Атмосфералық ауаның ластануының зардаптары

Жоспар
Кіріспе. Атмосфера туралы түсінік.
Негізгі бөлім. 1) Атмосфераның құрамы және
өміріндегі маңызы.
2) Атмосфераның ластануы мен ластаушы көздер.
3) Атмосфералық ауаның ластануының
зардаптары.
Қорытынды. Атмосфералық ауаны ластанудан сақтау
қорғау.
Қолданылған әдебиеттер
Атмосфера туралы түсінік, оның құрамы және
Жер атмосферасы (грекше: atmos – бу
тұрған газды қабықша. Атмосфера деп Жерді
қоршап тұрған газды ортаны айтамыз. Атмосфераның
тонна. Атмосфера Жер бетіндегі барлық тіршілік
қамтамасыз етіп, адамзат тіршілігінің барлық жақтарына
Атмосфераны зерттеуші мамандардың пікірінше, ол Жер
қашықтаған сайын түрлі температурадағы бірнеше аймақтардан
Атмосфераның құрылысы бірнеше қабат құрылымнан тұрып,
стратосфера, мезосфера және термосферадан тұрады. 1000
қарай экзосфера болып, онда атмосфералық газдар
Осы қабатта атмосфера бірте-бірте планета аралық
Атмосфераның Жер бетіне ең жақын қабаты
Бұл қабаттың орта еңдікте теңіз деңгейінен
16-18 км, полюстерде – 7-10 км.
найзағайлар күн күркіреуі жүреді. Тропосфераның жоғарғы
созылатын стратосфера қабаты орналасқан. Онда ылғалдылық
төмен, атмосферадағы озонның көп бөлігі осы
Күннің ультракүлгін сәулелерін сіңіріп, атмосфераны қызып
сақтайды.
Стратосферадан кейін 50 км биіктікте мезосфера
Мезосферада температура одан әрі қарай төмендеп,
түседі. Мезосферадан жоғары белгілі шекарасы жоқ
онда 500-600 км биіктікте температура +16000
қабаттарындағы ауа биіктеген сайын сұйылып, қысым
Ең соңында Жерден ең алыста 800-1600
орналасқан.
Атмосфераның 400-600 км биіктікке дейін ғана
1 кестеде берілген.
Атмосфераның төменгі қабаттары мен таза құрғақ
Құрамы
Компоненттер Мөлшері
Компоненттер Мөлшері
Массасы бойынша, % Көлем бойынша,
Массасы бойынша, % К-лем бойынша, %
Азот 75,52 78,09 Азот оксиді 2,5*10-3
Оттек 23,15 20,94 Сутек 3,5*10-4
Аргон 1,28 0,93 Метан 0,8*10-4 1,5*10-4
Көміртек оксиді 0,046 0,033 Азот диоксиді
Неон 1,2*10-3 1,8*10-4 Озон 10-6 –
Гелий 7,2*10-5 5,2*10-4 Күкірт диоксиді -
Криптон 3,3*10-4 1*10-4 Көміртек оксиді -
Ксенон 3,9*10-5 8*10-6
Атмосфера биогеоценоздың компоненті ретінде топырақ бетіндегі,
топырақтағы және топырақ қуыстарындағы ауа қабаттарын
Атмосфералық ауа – түрлі газдардың қоспасы.
азот, 20,9% оттегі, 0,93% аргон, 0,03%
0,01% басқа неон, гелий, метан, радон,
Жер бетінде оттексіз тіршілік жоқ. Ол
әрекеттері нәтижесінде түзіледі. өсімдіктер су мен
фотосинтез процесі кезінде оттекті бөледі. Ал
оттекті тек пайдаланушылар болып есептеледі. Көмірқышқыл
атмосфераға тірі организмдердің тыныс алуы, отын
органикалық заттардың ыдырауы мен шіруі кезінде
құрамындағы көмірқышқыл газы мөлшерінің көбеюі адам
организміне зиянды әсер етеді.
Табиғат үшін атмосфералық ауаның маңызы ерекше
біріншіден, фотосинтез үшін көмірқышқыл газының және
оттектің көзі. Ол тірі организмдерді космостық
жылуды сақтайды, климатты реттейді, зат алмасудың
қабылдайды, планетада су буларын тасымалдайды, бұлт,
түзілетін және басқа да метеорологиялық процесстер
организмдер үшін тіршілік ортасы болып саналады,
құнарлығына әсер етеді, т.с.с.
Ғалымдардың пікірінше, қазіргі заманғы атмосфераның шығу
реттік және ол Жердің қатты қабықшасынан
бөлінген газдардан түзілген. Жердің атмосферасы түрлі
атмосфералық газдардың космос кеңістігінде бөлінуі, вулкандардың
әрекетінен газдардың бөлінуі, күннің ультракүлгін сәулелері
молекулалардың ыдырауы, атмосфера компоненттері мен жер
жыныстары арасындағы химиялық реакциялар нәтижесінде бөлінетін
әсерінен үлкен эволюцияны басынан кешірді.
Атмосфераның дамуы геологиялық және геохимиялық процестермен,
сияқты тірі организмдердің тіршілік әрекеттерімен тығыз
Атмосфера Жердің беткі қабатын оның қалың
көпшілігі жанып кететін метеориттердің зиянды әсерлерінен
Атмосфера құрамының қалыптасуына үлкен әсер ететін
организмдердің тіршілік әреттері өз кезегінде осы
жағдайларға тікелей байланысты. Атмосфера тірі организмдерге
ететін Күннің ультракүлгін сәулелерінің көп бөлігін
Атмосфералық оттегі өсімдіктер мен жануарлардың тыныс
қатысса, ао көмір қышқылы өсімдіктердің қоректенуіне
Климаттық факторлар, әсіресе, жылу режимдері мен
адамдардың денсаулығы мен тіршілік қызметіне әсер
адамның тіршілік әрекеті атмосфераның құрамы мен
етеді. Планетадағы оттегі тірі заттар арқылы
жаңарады. Ал оның бүкіл массасын 2
көмірқышқылын – 300-395 жылда сіңіреді.
Жер атмосфераның газ құрамы ерекше. Егер
атмосферасы негізінен сутек пен гелийден, Марс
атмосферасы – көмір қышқылы газынан тұрса,
оттектен тұрады, сол сияқты аз мөлшерде
және басқа тұрақты, ауыспалы компоненттер бар.
маңызды ауыспалы компоненті – су буы.
тропосферада, өйткені атмосфераның қабаттары жоғарылаған сайын
концентрациясы азая береді.
Атмосфералық процестерге, әсіресе стратосфераның жылу режиміне
үлкен әсер етеді. Озон стратосферада жинақталып,
ультракүлгін сәулелерін сіңіреді. Ендік пен жылдың
озонның бір айдағы орташа мөлшері өзгеріп
5,2 мм аралығында болады. Жалпы табиғатта
полюстерге қарай жоғарылайды. Қазіргі кезде адамның
тіршілік әрекетінің әсерінен атмосфераның озон қабатының
байқалуда. Мысалы, озон қабатының бұзылуына әсер
(хладондар) деп аталатын гаолгенді қосылыстар. Бұл
температурасында қайнайды, өте ұшқыш, Жердің бетінде
мұздатқыш қондырғыларда қолданылады. Фреондар стратосфераға көтеріліп,
фотохимиялық айырылу реакциясына түсіп, біздің планетамызды
ульракүлгін сәулелерден сақтайтын, озон молекулаларын ыдырататын,
химиялық реакциялардың катализаторы болып саналатын хлор
бөледі. Қазіргі кезде озон қабатының жағдайына
жүргізілуде. Озон қабатының бұзылуының үлкен зардаптарға
байланысты бірқатар елдер қазіргі кезде фреондар
пайдалануды қысқартып отыр, дегенмен де жалпы
де жоғары күйінде қалғандықтан олардың атмосферадағы
жылдан жылға ұлғайып отыр.
Көптеген бақылаулар бойынша озон қабаты атмосферада
таралмаған. Солтүстік жарты шар атмосферасында оңтүстікке
фреондардың концентрациясы 8-9% жоғары.
Атмосфераның ластануы мен ластаушы көздер
Өндірістің қарқындап дамуына және отын түрлерін
байланысты атмосферадағы бос оттектің қоры азайып,
газының мөлшері жоғарылауда. Нәтижесінде табиғаттағы көміртектің
айналымы бұзылды деуге болады. Академик А.П.
нәтижесінде көмірқышқыл газының концентрациясы жыл сайын
ұлғайып отырғаныны анықтады. Адамзат қоғамында адам
алғаш рет қолданған күннен бастап осы
процестерінде 273 млрд. тонна оттегі жұмсаған
(90%-ға жуығы) соңғы жарты ғасырда ғана
айналымының бұзылуы мен атмосферада көмірқышқыл газының
концентрациясының жоғарылауы Жердегі барлық химиялық тепе-теңдікке
үлкен әсер етеді.
Атмосфера табиғи және жасанды (антропогендік) жолмен
Табиғи ластану. Атмосферада үнемі белгілі мөлшерде
табиғатта жүретін табиғи процестер нәтижесінде түзіледі.
Шаңның 3 түрі болады: минералдық (органикалық
және космостық. Тау жыныстарының үгітілуі мен
атқылауы, орман, дала, торфтардың өртенуі, теңіз
минералдық шаңның түзілуіне себеп болады. Органикалық
аэропланктондар-бактериялар, саңырауқұлақтардың споралары мен
өсімдіктердің тозаңдары, т.б. түрінде және өсімдіктер
ыдырауы, ашу, шіру өнімдері түрінде болады.
метеориттердің қалдықтарынан түзіледі. Табиғи ластанудың бір
космостық шаң атмосферадағы жанған метеориттер қалдықтарынан
1 жыл ішінде оның мөлшері 2-5
атмосферасының негізгі құрам бөлігі болып табылады.
бөлшектері органикалық немесе бейорганикалық болуы мүмкін,
радиусы шамамен 10-3 - 10 -4
үгітілуі, вулкан атқылауы, орман, дала, торфтардың
беттерінен булану нәтижесінде түзілуі мүмкін. Атмосфераның
қабаттарындағы шаң сусыз шөл далалардан пайда
аэропланктондар – бактерия, өсімдік споралары, саңырауқұлақтар,
мен жануарлардың қалдықтарының шіру, ыдырау өнімдерінен
Мұхит үстіндегі ауа атмосферасында магний, натрий,
тұздарының майда кристаллдары болады, олар су
құрғап қалғанда түзіледі. әдетте табиғи жолмен
онда тіршілік ететін организмдер үшін аса
Атмосфералық шаң Жер бетінде жүретін кейбір
рөл атқарады. Ол су буларының конденсациялануы
шашынның түзілуіне әсер етеді. Бұнымен қатар
организмдерді күннің зиянды сәулелерін қорғайды. Академик
Вернадский атмосфералық ауа планетамыздың химиясында маңызды
атқарады деп жазды.
Жер бетіндегі заттардың биологиялық ыдырауы, оның
бактерияларының тіршілігі күкіртсутек, аммиак, көмірсутектер, азот,
көміртек оксидтерінің орасан зор мөлшерінің түзілуіне
Жасанды ластану. Атмосфераны ластаушылардың ең негізгіілері
транспорт түрлері, әсіресе автомобильдердің жанармайларының жану
өнімдері болып табылады. Француз ғалымы Ж.
бойынша, автомобильдерден бөлінген газдардың құрамында көмірқышқыл
газы – 9%, көміртек оксиді –
2%, альдегиттер – 0,004%, азот оксидтері
барлығы 200-ге жақын компоненттер бар екенін
көміртек, күкірт және азот оксидтерімен бірге
канцерогенді заттар, мысалы 3,4-бензопирен мен қорғасын
етеді.
Атмосфераға транспорттардан бөлінген газдардың құрамында 25-27%
қорғасын болатыны анықталған. Және оның 40%
болатындықтан ауада ұзақ уақыт сақталып, онымен
түсетіндігі белгілі болды.
Қазіргі кезде бүкіл әлемде шамамен 500
үлкен қалалардағы атмосфералық ауаның тазалығын сақтау
қаншалықты маңызды екені түсінікті. Мысалы, Лос-Анджелес
ауасын үнемі 2,5 млн автомобиль, Парижде
әрбір мың автомобильден күніне ауаға 3000
отынның толық емес жану өнімдері бөлінеді.
тыныс алу кезінде адам мен жануарларға
Ауа бассейнін күкіртті газбен және шаңмен
станциялары. Қуаты орташа жылу электр станциясы
жағып, атмосфераға шамамен 5 т күкіртті
Атмосфералық ауаның тазалығына үлкен әсер ететін
сапасы, жағу әдістері, газтазартқыш қондырғылар мен
трубалардың биіктігі. ЖЭС газға көшіру зиянды
біршама азайтады.
Зиянды газдарды авиациялық транспорт та бөледі.
есептеулері бойынша, реактивті самолеттер ұшу кезінде
альдегидтер, 6,5 кг көміртек оксиді, 1,7
оксидтері, 6,3 кг/м3 қатты бөлшектер
Атлант мұхиты арқылы ұшып өтетін бір
кезінде осы уақытты 25000 га жердің
Атмосфераның антропогенді ластану жолдары жылу энергетикасы,
газ өңдеу өнеркәсіптері, транспорт, термоядролық қаруларды
арқылы жүреді. Бұлардың әрқайсысы құрамы ондаған
тұратын түрлі қоспаларды атмосфераға бөліп шығарады.
ластайтын қосылыстар көміртек оксидтері, күкірт пен
көмірсутектер мен өндірістік шаң тозаң. 1
тонна көміртек оксиді (СО), 20 млрд
түрлі көмірсутектер бөлінеді.
Биосфераның ауыр металдармен ластануы – ғылымы
прогрестің аса маңызды проблемаларының бірі болып
есептеулер бойынша бүкіл адамзат қоғамы кезеңінде
өндірілген болса, оның түрлі техника, құрал
мөлшері 6 млрд тонна ғана, олай
таралып, ластап отыр деуге болады. Бұдан
пен қорғасынның 80-90% бисфераға таралған. Көмір
түрлі газдармен бірге қоршаған ортаға таралатын
мөлшері оларлың өндірілген мөлшерінен де асып
1,5 есе, молибден – 3 есе,
йод, кобальт – 15 есе, сынап
цезий – 100 деген есе, галий
мыңдаған есе, т.с.с.
Ауаның ластануы адамның денсаулығына, экожүйелердің қалыпты
істеуіне, т.с.с. көптеген организмдерге зиянды әсерін
Ауа бассейінінің мөлдірлігінің өзгеруіне атмосферадағы көмірқышқыл
газының үлкен әсері бар. Жыл сайын
артып отыр, қазіргі кездегі атмосферадағы көмірқышқыл
әр 23 жыл сайын 2 еселеніп
сәулені – жылу сәулесін сіңіреді, оның
жеткенде қоршаған ортадағы жалпы температураның жоғарылуына
соғуы мүмкін. Атмосферадағы ознның мөлшері (көлем
бірақ ол Жер бетін күн радиациясынан
қасиеті бар.
Атмосфераның күкіртті қосылыстармен ластануы қазіргі таңдағы
маңызды проблемалардың бірі болып отыр. Күкірт
астам уақыт бойы бөлініп отыр. Күкірт
жануарлар организмне зиянды әсер етеді. Атмосферада
күкірт (VI) оксидіне дейін тотығады да,
қышқылына айналады. Күкірт қышқылы атмосфералық жауын
бірге қышқыл жаңбыр түріндн жерге жауады.
экожүйелеріне зиянды әсерін тигізеді, ағаштар мен
дақылдарының өсуін тежейді, сөтіп үлкен экономикалық
Атмосфераға бөлінген ауыр металдарт заттардың табиғи
қосылады. Олардың су мен топырақта көп
үлкен зиян келтіреді. Мышьяк пен хром
болады. Ал селенмен уланған организм өлімге
Атмосфераның радиоактивті заттармен ластануы
Атмосфераның радиоактивті ластануы нәтижесінде радиациялық әсер
байқалатын болғандықтан өте қауіпті болып саналады.
радиоактивті заттардан бөлінетінрадиоактивті сәулелердің әсері. Бұл
сәулелер кейбір химиялық элементтердің атом ядроларының
кезінде сыртқы ортаға бөлінеді. Бөлінген радиоактивті
организімінің тірі тканьдері арқылы өтіп, биологиялық
организде түрліше физикалық, химиялық және физиологиялық,
патологиялық өзгерістер туғызады.
Атмосфера радиоактивті заттармен әсіресе, атом және
бомбалардың жарылуы кезінде ластанады. Атом жарылысы
изотоптардың жартылай ыдырау кезеңдері түрліше.
Радиоактивті изотоптар өсімдіктердің қалдықтары, жануарлардың қалдық
өнімдері арқылы да таралады. Олардың тасымалдануында
де біршама роль атқарады. Судағы изотоптар
балықтар қоректеніп, балықтарды жыртқыш балықтар не
пайдаланады, т.с.с.
1945 жылы тамызда Жапонияның Хиросима мен
жарылған атом бомбалары ондаған мың адамдардың
зардаптары әлі күнге дейін сақталуда.
1963 жылы Мәскеу қаласында бейбітшілік сүйгіш
бірігіп, ядролық қаруды атмосферада, космос кеңістігінде
сынауға тыйым салу туралы келісімге қол
адамдардыңң денсаулығын сақтау мен бүкіл тіршілікті
маңызы бар.
Атмосфераның шумен ластануы.
Ғылым мен техниканың қарқынды дамуы кезенінде
ластануы да бірқатар зардаптарын тигізуде. Деңгейі
болатын шулар адамның жүйке жүйесіне әсер
қызметін нашарлатып, тіпті кейбір жағдайларда жүйке
аурулардың пайда болуына себеп болады. Бұнымен
асқазанның жарасы, организмнің эндокриндік системасының бұзылуы
сияқты аурулардың пайда болуына, нерв клеткаларының
дегенерациялануына әкеп соғады. Үздіксіз қатты шу
қан тамырлары тарылып, бұлшық еттер мен
қиындайды. Деңгейі 130 децибелден асатын шу
туғызады.
Батыстың бірқатар елдерінде әскери аэродромдар маңындағы
мекендер тұрғындарының үнемі ұшып тұратын реактивті
шуынан жүректің миокарді инфаркт, жыныс органдары
сияқты аурулар жиілеген. Ал кенеттен болған
тоқтап қалуы да байқалады. Жануарларда да,
жұмыртқалар салу, сиырлардың сүт беру қабілеті
Осыған байланысты шудың әсерін төмендету үшін
асырылады. Мысалы, үлкен қалаларда жасыл өсімдіктер
біршама төиендетеді. Олар түскен шу энергиясының
бірге шуды сіңіруші консрукцияларды, экрандар орнату
атмосфераның шумен ластануынан қорғайды.
Атмосфералық ауаның ластануының зардаптары
Атмосфераның ластануы адам, жануалар мен өсімдіктер
зиян. Түтіннің құрамындағы газдар қолайсыз метеорологиялық
қадың улв тұмандардың түзілуіне әкеп соғады.
заттардың жинақталуы нәтижесінде адамдардың аса қауіпті
өліміне себеп болады. Мысалы, Лос-Анджелес қаласында,
Британ аралдарында, сол сияқты ФРГ мен
заттардың жоғары концентрациясының атмосферада жинақталуы
нәтижесінде смог деп аталатынқалың тұмандар байқалды.
Лондонда смогтар XIX ғасырдың соңанан –
1952 және 1956 жылдары болған смогтар
1952 жылдың 5-9 декабрь аралығында қаланың
тұрған. Тұманның құрамындағы зиянды қосылыстардың (күкірт
азот оксидтері,альдегидтер,хлорлы көмірсутектер, т.б.) мөлшері ауада
қалыптағы нормадан 5-6 есе көп болып,
адамдарда тыныс алу жолдарының аурулары, бас
күшейген. Созылмалы бронхит ауруымен ауыратын адамдардың
смогтың әсерінен қазаға ұшыраған. Ұлыбритания астанасының
жылы қаңтарда 96 сағат бойы жауып
ажалына себеп болған. 1968 жылы Лондонда
қабылданғаннан соң атмосферасының ластануы біршама азайған.
Ауаның ластануы адамның жалпы жағдайын нашарлатып,
қабілетін төмендетіп, жөтел, бас айналу, дыбыс
өкпенің түрлі аурулары, организмнің жалпы улануын
ауруларға қарсы тұра алу қабілетін төмендетеді.
Атмосфераның құрамындағы зиянды заттардан жануарлар мен
аңдар да уланады.
Өндіріс орындарынан шыққан қалдықтар құрамындағы фторлы
мышьякты қосылыстардан бал аралары уланып, олардың
төмендейді.
Қорытынды
Атмосфералық ауаның ластануымен күресі мәселесі күрделі,
және үлкен материалдық шығындар мен күшті
ғылыми-техникалық прогресстің қазіргі заманғы даму деңгейі
мен қоршаған ортаға зиянды әсер ететін
азайтып, ластанудың алдын-алудың іс-шараларын жасауға мүмкіндік
Атмосфералық ауаның ластануының алдын алатын және
қалдықтарының мөлшерін азайтуға мүмкіндік беретін іс-шаралароды
төмендегідей 3 топқа бөлуге болады:
Зиянды қосылыстар түзілетін технологиялық процестерді жақсарту
және мүмкіндігінше зиянды заттар аз бөлінетін
өндіріске енгізу.
Отынның құрамын, аппараттар мен карбюрацияны жақсарту
тазартқыш қондырғылар арқылы ауаға зиянды заттардың
немесе мүлде болдырмау.
Зиянды қосылыстарды бөлетін обьектілерді тиімді орналастыру
жасыл өсімдіктерді көптеп отырғызу, егу.
Қолданылған әдебиеттер
Бродский А.К. жалпы экологияның қысқаша курсы.
Жумадалиева С., Баешов А., ЖарменовА. Қоршаған
Баимбетов Н.С. Правовые основы экологической экспертизы
Сағынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995.
Руководства по оценке воздействия промышленности на

Ұқсас жұмыстар

Антропогендік әсерлер

Атмосфераның ластануы мен ластаушы көздер

Атмосфера туралы түсінік, оның құрамы және биосфера мен адам өміріндегі маңызы жайлы

Атмосфералық ауаның ластануының зардаптары және экологиялары

Атмосфера туралы түсінік

Атмосфераның негізгі қасиеттері және оның экологиялық мәні

Атмосфералық ауаны ластанудан сақтау және қорғау жолдары

Атмосфераның ластануы

Қышқылдық жаңбыр