Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы Үйсін археологиялық ескерткіштерінің зерттелуі
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 3
1 Үйсін мәселесінің тарихнамасы және деректері 9
2. Патшалық Ресей тұсында және Кеңестік дәуірде үйсін ескерткіштерінің
3. Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы Үйсін археологиялық ескерткіштерінің зерттелуі. 20
Қорытынды 27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТЕТТЕР ТІЗІМІ 29
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ғасырлар бойы қазақ халқының тәуелсіздік үшін жүргізген
Өткен ғасырда ұлттық көне тарих зерттеу саласында өздерінің зерттеулерімен,
Халқымыздың тарихи кезеңдерін, оның көне замандағы тарихын білу үшін
Үйсіндер ғасырлар бойы Жетісу жерінде мекендеп өзіндік мәдениетін
Сонымен үйсін археологиялық ескерткіштерінің зерттелуіне байланысты бірнеше өзекті мәселелерін
Біріншіден, Жетісудағы үйсін археологиялық ескерткіштерінің зерттелу тарихына арналған еңбектер
Екіншіден, Үйсін атауы қытай деректері арқылы ортамызға сіңісіп, қазіргі
Үшіншіден, Жетісу үйсін археологиялық ескерткіштерін зерттеу қазіргі таңда маңызды
Қазақстан тұрғындарында тарихи сананы қалыптастырудың мемлекеттік консепциясында бұл мәселе
Осыған орай тарих ғылымында өткеніміз бен бүгінімізге көз жүгірткен
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыстың алдына қойған мақсаты
Осы мақсатқа орай, төмендегідей міндеттер туындайды:
үйсін мәселесіне тарихнамалық талдау жасап, басты дерктік негізін көрсету;
Жетісу үйсін археологиялық ескерткіштерінің патшалық Ресей және Кеңес үкіметі
Жетісу үйсін археологиялық ескерткіштерінің тәуелсіздік жылдарында зерттелу барысын көрсету;
үйсін археологиялық ескерткіштерін зерттеудің қазақ тарихымен сабақтастығын айқындау;
Зерттеу жұмысының нысаны. Жетісу үйсін археологиялық ескерткіштеріне қатысты ғылыми
Зерттеу пәні. Үйсін ескерткіштерін қазу барысында алынған мәліметтер негізінде
Зерттеу жұмысының әдістері. Курстық жұмыстың мақсатына орай ең алдымен
Методологиялық және теориялық негіздері. Ғылыми айналымға үйсін археологиялық ескерткіштеріне
Тарихнамасы. Жазба деректер бойынша үйсін тайпалары туралы алғаш тарихи
Үйсін тайпаларының тарихи өмір тіршілігін қалыптастыруда, археологиялық материалдарды жазба
Сол сияқты сақ, үйсін тайпаларының тарихымен ұзақ уақыт айналысқан
Ал қазақтың тұңғыш ғалымы Ш. Уәлиханов болса қазақ арасынан
Сол сияқты әйгілі ғалым Е.С. Малов үйсін атауының 8
Тарихшы Н. Мыңжанұлы Қытай елінің б.д.д. деректерінде кездесетін «Большой
Іле өзенінің сол жақ жағалауына зерттеу жұмысын жүргізген археолог
Үйсін тайпаларның этникалық құрамы турасында зерттеушілерің екінші тобына Қазан
Зерттеуші Ю.А. Зуев өз кезегінде үйсін титуылының есімін лингвистикалық
Сондай ақ соңғы жиырма жыл ішінде үйсін мәселесімен және
Сонымен тарихнамада байқағандай, үйсін проблемасын зерттеуге Ш. Уәлиханов, А.И.
Деректік негізі. Курстық жұмыстағы дерктік қор негізін екіге бөлуге
Ежелгі үйсін тайпалары туралы негізгі дерек көздерін қытай деректері
Сол сияқы үйсін тайпалары туралы тағы бір құнды мәліметтер
Сондай-ақ жоғарыда атап өткендей жұмыстың негізгі дерек көздерін археологиялық
Сонымен қатар соңғы жылдары Жетісу үйсін археологиялық ескерткіштерін
Құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, үш тараушадан, қорытынды және әдебиеттер
1 Үйсін мәселесінің тарихнамасы және деректері
Көп ғасырлар бойы Жетісу жері әр түрлі
Ерте темір дәуірінде өмір сүрген үйсіндердің тарихы жөнінде басы
Жетісу жерінде қытай жазба деректерінің хабарларына қарағанда б.з.б. ІІ
Мәселенің тарихнамалық қарына келер болсақ, зерттеуші Н.Я. Бичурин аударған
Деректік мәліметтер бойынша Іле өзенінің оңтүстігіндегі Іле Алатауын қытай
Ал зерттеуші Н.А. Аристов өзінің пікірі бойынша дулу тайпасы
С. Аманжолов болса «Менің ойымша бүгінгі дулаттар ертедегі орхон-енисей
Тарихшы Н. Мыңжанұлы Қытай елінің б.з.б. деректерінде кездесетін «Большой
Жетісу жерінде судың молдығына байланысты бұл өлкенің құрғақ табиғатына
1946 жылы Қазақстанда ғылыми академия ашылады. Соған орай үйсіндер
Іле өзенінің сол жақ жағалауына зерттеу жұмысын жүргізген археолог
Үйсін тайпаларның этникалық құрамы турасында зерттеушілерің екінші тобына Қазан
Зерттеуші Ю.А. Зуев өз кезегінде үйсін титуылының есімін лингвистикалық
Жетісу аймағын мекен еткен тайпалардың антропологиялық жағынан зерттелу жұмыстары
XІХ ғасырдың аяғында Жетісу аймағында өмір сүрген ру-тайпалардың этникалық
Н.А. Аристовтың еңбегін өзінің ғылыми жұмыстарына пайдаланған этнолог ғалымымыз
Алайда В.В. Востров Жетісу аймағында қазақтар ХYІІІ ғасырдың екінші
Әйгілі ғалым Е. Малов «үйсін» деген ел атының YІІІ
Соңғы кезеңде Қытай тарихшысы Су Бейхэйдің еңбегінде «усундердің іс
Сонымен қорыта келгенде, тарихнамамызда, оның ішінде ғалымдарымыз Ш. Уәлиханов,
2. Патшалық Ресей тұсында және Кеңестік дәуірде үйсін ескерткіштерінің
ХІХ ғасырдың өзінде-ақ көне үйсіндердің ескерткіштері орыс ғалымдарының назарын
В.В. Радловтың жұмыстарының ізімен Н.М. Ядринцевтің «Описание Сибирских курганов
Жетісу археологиялық ескерткіштерінің көп зерттелуі Түркістан археология әуесқойлар үйірмесінің
Арнайы дайындалған ғылыми мамандардың жоқтығынан және патшалық үкіметтің ескерткіштердің
Жетісу жерінде көне дәуірдің ескерткіштерін жоспарлы және ғылыми түрде
Қазақстан жерінде мекен еткен, этникалық жағынан жақын, туыстас тайпаларда
Үйсіндер б.з.б. І мың жылдықтың аяқ шенінде сақтардың
Жалпы үйсіндердің ескерткіштері тек Жетісуда ғана емес, Қырғыстанда да
1938-1940 жылдар аралығында А.Н. Бернштамның жетекшілігімен жүргізілген Жетісу археологиялық
Жетісу жерінде үйсіндердің ескерткіштерін жан жақты зерттеуге атсалысқан М.П
Өткен ғасырдың 40-шы жылдарының екінші жартысы мен 50-ші
1953-1955 жж. КСРО ҒА Қырғыз кешенді экспедициясы Тянь-Шань обаларына
1954 жылдан бастап Қаз ССР ҒА тарих, археология және
Г.Г. Бабанская Қаратау жотасының солтүстік батыс беткейіндегі А.Н. Бернштамның
Е.М. Агеева үйсіндердің ең үлкен заттай материалы ретінде керамикаға
А.Г. Максимова өткен ғасырлың 50- ші жылдары құрылған Жетісу
Берікқара қорымынан А.Г. Максимовада қазба жұмыстарын жүргізді.Зерттеу нәтижесінде қазылған
Іле өзенінің оң жағалауындағы үйсін ескерткіштеріне 1954, 1957-1960 жж.
Үйсін ескерткіштерін қорым құрылыстарына, оба шеңберлері мен қорым жобаларына
Ерте ескерткіштер кезеңі б.з.б ІІІ-ІІ ғғ. аралығын қамтиды. Бұл
Келесі кезең (өтпелі кезең) б.з.б. І ғ. - б.з.
Соңғы кезең б.з.ІІ –ІІІ ғғ. қорым ескерткіштері: Қапшағай ІІ,
1956 жылы Жетісу археологиялық экспедициясы жасақталып, Алматы жуық облысының
1957 жылы да Ілеэкспедициясыөзжұмысынжалғастырды [45, С.146-147].
Ғылымда Үйсін дәуірінің ескерткіштерін 3 арнайы сатыға бөліп қарастыру
«Қаратал» сатысы б.з.б. ІІІ — І ғғ. қамтитын алғашқы
«Жетісу» сатысы б.з. І — ІІІ ғғ. обалары саны
«Іле» сатысы б.з. ІІІ — V ғғ. обалар жүйесіз
Өткен ғасырдың 60-жылдары Талас өзенінің бойындағы ерте көшпелілердің обалары
Г.А Кушаев осы жылдары солтүстік шығыс Жетісуға барлау жұмыстарын
А.Г. Максимова Жамбыл облысының Ақ-Шолақ ст. Оңтүстік шығсқа қарай
Ұзын -Бұлақ қорымы 56 обадан тұрады. Қорымның 17 обасы
1962 жылы Жетісу археологиялық экспедициясы Алматы облысы, Райымбек ауданынан
Солтүстік тобы 44 үйінді обадан тұрады,олар жүйесіз орналасқан күйі
Оңтүстік тобы солтүстік топтпн 50-70 метр жерде орналасқан. Оның
Оба №28. Оба үйіндісінің орталық бөлігінде тастар топталған. Үйіндінің
Обаның үүйіндісіне размері 60х30 болатын дәнүккіш табылды. Яғни бұл
Үйсіндердің қоныстары да көптеп зертеле бастады. Шу және Кеген
Ақтас-2 қонысынан алынған олжаларға қарап, үйсіндердің егін шаруашалағы мен
Қорыта келгенде Отандық тарихта үйсіндер мәдениеті үлкен маңызға
3. Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы Үйсін археологиялық ескерткіштерінің зерттелуі.
Тәуелсіздік жылдары Жетісу жерінде «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жүргізілген
Айта кету керек, үйсіндердің археологиясына, ескерткіштерінің зерттелу тарихына қатысты
1990-1998 жылдары Ә.Т Төлеубаевтың жетекшілігімен КазМУ-дың ерте көшпенділерді зерттейтін
Сонымен Ә.Т. Төлеубаев Тарбағатайдың терістік баурайынан ашып зерттеген
Түрген-II археологиялық кешені Түрген шатқалдарында Түрген ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай
Бұл қорымның пайда болуы көне үйсін тайпасының Жетісу таулы
Бұтақты-I археологиялық кешені Алматы қаласының оңтүстік- шығыс шет жағында,
1996 жылы шаруашылық-құрылыс жүргізілуінің барысында Жарбұлақ өзенінің оң
Ерте темір ғасырының Бұтақты-I археологиялық кешенінде моланың екінші стратиграфиялық
Жерлеу орындарының хронологясын үзік-үзік мәліметтермен анықтау қиынға түсті.Заттық материалдың
2008 жылы далалық маусымда Бұтақты-І археологиялық кешеніндегі зерттеулер жалғастырылды.
1994-2005 жылдары Іле Алатауы өңірінен үйсіндердің ондаған қоныстары анықталған.
Қоныстарға жалпылама сипаттама беріп өтсек Сарытоғай (Шарын) қонысы Алматы
Алматы облысының Кеген ауданында , Алғабас ауылынан оңтүстік-батысқа қарай
Алматы облысының талғар ауданындағы бір топ қоныстар үш кешеннен
1994 жылы Талғар шағын ауданының сақ және үйсін
1999 жылы Алматы қаласынан шығысқа қарай 20 км жерде,
Талғар қаласынан 7 км жерде Орман шатқалындағы қоныс
Орман-1 қонысы Талғар қаласынан шығысқа қарай 5 км қашықтықта,
Осы экспедицияның негізінде сақ-үйсін кезеңіне жататын қоныстардан табылған керамикалық
Түзусай -3, Серектас -1, Шарын , Өсербай -1, Цыганка
Осы жылдары үйсіндердің қоныстарының көп шоғыры Алматы аумағында да,
Зерттелген қоныстарды сипаттап өтсек. Бұтақты-1 қонысы Көктөбе тауының беткейінде
Қарастырылып отырған ерте темір ғасыры қонысының көне қабаты қазіргі
Жалпы қоныстан аршылып алынған құрал-жабдықтар тастан жасалған еңбек құралдары
Келесі қонысымыз Боралдай қонысы. Ол Боралдай қорымы орналасқан жотаның
Қазіргі уақытта қоныс аумағында қарқынды құрылыс жұмыстары жүріп жатыр.
Терісбұлақ пен Есентай өзендерінің аңғарындағы жонда, теңіз деңгейінен 1080
Жонның аумағында жүргізілген зерттеу жұмыстары екі кезеңді де қамтитын
Қорыта айтқанда, Тәуелсіздік жылдары үйсін археологиялық ескерткіштері қарқынды зерттелді.оны
Қорытынды
Қорыта айтқанда, Отандық тарих ғылымында ежелгі үйсін тайпалары ежелгі
Кіріспеде айтылғандай, бұл курстық жұмыс біріншіден, Жетісу жеріндегі үйсін
Жалпы алғанда, Жетісу жерінде үйсін археологиялық ескерткіштерінің зерттелуін үш
Екінші кезең – кеңестік. Бұл уақытта Қазақстан жерінде көне
Үшінші кезең – тәуелсіз тұсы. Қазақстан республикасы тәуелсіздікке қол
Сонымен, түйіндеп айтар болсақ, Жетісу үйсін археологиялық ескерткіштерінің зерттелу
Біріншіден – Жетісу үйсін дәуірі ескерткіштерінің зерттелуі жүйеленіп, оны
Екіншіден – Жетісу үйсін дәуірі ескерткіштерін зерттеудің негізгі тарихи
Үшіншіден – еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы зерттелген ескерткіштер
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Кюнер Н. В. Китайские известия о народах Южной
Азии и Дальнего Востока. -М., 1961.-С. 117
2. Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших
древние времена.- Т. I. -М.-Л., 1950. -С. 91
3. Бартольд В.В. Очерк истории Семиречья соб. Соч. 11т.
23-29; Соныкі: история тюрко-монгольских народов. –Ташкент, 1928.-С. 20
4. Зуев Ю. А. К вопросу о взаимоотношениях усуней
Китаем // Изв. АН КазССР, сер. обществ. наук, вып.
5. Марғұлан Ә.Х. Қазақстан архитектурасы. – Алматы, 1959. 58-85
6. Акишев К. А., Кушаев Г. А. Древняя культура
реки Или. А., 1963; «Чуйская долина». Материалы и исследования
археологии СССР, т. 14, 1950.-C.58-71
7. Акишев К. А. Зимовки-поселения и жилища древних усуней
АН КазССР, сер. обществ. наук, 1969, вып. I. 45-6.,
8. Уалиханов Ш. Киргизский родословия. 2 т. –С. 148.
9. Малов С. Памятники древнетюркской письменности. –М-Л., 1951. –С.
10. Мыңжан Нығымет. Қазақтың көне тарихы. –Алматы, 1993. 56-69
11. Агеева Е.И., Максимова А.Г. Усуньские курганы левобережье
«Известия АН. КазССР» сер. арх. этногр. -1959. вып 1.
13. Востров В.В.., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселения
казахов «конец XІХ- нач. ХХ в.) –Алма-Ата, 1968. –С.
14. Левшин А.И. описание киргиз-казачьх или киргиз-кайсакских орд и
степей. Ч. 1. -СПБ. 1832. -С.66.
15. Бартольд В.В. очерк истории Семиречья соб. Соч. 11т.
-С. 23-29.
16. Аристов Н.А. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казахов
Большой Орды и кара-киргизов. -СПБ, 1895. –С. 11.
17. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка.-Алматы,
18. Жолдасбаев С. Ж. Ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстан.
1995. 162-б.
19. Марғұлан Ә.Х. Қазақстан архитектурасы. – Алматы, 1959. 58-85
20. Бернштам А.Н. Кенкольский могильник.-Москва, 1940. –С. 137.
21. Акишев. К.А Кушаев Г.А. Древняя культура саков
22. Агеева Е.И., Максимова А.Г. Усуньские курганы левобережье р.
«Известия АН. КазССР» сер. арх. этногр. -1959. вып 1.
23. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка.
Алматы, 1959. –С. 34.
24. Исмағұлов А.О. Этническая антропология Казахстана.-Алматы,1982. –С. 182.
25. Мыңжан Нығымет. Қазақтың көне тарихы. –Алматы, 1993.-7 б.
26. Қазақ совет энциклопедиясы. –Алматы, 1969. 2 том. -401
27. Аристов Н.А. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казахов
Большой Орды и кара-киргизов. -СПБ, 1895. -110 с.
28. Востров В.В.., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселения
казахов «конец XІХ- нач. ХХ в.) –Алма-Ата, 1968. 120-123
29. Малов С. Памятники древнетюркской письменности. –М-Л., 1951. –С.
30. Хасенов Ә.Х. «Шалқар», 1995. 14 қазан
31. Салғараұлы Қ. Таным тармақтары. –Алматы, 1998. -87 б.
32. Раскопки в Семиреченской области. «Отчет Археологической комиссии (OAK)
33. В.В. Радлов. Сибирские древности, -Т. I, 1896, вып.
34. Н.М. Ядринцев «Древности» (Труды московской археологической комиссии, 1883
35. Н. Н. Пантусов. Тамгалы-Тас. Отд. оттиск. Верный, 1910.
36. Байпаков К.М. Жетісу мен Алматы аумағындағы сақ пен
37. История Казахской ССР с древнейших времен до наших
38. Воеводский М.В., Грязнов М.П. У-суньские могильники на территории
39. Степная полоса Азиатской части СССР в скифо-сарматское время.
40. Бернштам А.Н. Золотая диадема из шаманского погребения
41. Бернштам А.Н. Кенкольский могильник. Л.,1949. -С.34.
42. Бернштам А.Н. «Прошлое района Алма-ата, историко археологический очерк»
43. Степная полоса Азиатской части СССР в скифо-сарматское время.
44. Досымбаева А.М Культурный комплекс тюркских кочевников Жетысу ІІ
45. Акишев. К.А Кушаев Г.А. Древняя культура
46. Қазақстан тарихы Көне заманнан бүгінгі күнге дейін. V-томдық.
47. Досымбаева А.М Культурный комплекс тюркских кочевников Жетысу ІІ
48. Максимова А.Г. Узун-Булак и Шошкала – могильники
49. Акишев К.А., Свиридов А.Н. Курган № 28 могильника
50. Акишев К.А Зимовки-поселения и жилища древних усуней.-«Известия АН
51. Акишев К.А экономика и общественный строй южногоказахстана и
52.Досымбаева А.М Культурный комплекс тюркских кочевников Жетысу ІІ в.до
53. Байгунаков Д.С. Ежелгі Қазақстан тарихының тарихнамасы (палеолиттен ерте
54. Байгунаков Д.С. Усуньдер: тарихнамалық талдау // ҚазҰУ хабаршысы.
55. Төлеубаев Ә.Т. Ертедегі үйсіндердің Тарбағатайдың теріскейіндегі ескерткіштері
56. Горячев А.А. Могильник раннего железного века археологического комплекса
57. Горячев А.А. Археологические памятники комплекса Бутакты-І на юго
58. Горячев А.А., Мотов Ю.А. Результаты исследований археологического комплекса
59. Байпаков К.М.,Таймағамбетов Ж.К. Қазақстан археологисы. Алматы, 2011.163-164 бб.
60. БайпаковК.М., МарьяшевА.Н.Новыеданные по изучению поселений эпохи раннего железного
61. Байпаков К.М. Жетісу мен Алматы аумағындағы сақ пен
62. Кузнецова О.В Технико-технологический анализ керамики с поселений сако-усуньского
63. Байпаков К.М. Жетісу мен Алматы аумағындағы сақ пен
3
Қытай жазба деректерінде
Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірінің археологиялық ескерткіштері (кезеңделуі, мерзімделуі және мәдени атрибуциясы)
«Қазақстанның ежелгі дәуір тарихы» пәні бойынша практикалық (семинар) сабақтарына арналған оқу-әдістемелік нұсқау
Қазақ Алтай жеріндегі көне түріктердің жерлеу ғұрыптық ескерткіштері
Қазақстан аумағындағы сақтардың археологиялық ескерткіштері
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы, нәтижелері
Шығыс Қазақстандағы археологиялық зерттеулер (ХХ ғасырдың екінші жартысы)
Андронов дәуірінің қоныстары мен тұрғын үйлері
Ерте темір дәуірі отрядын
Сақ ескерткіштері