялық қамтамасыздандыруды жетілдіру