Дала уалаяты
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ .................................................................................................................…..3
1XIX ҒАСЫРДЫҢ II ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН БАСПАСӨЗІНІҢ ДАМУЫ
1.XIX ғасырдың II жартысындағы Қазақстандағы орын алған саяси жағдайлар………………………………………………………………………..7
2 Қазақ баспасөзін дамытудағы орыс баспасөзінің әсері.....................................…………………………………...………………..12
3 Қазақстан баспасөзі бірінші орыс революциясы кезеңінде.........................……………………………………………………….21
4 Большевиктік баспасөз – революцияның жаңадан өрлеуі жылдарында......………………………………………………………………...30
2 XX ҒАСЫРДЫҢ I ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАСПАСӨЗ
2.1 Қазақ баспасөзінің шығу тарихы...........................................................…………………………….................43
2.2 “Қазақ” газеті мен “Айқап” журналының жалынды жаршылары............... 52
2.3 XIX ғасырдың II жартысымен XX ғасырдың I жартысындағы
ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР................................................................78
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. Біз қазақ баспасөзінің дәлірек айтсақ, ХІХ
Бітіру жұмысының өзектілігі сол – ХІХ ғасырдың ІІ жартысы
Бітіру жұмысының тарихнамасы. Бір жарым ғасырға таяу ғұмыры бар
Ұлтымыздың кейінгі жүз жылдан аса тарихының сырлы шежіресі –
Қазақ баспасөзінің де халықтың саяси ой – пікірін оятып,
Мысалы, 1836 жылы А.С.Пушкин ұйымдастырған «Современник» журналын алпысыншы жылдары
Қазақстанның қалаларында патшаның жергілікті әкімшілік орындарының ресми органдары болып
XIX ғасырдың II жартысы мен XX ғасырдың I жартысындағы
Алдымен аударма ретінде шығып, бірте - бірте дербес газет
Бұл газеттер қазақ халқының қамын ойлап, оның әлеуметтік-шаруашылық және
Осы кезеңнің тарихнамасын ашуда жұмысымызға басты бағыт – бағдар
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері Бітіру жұмысының алдына қояр
-Қазақ баспасөзінін дамытудағы орыс баспасөзінің әсерін көрсету;
-Қазақ баспасөзінің орыс баспасөзінен дәстүрлік жалғастық табу жолдарын анықтау;
-Осы кезеңдегі алғашқы қазақ баспасөзінің шығу тарихын жүйелеу;
-Қазақ баспасөзін дамытушы баспагерлердің мақсатын айқындау:
-Қазақ баспагерлерінің арасындағы рухани сабақтастықты ашу;
-ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың І жартысындағы
жасаған қызметін ашып көрсету;
-Тарихи тұрғыдан қарастырғанда, осы кезеңдегі қазақ баспасөзінің ішіндегі көтерген
Бітіру жұмысының жаңалығы. Қазақ баспасөзінің шығу тарихына орыс баспасөзінің
- Қазақ баспасөзінің шығу тарихының негізгі себептері дәлелденді;
- Осы кезеңдегі қазақ баспасөзің атқарған қызметі, көздеген мақсаты,
жаңашыл бағыт – бағдарлары ашылды;
- Қазақ баспасөзінің қоғамдық – саяси және әлеуметтік мәні
тарихи талдау жасалды;
Жұмыстың зерттеу әдістері. Бітіру жұмысының негізгі әдіс-тәсілдері – баяндау,
Бітіру жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Бітіру жұмысы жоғары
Бітіру жұмысының құрылымы Бітіру жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан
1 XIX ҒАСЫРДЫҢ II ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН БАСПАСӨЗІНІҢ ДАМУЫ
1.1 XIX ғасырдың II жартысындағы Қазақстандағы орын алған саяси
Қазақ жері ғасырлар бойы шектес мемлекеттердің шабуыл нысанасына айналып
Осы кезеңнен бастап, Ресейде болған әлеуметтік өзгерістердің қазақтар тарапынан
Халық көтерілістері, қазақтардың өздерін сыртқы жаулардан қорғау әрекеті (әсіресе,
Қазақ жерін отарға айналдыру саясатының тиімді түрі миграция тәсілі
Ел билеуші жергілікті бай - манаптардың халық санасына үнемі
Өткен ғасырдағы патшалы Ресейдің осындай саясаты кешегі кеңес үкіметіне
Алайда, қазіргі қолда бар көптеген архив және сол кезеңде
да өміріне ұқсас шаруашылық түрлерінің болғандығын мақтанышпен айта аламыз.
«XIX ғасырда Қазақстан ауыл шаруашылығы өнімдерін шығаратын (әсіресе ет,
Белгілі Еуропалық түсінік бойынша, XIX ғасырда қазақтардың мәдениет дәрежесі
Міне, осындай себептермен қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан тарихы
XX ғасырдың басы - қазақ халқының тарихында бүкіл қоғамдық
1.2 Қазақ баспасөзін дамытудағы Ресей баспасөзінің әсері.
Қазақстанның Россияға қосылу нәтижесінде орыс пен қазақ халықтарының алдыңғы
Қазақстанға Орталық Россиядан орыс шаруаларының көшіп келіп орналасуының зор
Патшалық Россия халықтардың түрмесі болғаны мәлім. Ол шет аймақтардағы
«Капитализмнің ескі шаруашылық құрылысқа қатысты аталған барлық өзгертулері,- деп
Орыс халқының озат мәдениеті қазақ мәдениетінің өркендеуіне игі әсерін
Орыстың ұлы ағартушыларының демократияшыл дәстүрінен үлгі - өнеге ала
Бұл газеттер қазақ халқының қамын ойлап, оның әлеуметтік-шаруашылық және
Алайда патша үкіметінің екіжүзді мақсатына қарамастан, Қазақстанда мәдениетің дамуына
Алдымен аударма ретінде шығып, бірте - бірте дербес газет
билейтін генерал-губернаторлардың ресми органы болғанымен, бұл газетте жарияланған Орта
Осы газеттер қосымша ретінде сол жылдан бастап тұңғыш қазақ
Патша үкіметінің отаршылдық саясатын уағыздай отырып, ресми газеттер, кейде
«Түркістан уалаяты» газетінің бетінде өзбек халқының революцияшыл ниеттегі демократ
Осы газет арқылы қазақтың тұңғыш ғалымы Шоқан Уалихановтың өмірі
Газет бетінен капиталистік қатынастардың қазақ даласына өтуінің жағымды және
«Түркістан уалаяты» газеті оқу - ағарту және әдебиет мәселелеріне
Орыстың мерзімді баспасөзінің әсерімен алғашқы қазақ газетінде заметка, корреспонденция,
«Ғылыми хабарлар» рубрикасымен сол кездегі ғылым мен техника табыстары
Газет оқушыларына танымдылық сипатты материалдардың әсер еткені қызық. Батыс
1882 жылы Дала генерал - губернаторы құрылып, оның құрамына
Мұны сол замандағы қазақ аулының қоғамдық ой-пікірі біршама көрініс
Газетте экономика мен мәдениет жөнінен анағұрлым ілгері Россияның қазақ
Осы газеттің маңына топталған өдерінше прогресс ниеттегі қазақ интеллигенттері
Қазақ қауымының үстем тап өкілдері жаңалық пен прогрестің бәріне
Ақыры прогресшіл ағымды жақтаушылардың мерейі үстем болды. Газетте ең
Тілшілері мен авторлары арасында аса ірі шығыс зерттеушілері, этнографтар,
«Дала уалаяты» газетінің редакторы міндетін Ешмұхамет Абылайханов пен Дінмұхамет
Тілшілер қазақ халқын отырықшы болып, егіншілікпен айналысуға, мұны интенсивті
Қазақтардың жаңаша өмір салтына бет бұруына (бұл ол кезде
Максим Горкий «Самарская газета» «Киргизская степная газета» («Дала уалаяты»)
Қазақтың ұлы ағартушыларының жолын қуушылар реакцияшыл идеологияға қарсы күресе
Мұсылман дін басылары мен пантюркизмнің кертартпа пікірлеріне тойтарыс бере
Буржуазияшыл ұлтшылдар орыс мәдениетінен шошынып, орыс тілінің ықпалына жол
Сөйтіп, «Дала уалаяты» газетінің бетінде қазақ ағартушыларының жолын қуушылар
Ал «Түркістан уалаяты» және «Дала уалаяты» жөнінде де тап
1.3 Қазақстан баспасөзі бірінші орыс революциясы кезеңінде
Партия буржуазиялық-демократиялық революцияның социалистік революцияға ұласуы жағдайындағы теорияны, басшылыққа
Революцияға дейінгі Қазақстандағы коммунистік баспасөз тарихының патша империясындағы артта
Қазақстанда кейінірек ұйымдастырылған социал-демократиялық топтар мен ұйымдар өлкедегі революциялық
Марксистік революциялық идеяларды қазақ жеріне алғаш ағартушылардың қатарында Петербургтағы
Қазақстанның бірсыпыра қалалары мен кәсіпорынында алғашқы марксистік үйірмелер он
Социал-демократиялық үйірмелердің мүшелері К.Маркстің «Капиталын», К.Маркс пен Ф.Энгельстің «Коммунистік
Лениндік «Искра» Қазақстанда революциялық қозғалыстың туына күшті ықпал жасады.
Лениндік «Искра» елдегі ұлт аймақтарының, соның ішінде Қазақстанның жұмысшылары
1903 жылы 1 февральда сол темір жол құрылысынан «Искрада»
Калита шарт бойынша суық түскенге дейін жұмысшыларға жылы киім
Мұндай жан түршігерлік оқиға Орынбор-Ташкент темір жол құрылысындағы қаза,
Лениндік «Искра» жергілікті социал-демократиялық топтар мен ұйымдар ісінде баға
Олар листовкалар арқылы тұңғыш жалпы россиялық марксистік газет ұсынған
«…Орыс пролетариатының революцияшыл армиясы енді тек патша ағзамды ғана
Революциялық өрлеу дала өлкесінің көптеген қалаларында РСДРП топтарының құрылуы
Большевиктік «Новая жизнь» газеті пролетариатты самодержавиеге қарсы күреске әзірлеуде
«Новая жизнь» газеті елдің орталық аудандары мен шет аймақтары
Қазақстанның Оңтүстігінде РДСПР Ташкент тобының жасырын газеті «Рабочий и
Көптеген социал-демократиялық ұйымдар партияның Орталық Комитетімен тікелей байланыста болып,
«Жауынгер дружиналарға ұйымдасыңыздар, қару тауып алыңыздар, сөйтіп Россия социал-демократиялық
Осы сияқты листовкаларды Қостанай, Орал, Перов, Қаралы, Верный және
Большевик баспасөздің ауылға жетуі отаршыл әкімшілерді сескендірді. Сырдария облысының
Ұлттық пролетарлық баспасөз Россияда 1901-1904 жылдары пайда болды. Революция
Сондай газеттер Прибалтикада да, Татаринда шығып тұрды. Октябрь жеңісінен
«Орал» газеті шет аймақтағы еңбекшілерге саяси тәрбиелеуде елеулі роль
қатар партияның идеялары насихатталды. Х.Ямашев марксизм-ленинизм идеяларын шабытпен жазды,
«Орал» газетінің алдына қойған мақсаты - «пролетариатты топтастыруға шақыру,
Әсіресе, оның буржуазияшыл ұлтшылдарға қарсы шығуының үлкен саяси мәні
Еңбекшілердің алдыңғы қатарлы өкілдерінің арасында «Орал» газетінің тек оқушылары
Редакция патша үкіметі қазақтардың жерлерін тартып алуына байланысты қарсылығын
«Орал» газеті жергілікті социал-демократиялық топтардың қазақ еңбекшілерін орыс жұмысшыларымен
Өлкеде орыс тілінде шығып отырған прогресшіл және революцияшыл бағыттағы
Бұл басылымда жарияланған кейбір материалдарда қайшылықтар болды. Алайда өмір
Ал оларды аяусыз қанау арқылы байыған арамтамақтар қарап жатып
1907 жылы 3 июньде Петропавлда большевиктік жария «Степная жизнь»
Бұл газеттің өмірі қысқа болса да, самодержавиеге қарсы еңбекшілердің
1.4 Большевиктік баспасөз революцияның жаңадан өрлеуі жылдарында
Алғаш революциядан шошынған патша үкіметі қатаң тіртіп орнатты. Алайда
Қазақстан мысалынан да айқын көрінеді. Оның мақалалары темір жол
Большевиктік баспасөз ұлт аймақтарының оның ішінде Қазақстан еңбекшілерінің правосыздығы
«Экспедициялар, - деп жазды газет, - Торғай және Семей
Қазақстан еңбекшілерімен лениндік «Правда» өте тығыз байланыста болды. Жұмысшылардың
Большевиктік баспасөз Қазақстан еңбекшілері арасында партияның лениндік ұлт саясатын
1912-1914 жылдары «Правда» патша үкіметінің реакцияшылдық аграрлық саясатын әшкереледі,
Орыс және қазақ еңбекшілерінің ауыр халі мен күресін жанашырлықпен
Революцияның жаңадан өрлеуі кездерінде 1910-1914 жылдары Қазақстанда мерзімді большевиктік
«Қазақстан» газетінің ерекшелігі - одан бұрынғы «Түркістан уалаяты» және
Алғашқы кезде «Қазақстан» жалпы демократиялық, ағартушылық бағытта болды. Ал
Газеттің 1912 жылғы 24 апрельдегі нөмерінде «Ленада болған оқиға»
Бұдан кейін автор жұмысшылардың таптық күрес формаларын түсіндірді. Екі
Газетте жарияланған «Ленада болған оқиға» деген мақала Ембі мұнай
Сонау Үркіт губерниясында Лена өзені бойындағы кешенде жалданып, алтын
Лена оқиғасына қазақ жұмысшылары да қатысқаны тарихи құжаттардан белгілі.
Халықтың адал ұлы, 1917 жылдан большевиктік партияның мүшесі Мұқатай
Газеттің «Қазақстан» деп аталуында да мән бар. Бұл қазақ
«Қазақстанда» елдің қоғамдық, экономикалық және мәдени өмірінің ең актуальді
Газетте кооперация, агротехника, зоотехника мен ветеринария мәселелері жөнінде, сол
Қазақ халқының мәдени өмірінде тұңғыш қоғамдық саяси және әдеби
«Айқап» журналы қазақтың қоғамдық ой – пікірін, әдебиеті мен
Журнал Қазақстанда революциялық ситуация, ереуілдер мен толқулар болған жылдары
Өлкені басқарудың отаршылдық системасын сынайтын корреспонденция, мақалалар да басылды
Революциялық жаңа өрлеу жылдарында мұндай сынның мәні күшті болатын.
Журналда Ресейдің құрамына қазақтардың өз еркімен қосылуының прогрестік нәтижелерін
Қазақ жерлерін зорлап тартып алу және шаруалардың жаппай қоныс
Буржуазияшыл ұлтшылдар өз табының түбегейлі мүддесін қорғап, демократиялық басылымдарға
Журнал кейде «Қазақ» газетімен айтысып, буржуазияшыл ұлтшылдар байлардың мүддесін
Мұндай қателіктердің болу себебі – журналдың редакторлары – М.Сералин
Қазақстан большевиктері меншікті басылымдары болмағандықтан, өздерінің көзқарастарын насихаттау үшін
«Правданың» тапсырмасы бойыншы 1912 жылдың аяқ шенінде Троицкі қаласына
«Айқап журналында С.Ужгиннің «Уақ несие» деген мақаласының жариялануы да
«Айқап» қазақ халқының қоғамдық ой –пікірінің, әдебиетінің, өнері мен
Басталып кеткен империалистік соғыс жағдайында жеке адамдар қаржысымен шығарылып
«Правда» империалистік соғыс қарсаңында Ресейдің, соның ішінде Қазақстан еңбекшілерінің
Мысалы, оның бетінде Семей қаласындағы жұмысшылардың сегіз сағаттық жұмыс
Большевиктік «Правда» Қазақстандағы ұлт – азаттық қозғалысқа үнемі көңіл
.Лениндік «Правда» орыс және қазақ шаруалары арасындағы қарым қатынастарды
Дүниежүзілік соғыс большевиктердің онсыз да қиын жағдайдағы жұмысын ауырлатты.
Орасан зор қиыншылықтарға қарамастан, Қазақстан большевиктері соғыстың империялистік сипатын
«Садақ» атты қолжазба журналды (1915-1918) Уфа қаласындағы «Ғалия медресесінде»
Онда Абайдың «Желсіз түнде жарық ай», «Білімдіден шыққан сөз»
«Садақта» новелла сияқты қысқа әңгімелер, көлемді повестер, очерктер, сын
Омбыда оқитын қазақ жастары 1913 жылдың күзінде «Бірлік» атты
Сәкеннің басшылығымен ұйым мүшелері патша үкіметінің отаршылдық саясатын әшкерелейтін
Профессор Е.Ысмайловтың айтуынша, Сәкен бастаған топ «Бірліктің» алдына тек
«Ешім даласы» газеті 1913 жылғы сентябрь айынан бастап Петропавлда
«Ешім даласы» жөнінде татар баспасөзінің тарихын зерттеуші И.Рамиль былай
Тегінде, орталықта және шет аймақтарда революциялық қозғалыс өрлеп тұрған
Осы тараудағы ойымызды қорытып айтқанда, Ресейдің революциялық қозғалысының жаңадан
оның серігі еңбекші шаруалармен бірлесіп шығуын әзірлеуде елеулі қызмет
Большевиктік баспасөз патша үкіметінің отаршылдық саясатын, бір ұлтты бір
2 XIX ҒАСЫРДЫҢ II ЖАРТЫСЫ МЕН XX ҒАСЫРДЫҢ I
2.1 Қазақ баспасөзінің шығу тарихы
Бір жарым ғасырға таяу ғұмыры бар қазақ баспасөзі халқымыздың
Ұлтымыздың кейінгі жүз жылдан аса тарихының сырлы шежіресі –
Халқымыздың саяси - әлеуметтік, әдеби, мәдени ой – пікірін
“Түркістан уалаятының газеті"(“Туркестанская туземная газета”) 1870 жылы Ташкент қаласында
Газет айына төрт рет, екі тілде (өзбек, қазақ) он
19 - ғасырдың 60 – жылдарының орта кезінде Қазақстанның
Газет беттерінде қазақ елінің басқа елдермен қарым – қатынасы,
Газет халықаралық жағдайларға да үлкен көңіл бөліп, көлемді мақалалар
1970 жылы болған Маңғыстау көтерілісі жайындағы деректер де назардан
Қазақ елінің әдет – ғұрпы, салт - санасы туралы
Қазақ баспасөзінің іргетасын қалаған «Түркістан уалаяты газетінің» соңын ала
1888 жылдан 1902 жылға дейін Омбыда шығып тұрған «Акмолинские
Газетте әр жылдары редактор болғандар: И.Козлов, К. Михайлов, Г.Абаза,
«Дала уалаятының газеті» басқа жергілікті газеттерге қарағанда, қазақ бұқарасының
Оның бетінде қазақ тілінде бұрын болғанмен қоғамдық – публицистикалық,
Ұлттық баспасөздің қарлығаштарының бірі – «Дала уалаяты» газетінің дүниеге
«Дала уалаяты газетінде» басылған көркем шығармалардың бір тобы қазақтың
Газет қазақ халқының қоғамдық - әлеуметтік ой – пікірін
Қазақтың тұңғыш ғалымы Шоқан Уәлихановтың, классик ақыны Абай Құнанбаевтың,
Ғалым – зерттеуші Б. Әбілқасымов алғашқы қазақ газеттерінің программасы
Жалпы қазақ газеттерінде жарияланған материалдардың маңызы мен мәнін ескеріп,
Газет материалдарын іріктеп топтап, құрастырып, осы күнгі әліпбиге түсіріп,
Олар: «Серке» – 1907 жыл, «Қазақ газеті» –1907 жыл,
Қазақ тіліндегі алғашқы газеттерінің бірі – «Қазақстан». Газеттің бұлай
«Серке» газеті 1905-01907 жылдарда Ресейде болған бірінші революция екпінімен
Бұл басылымдардан сәл кейін дүниеге келген «Қазақ» – 1913
Осылардың ішінен өз өрнегімен, өзіндік ой ерекшелігімен оқшау тұрған
Ахмет Байтұрсыновтан өзге Міржақып Дулатов, Әлихан Бөкейханов, Мұхаметжан Тынышбаев
Газет ХХ - ғасырдың басындағы қазақ елінің саяси -
мәселелеріне, қазақ шаруашылық жағдайына, жер мәселесіне, басқа елдермен қарым-қатынасына,
Қазақ қауымы үшін қызмет көрсеткен «Қазақ» газеті ақпараттарының тақырыптары
1913-1918 жылдары «Қазақ» газеті шығып тұрған уақытын Мұхтар Әуезов
Қазақ газеттерінің ішінде ерекше ілтипатпен көңіл аударуға тұратын газеттің
Міне, осындай «Большевиктер ұранымен» көңіл демдеген мұсылман орталығы енді
«Бірлік туы» – мәдениеті, танымдық, тез ақпар жеткізушілік деңгейі
Газетте патша үкіметінің отаршыл саясатының қазақ еліне тигізген зияны,
Әрбір жаңалықтың ескіден туатынын еске ұстасақ, «Сарыарқа» газетінде жарық
Ал, 1960-1970 жылдары тілімізде қалыптасқан қоғамдық – саяси лексика
Социализм бесігі атанған КСРО жетістіктері мен жеңісінен халықты хабардар
Жалпы газет атаулыға тән төл ерекшелік осы үгіт –
2.2 «Қазақ» газеті мен «Айқап» журналының жалынды жаршылары
XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ ағартушылары мен ақын жазушылары
«…XX ғасырдың басында Қарқаралыда тұрған кезінде революциялық қозғалысқа қатыса
Өз халқының азаттық күресіне жолбасшы болуға бекінген А.Байтұрсынов 1909
Ол 1913 жылы «Қазақ» газетінің ашылуын ұйымдастырды, оның редакторы
Бұл шындықты Ахаңның замандастары тап басып танып, айтып-ақ кеткен.
1913 жылдың 2-ақпанынан, 1918 жылдың 16-қыркүйегіне дейін шығып тұрған
«Оян, Қазақ» деп аттан салып, бостандық пен азаттықты аңсаған
Халқы аялап, ардақтаған Ахмет Байтұрсынұлы ғұлама ғалым-лингвист, әдебиет зерттеуші,
Газет шығаруда бірегей бай тәжірибе жинақтаған Ахмет қазақ кітабының
Осы арада ұзақ жылдар бойы жұрт назарынан тасада қалып
Ұлттар ісі жөніндегі халық комиссариаты Қазақ бөлімінің Бөкей бөлімшесі
«Постановили: По обмене мнениями единогласно постановлено: немедленно выпустить официальный
.Тұңғыш ресми «Ұшқын» газеті бір жылдай шығып тұрған соң,
Төңкеріс комитетінің қаулысын толық көлемінде қалтқысыз жүзеге асыру ниетімен
Онда былай деп көрсетілген: «Полиграфия бөлімі баспаханалардың жұмыстарын анықтау,
1920 жылы тамыз айында Қазақ Автономиялы Республикасы құрылуына байланысты
«Белгілі әзірлік жұмысынан кейін редакция алқасы қазақ мектептері үшін
Архивте Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілінде оқулықтар жазу және аудару
Орынбордың өзінде тақырыбы мен жанры жағынан бай қазақ кітаптарын,
Міне, қазақ топырағында алғаш шаңырақ көтерген мемлекеттік баспаның іргесін
Қазақстанда мемлекеттік негіздегі жаңа баспа ісінің бастауында тұрып, оның
М.Дулатұлының қарымды қаламынан туған, уақыт озған сайын, ең алдымен,
Авторды толғандырған алуан - алуан мәселелердің жүйе-жүйесімен, кітапты насихаттауды
Төңкерістен бұрын қазақша шыққан кітаптар аз еді. Енді төңкеріс
Бұл көрсеткішке Қазақстан мемлекеттік баспасы (Орынбор, Қызылорда) мұның Күншығыс
Қазақстан мемлекет баспасында болсын, Мәскеудегі орталық баспада болсын, осы
Дулатұлы Міржақып.
Қызылорда 31/12/1925 ж. .(28,б.186(
Байқап отырғанымыдай, көрсеткіштің бұл бөліміне Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде
Алғашқы тарауда 31 оқулық пен оқу құралдары туралы мәліметтер
Осы тараудан А. Байтұрсынұлының бұдан басқа тағы да төрт
Тіл құрал. Бірінші. Дыбыс жүйесі мен түрлері. Түзеліп, толықтырылып,
Тіл құрал. Екінші. Сөздің жүйесі мен түрлері. Түзеліп, толықтырылып,
Тіл құрал. Үшінші. Сөйлем жүйесі мен түрлері. Түзеліп, толықтырылып,
А.Байтұрсынұлының Орынборда 1924 жылы жарық көрген келесі оқулығы «Сауат
Көрсеткіштен Міржақып Дулатұлының өзі жазған үш оқулығы да орын
Есеп құралы. Бастауыш мектепте бірінші жыл оқылатын кітап. Түзетіліп,
Бір ғанибеті, осы басылым туралы кезінде газет бетінде жылы
Бұл тараудағы кітаптардың ішінде Мағжан Жұмабайұлының «Тарту» атты оқу
Тағы да бір шын мәнінде сүйенерлік құбылыс - көрсеткіш
Бұл тарау туралы әңгімемізді Телжан Шонаұлының «Орысқа қазақ тілін
Көрсеткіште «Тәрбие - оқыту әдістері» деп аталатын екінші тарауындағы
Көрсеткішті Жүсіпбек Аймауытұлының Орынборда 1924 жылы шыққан «Тәрбиеге жетекші»
…Жүсіпбек кітабы ескі сарынмен емес, жаңа сарынмен жазылған. Осы
Бұл кітап әр оқытушы үстелінің үстінде жатуы керек. Әр
Қалың жұрт жылдар бойы көз жазып, адасып қалған асыл
келтірудегі маңызы өзінен - өзі түсінікті. Сөзіміз дәлелді болу
А.Байтұрсынұлының ел аузынан жазып алып, шығарған «Ер Сайын» кітабына
Бұл кітапты қызығып оқып шықпайтын, иә аузынан сілекейі ағып
Халқымыздың ардақты перзенті Міржақып Дулатұлының әуелі сонау 1926, осыған
2.3 XIX ғасырдың II жартысы мен XX ғасырдың I
қазақ баспасөзінің саяси-қоғамдық және әлеуметтік мәні
(«Қазақ» газеті мен «Айқап» журналы негізінде)
Баспасөз – қазақ халқының қоғамдық -әлеуметтік ой-пікірін оятуға, мәдени-әдеби
XIX ғасырдың II жартысы мен XX ғасырдың жартысындағы қазақ
Тройцк қаласында 1911 жылдың қаңтарында жарық көрген журнал -
Жәрдемдесушілер көбейіп және өзі қаржыға ие болғаннан кейін, яғни
«Айқаптың» алғашқы санындағы «Қызмет иесі мырзалар» деген мақалада: «Журнал
«Айқап» әр материалдың мазмұны мен тақырыбына жете көңіл бөліп
«Айқаптың» «Өлең-жыр», «Фельетон», «Хабаршыларымыздан», «Ашық хат», «Басқармадан жауап» деп
«Айқап» өз кезеңіндегі үздік журнал болды. Оның әр санын
Журнал бетінде кейде «Одан-бұдан», «Мұсылмандар түсінуге тиісті мәселелер» деген
«Айқаптың» хатшысы болып 1911-1912 жылдары Әкірам Ғалимов, 1913-1914 жылдары
1867 жылы 11 шілдеде «Жетісу және Сырдария облыстарын басқару
«Айқап» осындай тонаушылық саясатының барынша белең алған тұсында жарық
«Айқап» қазақ байларының озбырлығын, еңбекшілердің үстем тапқа, самодержавиеге наразылығын,
М.Сералин патшаның отарлау саясатының түпкі мақсатын дәл тани біліп,
М.Сералиннің «Отырықшы болған қазақтар туралы» деген мақласында «Жаңа болыстық
«Айқаптың» 1911 жылғы 3-санында жарық көрген Бекмырза Бекжановтың «Қазақтың
Мұның бәрі сол кезең үшін саяси-әлеуметтік мәні терең мәселелер
Газетте 20 ғасырдың басындағы қазақ жұртының саяси-әлеуметтік өмірінің ең
Қазақтың басты бағыты ағартушылық мәселесін қамтыды. Өнер, білім, жағынан
«Қазақ бастауыш мектебі қандай болуы керек?» және «Ол мектептердің
Жоғарыда біздер «Қазақты» қоғамдық-саяси газет деп атадық. Осыған орай
Басылымда бұл мақалалардың көпшілігін Ә.Бөкейханов «Қыр баласы» деген бүркеншік
Өзге мақалаларда Дума кеңесінде қаралған басты мәселелрдің бірі-соғыс барысы,
Сондай-ақ «Қазақтың» бетінде жарияланған әрбір мақаланы, хабарды барынша мұқият
Міне, патша өкіметінің осындай жазалаушылық шараларынан «Қазақ» көп қиянат
ҚОРЫТЫНДЫ
ХХ ғасырдың басы – қазақ халқының тарихында бүкіл қоғамдық
Халқымыздың саяси-әлеуметтік, әдеби, мәдени ой- пікірін оятып, қалыптастыруға септігін
Қазақ баспасөзінің іргетасын қалаған «Түркістан уалаяты» газетінің соңын ала
Газет қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік ой-пікірін оятуға, мәдени-әдеби дүниетанымын қалыптастыруға,
Орыстың революцияшыл-демократиялық баспасөзі мен публицистикасы мен журналистикасының негізін қалады.
Қазақстанда ұйымдастырылған социал-демократиялық топтар мен ұйымдар өлкедегі революциялық қозғалысқа
Патша самодержависінің отаршылық саясатын батыл әшкерлеп, пролетариатты оған қарсы
1905 – 1907 жылдардағы Қазақстан большевиктік баспасөзі, қазақ еңбекшілерін
Большевиктік баспасөздері «Социял-демократ», «Звезда», «Правда» - Қазақстан еңбекшілерінің азаттық
1915 – 1918 жылдары Уфадағы Рама медресінде оқып жүрген
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың І жартысындағы
Ахмет Байтұрсынов, М. Дулатов, Әлихан Бөкейханов, М. Тынышпаев сияқты
Қорыта келгенде, ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың
Жалпы баспасөз атаулыға тән төл ерекшелік үгіт – насихат
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 Асылбеков М.Х. Патша үкіметіне қарсы қазақ тіліндегі өңдеу
М. Х.Асылбеков // Қазақ ССР Ғылым акад-ң хабарламасы, тарих,
2 Асфендияров С. Иcтория Казахстана / С.Асфендияров. – Алматы:
1991. – 225с.
3 Әбілдаев И. «Социалистік Казахстан» газеті Ұлы Отан соғысы
/ М.Әбілдаев. – Алматы: Қазақстан, 1964. – 126 бет.
4 Әбдіманов Ө. Қазақ газеті / Ө.Әбдіманов. – Алматы:
168бет.
5 Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі / Б.Әбілқасымов.
Мектеп, 1971. – 241бет.
6 Әшірбаев Б. Баспасөз дамуының қазіргі шындығы оның түп-төркінін
/ Б.Әшірбаев // Қазақ әдебиеті. – 2000. -№11. –
7 Байтұрсынов А Шығармалары. / А.Байтұрсынов. – Алматы: Жазушы,
283бет.
8 Баянов З. «Лениндік» Правданың тілшісі . / З.Баянов.
1974. – 218бет.
9 Бейсембаев С.Б Вопросы историй Компартий Казахстана. / С.Б.Бейсембаев.–
Алматы: Ғылым, 1961. – 198с.
10 Бектемісов Ә Жан азығы. / Ә.Бектемісов. – Алматы:
11 Бекхожин Х Қазақ баспасөзінің тарихының очеркі / Х.Бекхожин.
Ғылым, 1981. – 191бет.
12 Валиханов.Ч.Ч Собрания сочинений. / Ч.Ч.Валиханов. – Алматы: Ғылым.–
Т.1., 1989. – 389с.
13 Дала уалаяты. - №12. – 1894. – 4
14 Дала уалаятының газеті / Киргизская степная газета. /
15 Дулатова.Д Шоқан – тарихшы. / М.Дулатова. – Алматы:
67бет.
16 Жақсыбаева Р. Баспасөз тілінің ерекшеліктері. / Р.Жақсыбаева //
мен әдебиеті. – 1999. - №3. – 20-22 бет.
17 Игенбаев А. Батыр Красной гвардий. / А.Игенбаев. //
1977. – 9 апрель.
18 Игенсартова Ә.Тәуелсіз Қазақстан баспасөзі. / Ә. Игенсартова. –
Санат, 1997. – 120бет.
19 Исаев С. Қазақтың мерзімді баспасөз тілінің дамуы. /
20 Исмағұлов Р. Уақтылы татар мажбұғаты. / Р.Исмағұлов. –
1966. – 346 бет.
21 Кәкішев Т. Қағидаға айналған қателер. / Т.Кәкішев. –
– 205бет
22 Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзінің тарихынан. / Б.Кенжебаев. –
23 Кенжебаев Б. Қазақ халқының 20 ғасыр басындағы демократ
Б.Кенжебаев. – Алматы: Мектеп, 1976. – 200бет.
24 Қажакеев Т. Жыл құстары. / Т. Қажекеев. –
240бет.
25 Қазақстан тарихы. – Алматы: Қазақстан, 1991. – 165
26 «Қазақ» газеті. / Бас редакторы Ә. Нысанбаев. –
27 Қазақ ССР тарихы. Бес томдық. – Алматы: Қазақ
28 Қозыбаев С. Әлем баспасөзі тарихынан. / С. Қозыбаев,
Аллаберген. –Алматы: Санат, 1998. – 300 б.
29 Қозыбаев М. История Казахстана ССР. / М.Қозыбаев, А.Бекмаханова.
Алматы: Санат, 1991. – 161 бет.
30 Ленин В.И. Шығармалар толық жинағы. / В.И Ленин.
31 Мамажанов М. Асыл мұра. / М.Мамажанов. – Алматы:
128 бет.
32 Мұқатаев А. Баспасөз және Еңбек тәрбиесі. / А.
33 Нұрпейісов Е. Қазақстан мемлекеті хандық биліктен президенттік республикаға
34 Остроумов Н.П Сарти. / Н.П. Остроумов. – Ташкент,
35 Өрелі өнер. – Алматы: Ғылым, 1976. – 170бет.
36 Русская периодическая печать. – Справочник. – Москва: Просвещение,
– 533с.
37 Рысбайұлы.К Қазақтсан Республикасының тарихы. / К.Рысбайұлы. – Алматы:
38 Сағымбеков Р. Ажалды жеңген адам. / Р.Сағымбеков //
– желтоқсан.
39 Садықұлы.С Баспасөзде билік бар ма? / С.Садықұлы //
5.- 35 – 39бет.
40 Салқынбек Т. Қазақ халқының рхани дүниесі . автореф.
29б.
41 Самарская газета 1895. - №49
42 Сармурзин.А Бөкейханов және тарих шындығы. / А.Сармурзин, В.Григорьев
43 Сармурзин А. Халықтың жарық жұлдызы. / А.Сармурзин //
– №9 - 15-19 бет.
44 Социал – демократ, 1911. – 1 - қыркүйек
45 Субханбердина У. Дала уалаятының газеті: 5 томдық /
Алматы Ғылым, 1989. - 199бет.
46 Субханбердина.У Қазақ халқының атамұралары / У.Субханбердина. – Алматы:
47 Труды общества изучения киргизского края. Вып 3. -
48 У истоков Коммунистической партий Казахстана. Ч.1. Алматы: Казахстан,
1966. – 216с.
49 Фетисов М.И. Зарождение казахской публицистики / М.И.Фетисов. –
50 Ыдырысов Т. Баспасөз - өмір айнасы. / Т.Ыдырысов.
1977 – 204бет.
51 Ысмағұлов М. «Қазақстан» газетінің шығу тарихы мен идеялық
Қазақ ССР 6 – том, 1962. – 633бет.
52 Ысмаилов Е. Революционер ақын Сәкен Сейфуллин . /
әдебиеті 1936. – 12 шілде
53 Ысмаилов Е. Сәкеннің өмір тарихы. / Е.Ысмаилов //
10 шілде
ХХ ғ. б. Алаш басылымдарындағы әдеби-сын мәселелері туралы
Қазақстанның XX ғасыр басындағы оқу ағарту ісі
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикалық еңбектерінің ерекшеліктері
ХХ ғасырдың бас кезіндегі іс-қағаздар
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі қазақ әдебиетінің тарихы, журналистика бойынша монографиялар және оқулықтар
Абайтану ілімінің қалыптасу тарихы
Қоғамдағы газеттің рөлі
19-20 ғасырдағы Қазақстан баспасөзі
М.Ж. Көпеев шығармаларындағы шағатай тілінің элементтері
«Дала уалаяты», «Түркістан уалаяты» газеттеріндегі қоғамдық-саяси және ағарту мәселелері