Шәкәрім поэзиясындағы өмірдің негізгі мәні

РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: ШӘКӘРІМ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ОЙ-ТАНЫМ
Дипломдық жұмыстың көлемі: 52 бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: 37
Тірек сөздер: Шәкәрім поэзиясы, сыр сөз, ақ жүрек, ақыл,
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, «Шәкәрімнің кемелділік қағидасы» және
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Ұлттың ұлы ұстазы атанған дана,
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Бірінші тарауда жалпы Шәкәрім шығармашылығындағы
Екінші тарауда Шәкәрім Құдайбердіұлы өлеңдеріндегі ақылға, таза ойға байланысты
Жұмыста қолданылған әдістер: Жұмыста дәстүрлi сипаттама әдiсi, салыстырмалы,теориялық, типологиялық
Пайдаланылған дерек көздер: С.Ізтілеуова, Алтынбекова А., Әбдіғазиев Б сияқты
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ…..............................................................................................................4
І ШӘКӘРІМНІҢ КЕМЕЛДІЛІК ҚАҒИДАСЫ
1. 1 Шәкәрім өлеңдеріндегі адамдық қағидалар мен ұстанымдар......................7
1. 2 Шәкәрім поэзиясындағы өмірдің негізгі мәні.............................................12
1. 3 Шәкәрім және Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы ұқсас танымдар................................................................................................................20
ІІ ШӘКӘРІМ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ТАНЫМДЫҚ ҮЛГІЛЕР
2. 1 Ақын шығармаларындағы ақыл-ой мәселелері...........................................29
2. 2 Ақын дүниетанымындағы герменевтикалық түсініктер............................36
ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...............................................51
КІРІСПЕ
Зерттеудің жалпы сипаты. Шәкәрім Құдайбердіұлының әдеби мұрасының түп қазығы
Зерттеудің өзектілігі. Шәкәрім шығармаларындағы ой-танымдық мәселелерді дүниетанымдық тұрғыдан көркем
Демек адам болмысы, адамның жан дүниесіндегі түрлі сапалық өзгерістерді
Шәкәрімнің лирикалық кейіпкерлерді сомдаудағы өзіндік қолтаңбасы шағын лирикалық өлеңдері
Ойшыл ақынның шығармашылық поэтикасындағы Алла, жар, жаратушыны жырлау үлгілері
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұған дейін де Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы
Қазақ әдебиетінде шәкәрімтанудың негізін салып, іргетасын қалаған Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларының ерекшеліктерін
Адам образын бейнелеуде Шәкәрім поэзиясындағы психологизм сипатын, адамның ішкі
Мәңгілік тақырып махаббатты жырлаудағы ой-сезімнің поэтикалық бітімі мен терең
Ақынның көркемдік жүйесіндегі елеулі ерекшелік: оның өлең жүйесіне Жар,
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Қазақ әдебиеті мен поэзиясындағы
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында салыстырмалы әдістер көбірек қолданылды. Сонымен
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, қорытындыдан және екі
І ШӘКӘРІМНІҢ КЕМЕЛДІЛІК ҚАҒИДАСЫ
1. 1 Шәкәрім өлеңдеріндегі адамдық қағидалар мен ұстанымдар
Шәкәрім шығармаларында адам өмірінің негізіне жарайтын қағидалар мен ұстанымдар
Шәкәрім атамызды негізінен ар ілімінің негізін салушы ретінде танитынымыз
Ар түсінігі қазақ халқында бұрыннан да бар. «Малым –
Тегінде ұждансыз жан өлікке есеп,
Адамның кеселі жоқ мұнан кесек.
Ар, ынсапсыз, мейірімсіз залымдарды,
Күнәкер де болмаспыз өлі десек [1, 75].
Бұл өлең жолдарынан Ш.Құдайбердіұлының адам баласының бойындағы «ар» деген
Еңбекпенен,
өрнекпенен,
Өнер ойға тоқылса,
Жайнар көңіл,
қайнар өмір,
Ар ілімі оқылса [1, 147]– дейді.
Ақын бейнелеген лирикалық кейіпкерінің басты міндеті – рухани жан
Шәкәрім шығармаларында ар сөзімен қосыла жүретін «ұждан» деген ұғым
Сонымен, бұл ар-ұждан – адамның адамшылығын ұстап тұратын, сыртқа
Адамның адал ұлы болам десең,
Алдыменен өзіңнің нәпсіңді жең.
Бұл нәпсі деген қуат ол да адамның ішкі табиғатының
Нәпсі жайында, осы нәрсені жою жайында және ол нәрсенің
Бұл күнде дұрыс иман жоқ,
Шатақ дін нәпсі тыйған жоқ.
Ақылы саудың ойына
Алдамшы діндер сыйған жоқ [1, 234].
Бұл шумақтарында Ш.Құдайбердіұлы адам бойындағы ар-иман, нәпсі, т.б. қуаттарды
Сонымен, қазіргі кезеңді Ш.Құдайбердіұлының сөзімен айтар болсақ, жер бетіне
Арсыз болмай, атақ жоқ,
Алдамшы болмай, бақ қайда, –
деген қоғамымызда арға жүгіну мүлдем ұмыт қалғандай. Адамдардың ішіндегі
Европа білімді жұрт осы күнде,
Шыққан жоқ айуандықтан о да мүлде.
Терең ойлап сөзімнің түбін біл де,
Іштен жыла, шырағым, сырттан күл де.
Бұл жерде де айтылып отырған мәселе батыс қоғамының адамшылық
Айла күш айуандықтың ең жаманы,
Боқты боқпен жуғанмен ел түзелмес.
Ар түзейтін бір ғылым табылмаса,
Зұлымдықты жалғанда әділ жеңбес.
Бұл жерде де айла-күш арқылы, сыртқы реформалар арқылы адамның
Өнерпаз, білімді елдің мінезі осы-
Аяу, жәрдем, махаббат қалмаған ба?
Немесе бұлар бұрын жоқ болса да,
Әншейін бар деп бізді алдаған ба?
Көрінер ғылымды елдің сырты таза,
Тексеріп терең ойға салмағанда.
Ақымақ пен айуанның иісі аңқиды,
Істерін әбден сынап талдағанда [1, 83].
Бұл жолдар адамзаттың алдында тұрған тағы бір үлкен, глобалды
Ақылды киім бермес, ғылым берер,
Ғылымын ал, өнерін ал, мұны таста! [1, 85]
Бұл сөзіндегі біздерге айтпағы шет мемлекеттердің тек қана өнері
Демек, «Бізше, адам өмірін түзеуге, барлық адамдар тату тұруға
Ақынның өмірлік қағидалары, жалпы өз өмірі жайында мағлұмат беретін
Абай толық адам болу үшiн керектi адами сабырлы ақыл,
«Мейiрiм», «Ынсап», «Әдiлет»,
«Шыдам», «Шыншыл», «Харакет»,
Түп қазығы: «Ақ ниет» –
Бұл жетеуiн ел қылу [1, 270].
Абай талап, шыдам, қайрат, жұрек, ақыл сияқты адами сапалардың
Адамның жан тазалығы, руханилығы оның болмыс кейпiнiң тартымдылығына әкелетiндiгiн
«Ақ жүрек» ұғымы да Шәкәрiм өлеңдерiнде терең ойларды, идеяларды
1. 2 Шәкәрім поэзиясындағы өмірдің негізгі мәні
Шәкәрім шығармалары адам баласының шын бақытын табуға, өмірдің мәнін
Шәкәрім атамыз бүкіл ғұмырын келешек ұрпақ, яғни сіз бен
Адамдақ борышың –
Халқыңа еңбек қыл.
Ақ жолдан айнымай
Ар сақта оны біл.
Талаптан да білім мен өнер үйрен,
Білімсіз,
Өнерсіз,
Болады ақыл тұл [1, 9].
«Мәңгілік өлмейсің»,– деген сыр жолдары – өзінен кейінгі жастарға
Шәкәрім Құдайбердіұлының еңбектері сырға толы дейтініміздің де өзіндік бір
Демек, Шәкәрім атамыздың өлең сөздерінің сыр деп аталу себебі
Махаббатпен жаратқан адамзатты,
Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті.
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,
Және хақ жолы осы деп әділетті [6, 49], -
Адамзатқа не керек:
Сүймек, сезбек, кейімек,
Харекет қылмақ, жүгірмек,
Ақылмен ойлап сөйлемек [6, 78], –
Осыған қарап отырып, түйетін ойымыз даналар өмірдің мәні Құдайға
Мен жомартпын Жар нұрына,
Алса екен деп барша жан.
Жетсе көзің бұл сырыма
Ой өрісін қылма тар [1, 245], - деген.
Діни ілімде адам өмірінің мәні – мінсіз, бояусыз, шынайы
Ғашық болмай танымаспын, Алла, сені,
Не қылсаң да ғашық қылғай, Паруардигар [7, 60].
Хақ исламның да негізі осы, Пайғамбарымыз Мұхаммед с.ғ.с. –
Адамның асылындағы келбеті де осы махаббат арқылы ашылмақ, кемелденбек.
Жарға ғашық болғаныма
Таңғалатын түк те жоқ,
Жер жаралмай тұрғанында
Менде асықтың нұры бар [1, 244],
– деп бұл ғашықтық, махаббаттың адам болмысында әуелден бар
Профессор З.Қабдоловтың пікіріне сүйенсек, «...Әдебиетте іргелі де күрделі екі-ақ
Бірінші. Адам тіршілік ету үшін өмір неге жайсыз? Осыған
Екінші. Адам жайлы өмірге қайткенде жетпек? Ол үшін не
«Міне, осынау қағидаға тереңірек үңілсек, өмірдегі, кез келген қоғамдағы,
Адамның келешек тағдыры, бағы оның қаншалықты рухани кемелденуіне тәуелді.
Өзгеден мерейім үстем болса екен деушілік, пайдакүнемдік, өзгенің абырой-беделін
Шәкәрім Құдайбердіұлы өмірдің мәнін сипаттау арқылы оны былай деп
Өмірден мақсат – хақиқат,
Соны ізденіп алмақ.
Нәпсіге еріп болма мат
Ол сені отқа салмақ [1]
Құран сырын, хадистердің мазмұнын терең түсінген Шәкәрім өз оқырманын
Жас алпыстан асқан соң,
Өлімге аяқ басқан соң.
Тіршіліктен оянып,
Көзімді ашық ашқан соң.
Хақиқаттың қымызын
Ішіп бүгін мас едім.
Тазалап жүрек ындызын,
Нәрестедей жас едім.
Мұндағы «хақиқат» дегені шынайы тура жол, алдандырмайтын, ең тура
Шәкәрім аудармасындағы ерекшелік ғазал қазақ тілінің табиғатына жақын аударылған.
Дегенмен ақын сопылық қалыпта емес, қазақи өлеңге, қазақи ұғымға
Жар сипатын білсеңіз де,
Нәпсің өлмей, деме Жар.
«Сен – Жарым» деп алдаған еп,
Тиеді оқ боп кеудеңе [1, 231-232].
Қазақ ақындары Құран іліміндегі тамаша қағидаларды, қазақ қауымына өлеңмен
Шәкәрім қажы шындыққа, хақиқатқа өмірін арнаған адам. Ол өзінің
Өлген соң да мақтанайын дегеннен масқара бар ма? Бірақ
Мен кетемін,
Келеді тағы өмірге мендей,
Олар мінді көреді,
Қисық жерін жөндей.
Бара-бара айқындалып,
Ақтық істің анығы,
Адасқанмен хақиқатқа
Қоймақ емес сенбей [1, 79].
Бұл өлең жолдарында ақынның шындық жолына және хақиқат мәселесіне
Абайдың «Адамды сүй, Алланың хикметін сез» дегеніне орай, Шәкәрім
Жасырып тұр жар өзін,
Бас көзімен қарама.
Жүрегіңнің аш көзін,
Жанның сырын арала.
Көрем десең жарымды,
Мас бол, жүрек тазала.
Күллі жаратылысқа ой жүгіртіп, адамның табиғатпен байланысын сезініп, Алланы
Шәкәрім Құдайбердіұлы сонымен қатар өмірдің мәнін табу үшін үш
Шынды білмей ойласаң сен,
Алдыменен жанды біл.
Ең керекті үш сұрақпен,
Жан құлағын қой бұрап:
«Келдім қайдан? Қайтсе пайдам?
Өлгеннен соң не болам?»
«Мен» деген – жан, ақыл – айнам,
Жоғала ма сол шын-ақ [1, 272].
Қазақ «Шырылдаған шыбын жан, қайда барып жай табар» деп
Алла тағаланың күллі әлемге сыймай, хақты сүйген адамның жүрегіне
Шәкәрім жан мен тән жайында сөз қозғағанда, жан мәселесіне
Кейбіреулер жазады: «Қу өмір» – деп,
«Тұрағы жоқ алдамшы су өмір» – деп,
«Көрген қызық, қылған іс-бәрі де ұмыт,
Иә, көлеңке, яки түс, у өмір» -
деп сипатталып, өмірді терең түсінуге, адам баласына мінді өз
Қанша тілегіңе жетсең де, бақытқа кенеліп шаттансаң да ғұмыр
Суынан да
Уынан да
Құтылармыз жоқ болып [12, 94].
Осы мазмұны терең өлеңінде ақын ұғынықты оймен қоса, әдемі
Сондай-ақ Шәкәрімнің «жан» ұғымына тереңінен қарап, Абай қара сөздеріндегі
Тағы бір өлеңінде Өмір мен өлім жайын толғау арқылы
Басайын қобыз пернесін!
Монтаны талай мұңдар бар.
Нәпсіге ерген сұмдар бар,
Адамды аңша аулатқан.
Алдамшы, арсыз жандар бар,
Ондайлар маған келмесін [1, 157].
Шәкәрімнің өмірлік көзқарастарының қалыптасуында Шығыс дүлдүлі Хафиз тағылымының да
Кел, аяқшы, қымыз кұй,
Көпке бер де, маған бер.
Махаббат салды ауыр күй,
Жан кысылып, ақты тер [1, 148].
Осы өлеңнің соңында Шәкәрім Хожа Хафизден аударудың мәні бүгінгі
Ақын – жазушыларымыздың қандай оқиғаға байланысты қалам тартса да,
1. 3 Шәкәрім және Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы ұқсас танымдар
Шәкәрім Құдайбердіұлы мен діни ағартушылық ағымының ірі өкілі саналатын
Дін ұғымына жатырқап, осқырына қарау әдебиет тарихын зерттеуде, Абай,
Сопылықтың негізгі өзегі болып саналатын ұғымдардың бірі – махаббат.
Махаббатпен жаратқан адамзатты,
Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті [13, 284]
деп түсіндіреді. Және бір өлеңінде бұл ойын сабақтай түседі:
Махабатсыз – дүние дос,
Хайуанға оны қосыңдар [13, 144].
Абай даналығының мына өлең жолдары арқалаған ой тұжырымдарымен үйлесуі
Кісіге анау-мынау бұрмаймын бас,
Дүние – дос, махаббатсыз, құр қара тас.
Шын жүрек махаббатылығы жан табылса,
Жолына жаным құрбан, құдайға бас.
Махаббатпен жаратқан адамды өзі
«Махаббатсыз жан да жоқ, тіпті, иман», – деп,
Анық бар Пайғамбардың хадис сөзі [14, 147].
Ұлық мағынасындағы махаббат сезімінен адам бойында мейірімділік, кешірімділік, әділеттілік,
Махаббат – өзіңнен өзгені сүйе білу сезімі, өзіңді сүю
Кедергілердің бірі – адам баласының дүние қызығына алданып, баянсызға
Шын махаббат қылуға,
Шын сабырың жете ме?
Көрінген әрбір сұлуға,
Көңілің толқып кете ме? [1, 300]
Махаббат жолында «баянсыз сұлуға құл болып», адасып кету қаупін
Күйгенің шығындаған мал бола ма,
Наданда Алла сөккен ар бола ма?
Сүйгенің: ақша менен яки бала,
Не болмаса бір сұлу жар бола ма?! [14, 168]
Адам дүние қызығына бой алдырмай, «тура жолдан таймауы» (Шәкәрім)
Тәңірі жолы – ақ жүрек,
Шайтан деген қиянат.
Ақ жүректі ертерек,
Ескер-дағы қыл әдет [1, 130].
Мәшһүр-Жүсіптің де ойы осы арнаға саятынын мына өлеңі тағы
Белсенген талап болса білегіңде,
Ижабат шын жыласаң тілегіңде
Ағартып, ауыр жұмыс, аршу қиын,
Мекені бір Құдайдың жүрегіңде.
Мәшһүрдің еш бүкпесіз, тура айтылған бұл ойын Шәкәрім бейнелі
Бояуы мінсіз, сұлу шын Жар,
Жүрегімде сипатың бар.
Болып ынтық қыламын зар.
Бұл әлемде бармысың шын-ақ! [1, 256]
«Жүрек» ұғымына қатысты қолданылатын тағы бір ұғым – «жүректің
Іштегі кірді қашырса,
Түседі хақтың сәулесі.
Жүректің көзі ашылса
Адамның хикмет кеудесі.
«Іштің кірлеуін» Мәшһүр де сөз етеді:
Аллаға бір қылмадық жағар істі,
Қап-қара күйеден де қылдық ішті [14, 127].
Қылады шүкір, сабыр білген адам,
Ашылып жүрек көзі көрген адам [14, 128].
Бұл жерде айтылып отырған «жүрек көзінің» ашылуы тікелей жүректің
Бар ма маған бір сын?- деп,
Ұстағаным қай дін?- деп.
Ойламайды «кіммін»- деп,
Жүрегінде тоты бар [1, 168].
Бұл өлеңінде ақын «тот»сөзін жайдан-жай алып отырған жоқ. Бұл
Кім айтса да сынамай қойма, жаным,
Ақылыңа сынатып ойла, жаным.
Пәленшекем айтқан сөз дұрыс қой деп,
Жүректің таразысын жойма, жаным! [1, 66]
Егер адам періштенің айтқанын алса, жүрегінде бір ақ нүкте
«Жүректің өлуі», «ұйқыдағы жүрек», «жүректі тазарту» деген де осымен
Оянбас сұм жүрегім ұйықтап жатқан.
Күнәға мұңлық басым күнде батқан [14, 127], –
деп ұйқыдағы жүрек тек күнә әкелетінін айтады.
Шайтанның ойы неге өтімді, бар адам неге періштенің айтқанымен
Ақиқатты көріп, тануға осы кедергі болатынына Руми мынадай хикая
Бұған жарықтың түрлі кедергілер арқылы өткендегі көрінісі де мысал
Нәпсі жөнінде ақындар не дейді екен, алдымен соған тоқталайық.
Қожа Ахмет Ясауи:
Ху арасын алыңдар, нәпсі басына салыңдар,
Күні-түні, талапкер, жанды құрбан қылыңдар [7, 68].
Абай:
Пайда, мақтан, әуесқой – шайтан ісі,
Кәні біздің нәпсіні тыйғанымыз [13, 286].
Шәкәрім:
Жар сипатын білсеңіз де,
Нәпсің өлмей деме жар [1, 232].
Мәшһүр-Жүсіп:
Дүние-ай, талмай қуып жете алмадым,
Нәпсімен болдым даулы, біте аламадым [14, 121].
Ислам танымында баланың дүниеге келуіне қатысты бала іште жатқанда
Арақ – ақыл, мастық – ой, жар – хақиқат,
Жан – нәпсі, шатақ – иман, дін қиянат [1,
Өмір сырын көздесең,
Жарға шоқын, жаннан без [1,60].
«Нәпсінің» «жан», «тән» деп қолданылуы, рухтың да «жан» деп
Ақыл мен жан – мен өзім, тән – менікі,
«Мені» мен «менікінің» мағынасы екі.
«Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,
«Менікі» өлсе, өлсін, оған бекі [13, 77].
Жоғарыдағы ой сабағын жалғасақ, шайтанның адамды оңай ілестіріп алып
Кейінгіге сәлем айт біз байғұстан,
Бұл сарайда көп екен бізге дұспан.
Қызықтырып, қыздырып алдайды екен
Біреуі іштен болғанда бірі тыстан [1,76], –
деп Шәкәрім адам бойындағы «дұшпандардың» қалай әрекет ететінін айтады.
Табылды өз бойымнан екі дұшпан,
Біреуі іштен болғанда бірі тыстан.
Есте жоқ алтын-күміс тілін білген:
Қорытып айырып алар бізді мыстан [14, 121].
Ойды сабақтап қана қоймай, тығырықтан шығудың жолын да көрсетеді.
Шайтанның азғыруларына төтеп беріп, Құдайды тануы үшін тән қалауларын
Мәшһүр:
Нәпсіні құрбан етіп бауыздасақ,
Құдайға жетеді екен сонда ғарыз [14, 144].
Шәкәрім:
Ар билейтін заманда,
Нәпсі өліп.
Бірігер еңбекте,
Барша адам баласы [1,186], –
дейді. Тән адамның осы өмірдегі материалды тіршілігінің тірегі болып
Шәкәрім:
1.Мен бір тілсіз көлікпін.
Басыма соқпа дауың жоқ,
2.Ойласам олар жанды өлік,
Меңіреу мисыз бір көлік.
Мәшһүр-Жүсіп бұл ширатылған ойды тарқата түседі:
Тәңірім бізге беріпті «мін, – деп, – керік!»,
Жергілікті жаратып, қыл деп серік.
Міну түгіл, жүрмеспін жетектеп те,
Соны арқалап жүруге өзім жерік [14, 23].
Мәшһүр бұл тұспал ойымен нәпсісін жеңе алмай, не оның
Шәкәрім мен Мәшһүр-Жүсіптің шығармаларында қолданған шығыстық әдебиетке ортақ бейнелерді
Пайдасыз құмарлық та мақтан дағы,
Ерте бойға жуытпа сақтан дағы.
Үйір қылып алған соң құтылу жоқ.
Бейне түлкі боларсың қақпандағы [1, 53].
Мұнда «түлкіге» нәпсі қалауымен жүріп, бойына «үйір» қылған жаман
Түлкінің терісі сұлу, бағалы аң саналатыны да аян. Түлкіге
Баяғыда сен не болдың, түлкі болдың,
Қу медиен, құба жонның көркі болдың.
Қолға түспей жүргенде оңды-ақ едің,
Тұтылдың, қолға түстің, күлкі болдың [14, 99], –
деп қолданады.
Шәкәрім поэзиясындағы сопылық сарынның ұлттық сипатта көрініс бергенінің тағы
Ынсап, рахым, ар, ұят, сабыр, сақтық
Талапқа алты түрлі ноқта тақтық, –
деп, «ноқта» сөзін және бір мәнде жұмсайды. Бұл сөзге
Қайғы емес қаза,
Болмаймын наза
Ноқталы басқа бір өлім [15, 31].
Адамның дүниеге келуі өзінің еркінен тыс болса да, бұл
Ноқталы бас,
Ағызып жас,
Қызусыз мас, желіксіз.
Хаққа көніп,
Жалын сөніп
Көрге төніп, еріксіз [15, 190].
Нәпсі шырмауында қалып еркінен айырылған жанның жайын Мәшһүр сипаттағанда
Кетесің бұл жалғаннан еріксіз өзің,
Құйылған құмға толар екі көзің.
Жылқыдай жау айдаған кетсең жытып,
Қазылған жолдай болып қалсын ізің...
Дүние-ай, талмай қуып жете алмадым,
Нәпсімен болдым даулы біте алмадым.
Мойныма үзілместей арқан түсті,
Талап қып үзіп тастап кете алмадым [14, 121].
Енді «Жиырма үш жасымда...» деп басталатын бір өлеңінде Шәкәрім
...Сиқыр жүзің ақылды байлап алып,
Тор шашың шырмалып,
Басымды ноқталар [15, 45].
Ал, бұл мағынасындағы адам басының «ноқталануы», яғни «Жар шашына»
Құдайға махаббатпен құлшылық ету арқылы ғана еркіндікке жетуге болатынын
Сыртқы көрікке мас болып, тек соның әлегімен жүру, амалы
Сопылық неге керек болған аты,
Тұрған соң қара болып арғы заты.
Мәуләнә Руми деген әулие айтқан:
«Інім - сопы, ғайыны шайтан жамағаты» [14, 135].
Азырақ ғылым оқып болсаң молда,
Болғанда сәлде баста, таспих қолда.
Сенгенің жасыл шапан, киім болса,
Қаларсың домаланып орта жолда [14, 136].
Осы мәселеге қатысты Шәкәрім де аянып қалмайды:
Тасбих, сәлде, жайнамаз,
Тастамайсың қыс пен жаз.
Жүрегің болса, тайғақ саз.
Сопысынып қылма наз [1, 35].
Ақындарды бұлай ащы айтуға итерген де, болашақ үшін кешкен
Адамдық борышың –
Халқыңа еңбек қыл, –
деп Шәкәрім жырласа, Мәшһүр:
Адам деуге лайықты болдың сонда,
Бір өзіңнен басқаға пайдаң тисе
деп адам атануға не шарт қойылатынын айтады. –
Түркі әлемінде сопылықтың негізін салған Әзірет Сұлтан Қожа Ахмет
ІІ ШӘКӘРІМ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ТАНЫМДЫҚ ҮЛГІЛЕР
2. 1 Ақын шығармаларындағы ақыл-ой мәселелері
Тілімізде ақылды, білімді, парасатты деген түсініктер бар. Осы сөздердің
Ақыл мен жан – мен өзім, тән – менікі,
«Мені» мен «менікінің» мағынасы екі.
(Абай)
Яғни ақыл - әр адамның негізі, оның адамгершілік қасиеті.
Ал Шәкәрімде:
Ақыл деген жүрекке егулі дән,
Суғарылса кіреді оған да жан, -
деп келеді. Ақыл – адамның бойында бар зат. Ол
Ұқсаң айтқанымды шындап,
Тағы сөзім бар.
Ақылыңмен оны көр сындап
Ол басқа жанда бар ма таза ақыл
Сен осыны тұр тыңдап,–
дейді Шәкәрім атамыз. Және ақыл жүрекке жайғасқан:
Адамның сыртқы дене жаралысы,
Нәпсісі айуанмен анық теңдес,
Бөлектігі жалғыз-ақ таза ақылда,
Әлің келсе, жол тап та осыны емдес!
Ал бастағы ми – ақылдың ақпарат сақтайтын сандығы:
Тапқыш ой ғой ақылдың мағынасы,
Түбі – жүрек, болады мида басы.
Абай жетінші қара сөзінде көрсем, білсем, үйренсем деген жан
Жас баланы ұрғанмен шырылдатып,
Ойы толмай тұрғанда ақылы өнбес.
Ал ақылдың таза жетілуі үшін анасы құндақта жатқанда бесік
Ақылдың өсіп-өніп зораймағы
Көрген-білген нәрседен ғибрат алмақ, –
дейді Шәкәрім атамыз. Сол ақыл өсті, өрістеді делік. Құмар
Ақылға еркін ой керек,
Матаудан ойды азат қыл, –
дейді Шәкәрім дана.
Ақылдың жаны деп ақын ой тазалығын нұсқап отыр. Әр
Шындығында кез келген адамның жүрегіне сәт сайын жаман ойлар
Ойды кімнен алғанын
Адам өзі сезбейді.
Жанның айдап салғанын
Сезбесе де іздейді, -
деп Шәкәрім атамыз дәл тауып айтқан.
«Жүрек иесі толассыз келген жаман ойларды қабылдаса, онда ол
Жүрек лас ойлармен былғанып, күнәнің орнына айналған кезде, жақсы
Адал еңбек, ақ пейіл, мейірім жоқ-
Осы болар таза ақыл өлді демек.
Жақсылық – жамандықты жаратқан Құдай, бірақ қылып жатқан Құдай
Бойдағы мінді санасам,
Тау-тасынан аз емес.
Жүрегімді байқасам,
Инедейін таза емес.
Аршып алып тастауға,
Аспандағы саз емес.
Бәрі болды өзімнен,
Тәңірім салған наз емес.
(Абай)
Ал таза жүректі адам болу үшін не істеу керек?
Абай он жетінші қара сөзінде адамның үш түрлі қасиетін
Сонда ғылым жүректі жақтайды. Ал, қайратқа «сенің қаруыңа қарай,
Ақыл деген өлшеусіз бір жарық нұр,
Сол нұрды тән қамы үшін жұмсап жүр, –
деп, Шәкәрім атамыз Абай дана меңзеген «суық ақылдың» қалайша
«Сау ақыл менің иманым» деп, ар-иманымызды түгендеуге үндеген ұлы
Толып жатқан табиғи сырларға көз жүгіртіп қана қоймай, терең
Күн батып, ай, жұлдыздың айналуы –
Шынында дөңгелеген жер жүрісі-ау.
Жаңбыр жауда жарқылдап, нажағайлап,
Судан от жаратылып шыққанын-ау.
Көктен жаңбыр құяды, жерден – бұлақ,
Қанша ақса да, оларда бар таусылмау.
Жылылық пен салқыннан жаратылған,
Ойласам, оның түбі – жердің буы-ау.
Көз адасты, ой тапты, көрдіңіз бе?
Ақылмен сыналмаған іс бұлдырлау [1], –
деп толғанады. Расында, бір қарағанда есті не ессізге де
Ақылымен аңғарып, ой елегінен өткізіп отырған жастар болса «осыншама
Қазірде қиянаттан азат ой, таза ақылдың не екенін ұмытқан
Ойлансын ұлан болса, сөз ұғарлық,
Ақылдың шолғыншысы – ойқұмарлық.
Таза талап талпынып ойды айдаса,
Байқалар көрнеу, таса, жоқ пен барлық.
Азат ақыл ойланбай мида жатса,
Шіріп, тозып тартқызар ол бір зорлық.
Сырын сынар талапты ер табылғанда,
Бұл бақшада мысал көп ой қозғарлық.
Өкініштің үлкені – ойы тарлық,
Ондайда ақыл болмас жұбанарлық.
Адамды адам қылатын – осы ойқұмарлықпен қоршаған дүниеге ой
Көзге сеніп, ойға сенбей,
Жанды жоқ деп қаңғырып.
Адасып жүр ақты көрмей,
Көңілі соқыр көп надан.
«Ана сансыз кереметті,
Кім жаратса, Ие сол», –
Десе нетті, қойса бетті
Хақиқатқа жайнаған. [1]
Ақыл, тағдыр, нұр, тән, жан деген әрбір жеке ұғым
Яғни, ақын поэзиясының басты кейіпкері адамның ішкі жан дүниесінің
Сөйтіп ақыл бере алмай адал көмек,
Зұлымдықпен адамды адам жемек.
Адал еңбек, ақ пейіл, мейірім жоқ –
Осы болар таза ақыл өлді демек.
Сондықтан адам – залым, әлемге жай
Ебін тапса, қоймайды ешкімді сау [1, 156].
Әсіресе ақын поэзиясында адал еңбек, ақ пейіл, мейірім концепциясы
«Шәкәрімнің Меккеге қажылық сапарынан кейінгі жазылған өлеңдерінде өзгеше
Сопылық ұғым, түсініктерді ой қорында қорытып ұлттық туынды ретінде
Бұл тақырыпта ой-танымды ұштайтын терең мағыналы өлеңдері арқылы жаратушы,
Өмір сырын көздесең,
Жарға шоқын, жаннан без.
Сыр қаласын іздесең,
Сырлы сұлу тамнан без, [1, 229]
деген терең мәнді өлеңдерінде астарлы да, бейнелі мағыналы ой
Ол ізгілік жолындағы таза ниетті, жаратушысын сүйетін, мейірім мен
Жалпы, «махаббат дертіне» шалдығу, «ғаріптік күй» кешу, санаға салмақ
«Бұл тұрғыда Шәкәрімнің сопылық дүниетанымы, сопылық поэзияның өрнегі анық
Өлең өрнегіндегі сұлу да, әсерлі қолданыстар, өлең өнерінің сыр,
«Поэмалар сюжеті кейіпкерлердің ішкі психологиясына, жан бостандығы, махаббат, адалдық,
«Оның бірде-бір басты кейіпкері қоғам ағымының, қоршаған ортаның ықпалына
Ақын бірде-бір кейіпкерінің сыртқы портретін ұзақ суреттемейді. Қысқа ғана
Бізше, адам өмірін түзеуге, барлық адамдар тату тұруға негізгісі
Шәкәрім атамыздың бұл айтқанынан адам, ең алдымен өз ақылына
Не қылсаң қыл адамға махаббат деп,
Мейлің сөк, мейлің үйрет, айла ізденбей.
Ол сүюің шын болсын, жалған емес,
Бұлдыр болма өзіңе өзің сенбей, –
дейді Шәкәрім. Міне, отбасында болсын, мектеп қабырғасында болсын Шәкәрім
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек.
Жеке-жеке біреуі жарытпайды,
Жол да жоқ жарыместі жақсы демек.
Даналарымыздың осындай әр сөзінде үлкен ғибрат жатыр.
Адам ақыл, білім, ой, саналардың есебінен небір ғажайып заттарды
Жүректің ақыл суаты,
Махаббат қылса Тәңірі үшін,..
Күні-түні ойымда бір-ақ Тәңірі,
Өзіне құмар қылған оның әмірі ,–
дейді Абай. Ол ишаралап отырған жүректегі мәңгі аңсар жан
2. 2 Ақын дүниетанымындағы герменевтикалық түсініктер
Ғылым саласында соңғы кездерде жиі қолданылып жүрген герменевтика терминінің
Жоғарыда айтқанымыздай, түркі дүниесінде, әсіресе қазақ жерінде Шәкәрімге дейін
Шәкәрім мен Иасауи дананың арасындағы рухани сабақтастық олардың өз
«Шәкәрімнің де ұстанған жолы осы Иасауи мәдениеті болатын. Иасауи
Халық арасына кең таралған «1001 сұрақ» діни философиялық шығармадағы
Қыз: Қайдан келесің?
Жігіт: Көрстаннан келемін.
Қыз: Қайда Барасың?
Жігіт: Ол лә мәкәнға барамын [27, 5].
Абай болса, бұл халді былайша бейнелеген:
Мекен берген, халық қылған ол лә мәкән,
Түп иесін көксемей бола ма екен?
Және оған қайтпақсың оны ойламай,
Өзге мақсат ақылға тола ма екен? [13]
Бір сәтке ойлансақ сонда осы айтып отырған ол лә
Шәкәрімнің айтуынша, жан өз тұрағы тән бұзылмасын деп зұлымдық
Ақыл деген өлшеусіз бір жарық нұр,
Сол нұрды тән қамы үшін жан жұмсап жүр.
Тағдырдың қиын, сырлы сиқырымен,
Жан тәнге, ақыл жанға матаулы тұр.
Жан тыныштық таппайды тән қамын жеп,
Тән бұзылса, тұрағым бұзылар деп.
Ыстық, суық, аштықтан сақтау үшін
Зұлымдық пен Айланы қылады сеп.
«Жан-нәпсі» әдетте Шәкәрім шығармашылығында басқаша атаулармен де беріліп отырады
Өмір үйін тұрғызам деп,
Мың сан үйді құлатып.
Кірпіш, ағаш жиғызам деп
Матшаларын сұлатып;
Бітсе, қайта бұза бердім,
Басқа түрмен қалатып.
Неше план сыза бердім
Кезегімен ұнатып.
Сонда ақынның «Өмір үйі желде тұр, Үміт үйі -
Ақыл мен жан – мен өзім, тән- менікі,
«Мені» мен «менікінің» мағынасы – екі,
«Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,
«Менікі» өлсе өлсін, оған бекі, –
деген жолдарындағы «Менікі» ұғымы – Шәкәрімдегі «нәпсі» деген ұғымның
Жар сипатын білсеңіз де,
Нәпсің өлмей деме жар.
Айла, алдау сөзіңізге
Шын хақиқат нанбады
Ар билейтін заманда
Нәпсі өліп,
Бірігер еңбекте,
Барша адам баласы.
Шығыстық поэзияда кең таралған ұғым – «нәпсі». Нәпсі туралы
Сұм нәпсім отқа қақтап қайта жанды,
Өрт-жалын өнбойымды жайпаған-ды.
Иманын машырықтың шайтан алды,
Ауызымды Алла деп тек аштым, міне.
Асырмақ болды нәпсім айласын кеп,
Басымды ап қаштым пірім қайдасың деп.
Қожа Ахмет, жан-жаннатта жайнасын деп,
Құдіретке ұшқан құстай кеттім міне.
Сағди: 1. «Нәпсісін жеңген кісі асыл болар... Рүстемнен батырлығы
Шығыс шайырларының шығармаларында өзінің адамдық «менінен» бас тарту көптеп
Бұл мен емес, шын мені
Жарат, жоғалт өзгені,
Тазарт мына дүниені
Бұл адамнан қалсын тұл, –
дейді.
«Адамның екі жаратылысы бар: періште немесе мәләкут және хайуани.
Періште болмыс – бұл түптің түбінде өз Иесіне қайтатын
Барлық ғұламалар мойындаған осы ақиқатты Шәкәрім сыр сөздерінде терең
Біз семірттік денені азықпенен,
Байлап бердік жанды оған қазықпенен.
Ұйқы, тамақ күйлеген сорлы дене
Құтылар ма осындай жазықпенен.
«Құдай мен пенденің арасын не жалғастырып тұр, ол екеуінің
Балалар жас күнінде тым елгезек,
Әрнемеге жүгіріп қағар дедек.
Ол кезіңде жан күшті, дене нашар,
Осыдан –ақ сөзімді білсең керек.
Көңіл әзір денені қуандырмақ,
Өзі де Қызық көріп жүре тұрмақ.
Жан жұмысы жай ғой деп елемейді,
Кез келген уақытта мойын бұрмақ.
Шәкәрімдегі «нәпсі» - адам тәнінің жаны, яғни негізгі «мен»
Абайдың ұстаздығын көрген Шәкәрімнің де өлеңді «ермек үшін жазбағаны»
Мына көзді қалдырып,
Көңіл көзін көзің қыл.
Бас көзімен қаңғырып,
Ұқпай қойсаң өзің біл, –
деп ашық жария етеді.
Шәкәрім шығармашылығындағы келесі бір сырлы сөз «пір», «пірмұған» сөздерінің
«Ислам далалық мәдени дәстүрдің рухани өзегі қызметін атқара отырып,
Сонымен бірге «пір» сөзінің қазақтың ғұрыптық лексикасында берік орын
«Мысалы, пір дегеніміз – «қолдап-қорғаушы рух», «көзге көрінбей қамқоршы
Хикметтердегі «пір» жиі айтылатын тірек сөз ретіндегі мәнге ие.
Жасым жетті жиырмаға өттім мақам,
Бихамдилла, пір қызметін қылдым тамам.
Ұшқан құс, құрт-құмырсқа берді сәлем,
Сол себептен Хаққа жақын болдым міне.
Ал «пірмұған» сөзі құдайдың нұрына сусап отырған жандарға Құдайдың
Сегізімде сегіз жақтан жол ашылды,
Хикмет айт деп, басыма нұр шашылды.
Бихамдиллаһ, Пір Мұған мәй ішкізді,
Сол себептен алпыс үште кірдім жерге.
Пір Мұған Хақ Мұстафа күнәсіз біл,
Қайда барсақ басымды иіп тағзым қыл.
Жалбарынып Мұстафаға үмбеті бол,
Сол себептен алпыс үште кірдім жерге.
Шәкәрім Құдайбердіұлының жыр жолдарындағы «пір мұған» ұғымының Шығыс шайырларынан
Жайнамазды арақпен
Боя, - десе мұған пір,
Таза жүрек жол білген,
Болса айтқанын істе жүр.
Шәкәрім шығармашылығының үлкен бір белесі оның бұрын-соңды өткен пайғамбарлармен
Пайғамбар Мұса жолықса,
Сөйлесіп көңілім орнықса.
«Адасты жебірей, - дер едім,
Тәуратты қайта толықта!»
Мұхамметті көре алсам,
Сөз айтып, жауап бере алсам,
«Адасты молда дер едім,
Құраныңды үйрет келе алсаң».
Пайғамбарлық, нәбилік қызметтің мәні неде деген де сұрақтар тууы
«Пайғамбарлар жерге адамдарды ояту үшін жіберілді. Қазірде ұйқысынан оянуға
Шығыстық ақын шиғырларындағы жар бейнесінің, сүйікті адамның бұрым шашы
Қайта-қайта оқысам бір дұғаны,
Сөніп қалған жүректе жанады шоқ...
Қуаты бар дұғаның қуантарлық,
Қапаланған жүректі жұбатарлық.
(Абай)
Шәкәрім сан түрлі Шығыстық дастандардан жалғасып үзілмей келе жатқан
Жұпар шашқан тұлымың
Бір-біріне өрілген.
Жете алмады білімім
Неге нұрлы көрінген [1, 36].
Жардың шашы сансыз көп,
Ол санауға келмей тұр.
Анық нұры осы деп,
Әркім бір тал ұстап жүр.
Шығыстық дастандарда «шаш», «тұлым», «бұрым» ұғымдары кездеседі деген сөзге
Демек, жоғарыдағы аталған мәселелердің барлығын қорыта келе айтарымыз, қазақ
Оның соншалықты салмақты сырларды сақтап қалуына жапанда жалғыз өзі
Жапанда жалғыз жаттым елден безіп,
Жалықсам аң қараймын тауды кезіп,
Оңашада жатқанды ұнатамын
Елімді ел қылмасын ерте сезіп.
Жауға-қатын, жақынға жамауыздар
Жалықпай көк малтасын жүрсін езіп, – деп кедейлер билігін
Бірақ абзал ақын, көреген әулие өзінің алға қойған мақсатынан
Үйретсем иман адамға,
Әлімге, мейлі наданға
Көзі-жүйрік, қолы-өткір
Көңілі соқыр шабанға.
Осындай абзал мақсат, ардақты тілегі ғана абызды ақиқаттың жолынан
Шәкәрім шығармашылығындағы герменевтиканың озық үлгісі оның қазақ руханиятын қайта
Сыр жазамын түнімен
Бар ұйқымды қашырып,
Тығып қойман мұны мен,
Еш адамнан жасырып.
Мен кетермін сыр қалар,
Ақ қағазға басылып.
Бозбалалар қолға алар
Әр ауылға шашылып.
Оқырсың да қолға алып,
Таң-тамаша қаларсың.
Өз сөзіңе өң салып,
Дауды жүндей сабарсың.
Осындағы айқын аңғарылып тұрған көрегендік кейінгі ұрпақтың Шәкәрім мұраларын
Шәкәрімнің сыр сөздерінде жиі ұшырасатын сөздердің бірі – «арақ».
«Оқушылар, естеріңде болсын: Хожа Хафиздің «арақ» деп жазғанын» мен
«Арақты» дәріптейтін келесі бір жыр жолдарына қарасақ тағы да
Алтындай қызыл арақтың,
Асылын әкел, аяқшы-ай.
Анық сырын әлемнің,
Аша алмаймын мас болмай [1, 27].
«Алтындай қызыл арақ» деп отырғаны – адамның жүрегіне қуат
«Алла тағала Адам ғалайссаламға біртұтас атауларды үйретті де, сонан
Періштелер: «Сен пәксің! Біздің, Сенің үйреткеніңнен басқа білеріміз жоқ.
Алла тағала: «Әй, адам! Оларға бұлардың аттарын баян ет»
Сонымен қатар Құранда көптеген аяттарда адамның қоршаған дүниеге көз
Ақыл құсы адаспай аспандаса,
Әлемде нәрсе болмас оған таса.
Жеті көк жерден оңай басқыш болып,
Ғаршыға қол жетеді қармаласа [1, 25].
Бұл айтылғандармен бірге жоғарыда айтылған «арақ-ақыл» деген тіркестегі арақтың
Көрсе, еріксіз сайрай ма ақын бұлбұл,
Көңіліне гүлдің нұры орнамаса.
Асықсың деп айықтар сөккенімен,
Ұялмай ма мас ақыл қорламаса.
Сау жүрек тесіле ме оқ батпаса,
Оқ орнынан біздің ой- шаққан маса.
Ақылдың негізгі мұратын меңзеп, Шәкәрім Мәңгілікке, Шексіздікке, Ақиқатқа жетелейді.
Шәкәрім өлеңдеріндегі тұспалды ұғымдардың бір тобы – «шарап», «бұлбұл»,
1988 жылғы жинақта бұл жолдар алынып тасталған. Кейінгі жинақта
Ақ ниетке ас бергенге пейіл болғын,
Мен де ақ пейілмен шарабын іштім, міне.
Отыз үште сақилықпен шәрбәт құйдым,
Өзім де еркін бал шәрбәттан ішіп тұрдым.
Сұбхан Ием бір тамшы шәрбәт берсе,
Айта-айта зікірді тәубәм жеңсе [24, 54].
Хафиз де «шараптан» бас тартпайды:
Шарап дайын, махаббат пен сауық-сайран туды айы,
Бұлбұл үні бұйықтырған талайын.
Махаббаттың хош иісі келіп жатыр жан-жақтан,
Гүл басында шықтар тұнған бір рахат жай маңайың [35,
Әйгілі рухани рубаилардың авторы, түсінген адамның шөлін басар, бірақ
Алдымда ақ бидайдың наны болса,
Шарап пен қойдың бір жақ саны болса,
Отырсам ару құшып ескі жұртта
Мен сәлем бермес едім ханыңа онша.
Немесе:
Түсімде көпті көрген дана бір күн,
«Тұр-тұрлап» алғаны бір мазаны тым.
«Өзіңе-өзің өлім тілегенше
Шарап іш», – деді «өлсең қанар ұйқың» [36, 241].
Сонда қалай деген түсініксіз сұрақ алғашында әр адамның басында
Арақ-ақыл, мастық-ой, жар-хақиқат,
Жан-нәпсі, шатақ- иман, дін-қиянат,
Маскүнем, әйелсүйгіш, дінсіз ғой деп,
Сырым білмей, сыртымнан қылма ғайбат.
Сонымен қатар «кабак», «мастық», «қымызшы», «таза арақ», «нұрлы су»
Алып кел шарап тазасын,
Денеме нұры тарасын.
Ұйқыдан әбден оянып,
Жаралы жүрек жамасын
Мас болмай кірмес ақылым.
Арақ ішіп құтырсаң,
Бар киімді сыпырсаң,
Дүниеден мұтылсаң,
Жолға түстің түп-түзу!
Шындығына келсек, сопылық поэзиядағы шарап пен мастықты өмірдегі пендешілік
Сақинама. Сақи – шарап құюшының, дастархан жайылуын қадағалайтын кісінің
Кел, аяқшы, қымыз құй,
Кесемізді нұрландыр.
Домбырашы, тартшы күй,
Бізге уақыт берді қыр...[1,400].
Мастық – рухани ұстазбен, ақиқатқа жетелеген ақылы кемел данышпанмен
Осындай мағынасы терең сөздермен астасқан ой кеңістігінде жүрек көзі
ҚОРЫТЫНДЫ
Адамгершілік, гуманистік, ағартушылық, демократиялық және діни философиялық мәселелердің Шәкәрім
Ақын шығармашылығының көркемдік, дәстүрлік негіздерінің көзі анықталып, оның әлемдік
Шәкәрімнің көркемдік әлемі – қазақ әдебиетінде жаңа бағыт пен
Жеке тұлға танымын талдаудағы психологизм арқылы Шәкәрім өзінің сыншылдық,
Поэзиясының жанрлық, сюжеттік, композициялық ерекшеліктері әсіресе дастандарынан анық көрінеді.
Шәкәрім поэзиясының көркемдік поэтикасын сюжеттік-композициялық, стилдік, интонациялық, образдық ерекшеліктерінен
Шәкәрім шығармашылығында адамгершілік, ізгілік мәселелері халқымыздың ғасырлар бойы келе
Халық үшін, жалпы адам баласы үшін туған. Сондықтан ел
Көрмесе де көзімді,
Білмесе де өзімді.
Кейінгі жандар қабылдар,
Айтылған түзу сөзімді –
деп, ойлы жастардан дәлелмен айтқан жүйелі ой-пікірлерін қабылдар деп
Қорыта келгенде, бүкіл ойды былай түюге болады. Біздің алдымызда
Ақ жүрек пен Таза ақыл,
Қылсаң Адал еңбек,
Бәрінен де сол мақұл –
Артқыға жол бермек.
Арсыздардың түкке тұрмай
Арам ойы жойылып,
Аяғына хақиқатты
Бұл үшеуі жеңбек.
Сен бола гөр аққа жақ,
Болам десең адам,
Адал еңбек берер бақ,
Бассаң соған қадам.
Айнымайтын ақ жүрек пен
Таза ақылды адамның
Таппасы жоқ бұл өмірде.
Осынымды ұқ, балам! –
деп, өсиет қалдырған Шәкәрім мұрасы өшпес мұратқа, Елдік тұғырды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Шәкәрім. Иманым. - Алматы: Арыс, 2000.
2. Ізтілеуова С.Д. Шәкәрім поэтикасы. Фил.ғыл.док.ғыл.дәр.алу үшін жаз.дисс.авторефераты. -Алматы,
3. Абдуллаев М.Ә. Ар мәселесі – ақпараттық жаһандану жағдайындағы
4. Шәкәрім Құдайбердіұлы. Мұсылмандық шарты. - Алматы: Қазақстан, 1993.
5. Қадырұлы Б. Шәкәрім дүниетанымындағы сыр түсінігі. // Шәкәрім
6. Құнанбайұлы Абай. Шығармалары. ІІ том. - Алматы, 2005.
7. Қожа Ахмет Ясауи. Хикметтер. / Ауд. Ә.Жәмішұлы. –
8. Мұсылман күнтізбесі. 2006-2007, 8 көкек.
9. Антология мысли. Л.Н.Толстой. – М., 1998.
10. Қабдолов З. «Сөз өнері». Алматы, Қазақ университеті, 1993.
11. Құдайбердіұлы Ш. Шығармалары. ІІ томдық. – Алматы, 2007.
12. Шәкәрім Құдайбердиев. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Құраст.
13. Құнанбаев А. Шығармалары. ІІ томд. толық жин. –
14. Мәшһүр-Жүсіп. Шығармалары. І том. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ,
15. Шәкәрім. Жолсыз жаза: Өлеңдер мен поэмалар./ Құрастырған М.
16. Шілтерханов Ә. Аталы сөздер. - Шымкент: Ордабасы, 2007.
17. Құдайбердіұлы Ш. «Үш анық». Алматы, 1991.
18. Әл-Фараби мен Ибн-Сина философиясы. –Алматы: Жазушы, 2005.
19. Әбдірасылова Г. Шәкәрім Құдайбердіұлы адам мәселесі. Философия ғылымының
20. Айтпаева А. Шәкәрім Құдайбердіұлының діни-этикалық көзқарасы. Философия ғылымының
21. Тілеуханова А. Шәкәрім шығармаларындағы шеберлік таным бірлігі. Филология
22. Әбдіғазиев Б. Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік және көркемдік негіздері.
23. Сыдықов Е. Мәдени-тарихи мұра – ұлттық игілігіміз //
24. Қожа Ахмет Иасауи. Хикметтер. -Алматы, Дайк-Пресс, -2000
25. Әдібаев Х., АхмадиевЖ., Иассауи және Шәкәрім // Заман-Қазақстан.
26. Кенжетай Досай. Қожа Ахмет философиясы және оның түркі
27. Мың бір сұрақ. –Алматы, 1995
28. Есім Ғарифолла. Абай мен Шәкәрім дүниетанымдары үндестігі //Қазақстандағы
29. Хазрат Инаят хан. Истина суфизма. Москва: Сфера. 2002.
30. Мажинбеков Сакен Аршабайұлы. Жан және тән үйлесімі. Кандидаттық
31. Орынбеков М. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы. –Алматы: Ғылым, 1996.
32. Алтынбекова А. А. Ғұрыптық фольклор лексикасы: идиоэтникалық семантика.
33. Қондыбай Серікбол. Арғықазақ мифологиясы. I кітап. –Алматы, Дайк-Пресс,
34. Байғараева М. Шәкәрім шығармашылығындағы сопылық танымның көрінісі. ҚазМу
35. Хафиз. Ғазалдар. / Ауд. Ә. Жәмішев. –Алматы: Жазушы,
36. Иран-тәжік поэзиясы. - Астана: Аударма, 2006.
37. Идрис Шах. Суфизм. –Москва, -1994.

Ұқсас жұмыстар

Шәкәрім өлеңдеріндегі тұлға мәселесінің дәстүрлік негіздері

Шәкәрім және Гете: поэзиядағы көркемдік пен таным үндестігі

Қазақ поэзиясының адамгершілік, ізгілік дамытудағы рөлі

Шәкәрім поэтикасы

Шәкәрім құдайбердіұлы шығармаларының поэтикалық ерекшеліктері

Ақындық тұлғаның лирикалық кейіпкерге қатысы

Шәкәрім поэзиясындағы адамгершілік құндылықтар

Әдебиет - адам факторының бейнелеушісі

Шәкәрім поэзиясының еуропа, орыс әдебиетімен байланысы