Техникалық мәтіндерді аударуда қолданылатын лексикалық трансформациялар
Мазмұны
Кіріспе…….…….………………………………………………………..............…...3
1.Техникалық мәтіндердің ерекшеліктері..................6
1.1Мәтін туралы түсінік және оның түрлері……………………......................…..6
Техникалық мәтіндерге сипаттама және техникалық мәтіндердің функционалды стилдік ерекшеліктері…………………….....................…........9
Техникалық аудармаға қойылатын талаптар……………...............….……....19
Техникалық мәтіндердің жіктелуі…………………....…................………...….24
Түйін...................28
2. Мұнай-газ саласындағы техникалық мәтіндердің аудару ерекшеліктері...30
Техникалық мәтіндерді аударуда қолданылатын лексикалық трансформациялар……...................……….34
Техникалық мәтіндерді аударуда қолданылатын грамматикалық трансформациялар…………………...……………....……………….38
Техникалық мәтіндерді аударуда қолданылатын лексико-грамматикалық трансформациялар…………..................…..40
Мұнай-газ саласындағы мәтіндердің аудармасына талдау……......49
Түйін.................................54
Қорытынды………………………….………………………...………...........56
Қолданылған әдебиеттер тізімі....……………………...………….......……60
Кіріспе
Аударма — бір тілде бейнеленген мазмұнды екінші бір тілге
Адамзат аударма арқылы араласып -құраласады. Біз өмір сүріп жатқан
Аударма теориясының обьектісі – аударма, ал міндеті – аударма
1) Тіл ғылымын негізге ала отырып, түпнұсқаны лексика, грамматика,
2) Осындай салыстыру принципі негізінде аударма практикасында кезіккен алуан
3) теорияның практикаға жетекшілік ету рөлін нұрландырып, аударма нұсқасында
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының жалпы өнеркәсіп өнімдер көлемінің 40
Сонымен қатар мәдениетаралық қарым-қатынаста технологияның дамуы, тілдегі лексикалық қордың
Сол себепті дипломдық жұмысымның өзектілігі: қазіргі таңда, ғылыми-техниканың дамыған
Зерттеу жаңалығы: Бұл жұмыста біз ең алдымен техникалық мәтіндердің
Зерттеу мақсаты: Мемлекеттік тілдегі өндірістік салада, нақты мұнай-газ саласындағы
Міндеті: Мұнай-газ саласындағы мәтіндерді аудару барысында түрлі трансформацияларды қолдана
Зерттеу құралдары: Дипломдық жұмыстың қарастыратын мәселесіне байланысты шетелдік және
Зерттеу нысаны: Зерттеу барысында жалпы мәтін түсінігінің сипаттамасы мен
Теориялық мәні: Қазақ терминологиясымен техникалық аударманың қалыптасуы үздіксіз үрдіс
Практикалық мәні: Жұмыстың нәтижелері мен тұжырымдары техникалық аударма ісі
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс қысқартулар тізімінен, кіріспе, негізгі
1. Техникалық мәтіндердің ерекшеліктері
1.1 Мәтін туралы түсінік және оның түрлері
Мәтін дегеніміз – құрылымдық-семантикалық бірлік ретінде қызмет атқаратын күрделі
Мәтін дегеніміз латын тілінен «Texus» – қосылу, құрылым, байланыс.
«тілдің өмір сүруінің феноменологиялық алғашқы тәсілі»;
жүйелі, байланысты, тұтас, тиянақты, қалыптасқан мағыналық жағынан өзара байланысқан
коммуникацияға қатысушыға тән сөйлемелік бірізділігі;
жазу үлгісіндегі ауызекі сөйлеу шығармалары;
ауызша немесе жазбаша ауызекі сөйлеу шығармалары [ 2,453 б].
Лингвистика тұрғысынан, мәтін – аяқталған тілдік шығарма ретінде қарастырылады.
Мәтін – жазбаша немесе ауызша тілдік шығарма, кейбір құрылымдары
Мәтін мәнін осылайша түсіндіретін бұл топтың бір ерекшелігі «байланыстылық»
Мәтін – белгілі мақсаттылыққа және прагматикалық бағдарға ие шығарма.
Мәтіннің семантикасы номинативтік және коммуникативтік компоненттерден тұрады. Мәтінде коммуникативтік,
Мәтін дегеніміз – жүйелік пен жекеліктің бірлігі. Мәтіннің жүйелілігі
Р. Барттың мәтін жайында берген анықтамасында былай делінген: «байланысқан
Мәтін — бұл жалпы (бір) тақырып төңірігіндегі біріккен, сабақтастық
1) Мәтіннің барлық әлементтері өзара байланысты (өзара байланысқан) (құрылымдық
2) Мәтін әлементтерінің арасындағы байланыс қайталанып, өзгеріп отыратын бірліктер
З) Мәтінде кездейсоқ ештеңе жоқ (психоталдау);
4) Мәтіннің әрбір жекеленген және үстірт кәрінісінің (мәнінің) астында
5) Мәтін шындықты суреттемейді, ол онымен өзара күрделі қарым-қатынасқа
6) Бір мәтіндегі ақиқат нәрсе, басқасында жалған болып шығуы
7) Мәтін — қатып-семіп қалған мән емес, ол автор
Сонымен, мәтін дегеніміз – жоғарғы тәртіптелген бірлік, ақпараттық, құрылымдық
Ғылыми техникалық саланың функциональдық стилі
Мәтіндер (Академиялық мәтіндер, оқытуға арналған мәтіндер, энциклопедиялық мәтіндер):
Техникалық мәтіндер
Өндірістік техникалық мәтіндер (техникалық құралдардың сипаттамасы, технология және өндіріс
Инструктивті мәтіндер (эксплуатация бойынша басқарма); анықтама әдебиеті (анықтама, техникалық
Информациялық мәтіндер
(реферат, аннотация, қайталау, библиографиялық сипаттамалар, библиографиялық көрсеткіш)
Ресми-іскерлік мәтіндер
Заң саласындағы мәтіндер (акт, келісім шарт, рекламация)
Басқару мәтіндер (шешім);
Іскерлік корреспонденция (арыз, ұсыныс хат, хат, жоба).
Аралық мәтіндер
Іскерлік мәтіндер (техникалық құжаттардың стандарттық ерекшеліктері (стандарт, спецификация, технодокументация,
Публицистикалық мәтіндер (ғылыми танымал мәтіндер, өзіндік ғылыми публицистикалық мәтіндер)
1.2 Техникалық мәтіндерге сипаттама және техникалық мәтіндердің функционалды-стильдік ерекшеліктері
Бөлек функционалды стильдер әдеби тілдің тарихи даму процесінде пайда
20 ғ. бағытталған ғылыми техникалық прогресс өмірде қарқынды ақпараттың
Лингвостилистика, лингвистикалық стилистика — сөздің қолданылу заңдылықтары мен
Техникалық әдебиет тілін лингвистика жағынан зерттеулер, техникалық әдебиеттің барлық
Техникалық әдебиеттің өзіне тән ерекшеліктері оның лексикасына, грамматикасына және
Сонымен қатар, техникалық әдебиет аудармасымен жұмыс істей отырып, жүйелі-адекватты
Осы стильге қатысты мәтіндер аз немесе көп дәрежеде ережеге
Қандай да болсын ғылым саласымен байланысты ұғымдар жүйесі –
Жалпы «термин» сөзін латыннан аударғанда «шек», «шекара» деген мағынаны
«Терминді тұрақтандыру, жаңа терминдерді қабылдау ісіндегі кемшіліктің басы –
Мәтіннің терминдік деңгейде қолданарлықтай, түсініктемесі негізі толығымен қалыптаспаған. Мәтіннің
Ендігі, термин дегеніміз – ғылым немесе техникалық белгілі саласында
Терминдер арқылы нақты объектілер мен құбылыстарға нақты және дәл
Ағылшын тіліндегі ғылыми техникалық материалдарда грамматикалық ерекшеліктер кездеседі. Әрине
Мағына мәселесін зерттейтін тіл білімінің семантика саласы орыс тіл
1) Сигнификативтік мағына (сигнификативтік мағына таңбаның сигнификатқа (ұғымға, мән-мағынаға)
2) Құрылымдық мағына (лексикалық мағынаның құрылымдық аспектісі). Бұл мағына
а) синтагматикалық құрылымдық мағына (лексикалық мағынаның құрылымдық-синтагматикалық аспектісі). Құрылымдық
ә) парадигматикалық құрылымдық мағына (лексикалық мағынаның құрылымдық-парадигматикалық аспектісі). Ол
аударма
(
жазбаша аударма
(
көркем аударма
3) Прагматикалық мағына (лексикалық мағынаның прагматикалық аспектісі). Мағынаның бұл
4) Сигматикалық (заттық, денотативтік, жағдаяттық) мағына (лексикалық мағынаның сигматикалық,
Сонымен, тіл білімінде «термин-мағына-ұғым» мәселесіне қатысты үш түрлі көзқарас
1.Терминдердің лексикалық мағынасы бар, бірақ ол сол ұғыммен толық
2.Терминдердің лексикалық мағынасы бар және ол сол ұғымды толық
3.Терминдер – ұғыммен сәйкес келетін лексикалық мағынаға ешбір қатысы
Сонымен бірге, «Терминнің ерекшелігі оның тұрпат межесінде емес, мазмұн
Терминдерді терминологиялық өрістен бөліп қарауға болмайды. Терминологиялық өріс бойынша
Терминологиялық өріс теориясында сөздердің басым көпшілігі жасанды жолмен туындайтын
Үлкен, ірі терминологиялық өрістер одан кіші, микроөрістерге жіктеледі. Мысалы,
1) Көркем аударма микроөрісі төмендегідей терминдерден құралады: авторланған аударма,
2) Машиналық аударма микроөрісі: автоматтандырылған ақпараттық жүйе, аудармашы,
3) Мәтін аудармасының микроөрісі: газет мәтіндерінің аудармасы, фельетонды мақалалар
4) Аударма процесінің микроөрісі: аудармашының түпнұсқа мәтініндегі бағдарлау үрдісі,
5) Аударма әдістемесінің микроөрісі: аударма техникасы, аударма практикасы, таңбалық
Терминдердің лексика-семантикалық құрылымы термин интенциясы мен экстенциясы ұғымдарымен байланысты
Қазіргі таңда қазақ тіл білімінде уәж, уәжділік мәселелеріне ерекше
Лексикологияның ерекше саласы ретінде уәжтанудың лингвистикалық мәртебесіне қатысты
Ал орыс тіл білімінде уәжтану М.М.Копыленко, З.В.Беркетова, О.И.Блинова, Н.Д.Голев,
Терминжасамның басты талаптарының бірі – атаудың уәжді болуы. Ендеше
Терминнің уәжділік мәселесіне мысал ретінде А.Байтұрсынұлы дәстүрін үлгі етіп
Тілдегі уәжділік ұғымы сөз мағынасы, лексикадағы жүйелілік қатынастар, мән,
Уәжділіктің осы ерекшеліктеріне орай тіл білімінде оны әр түрлі
В.В.Левицкий уәжділік құбылысын зерттей отырып, оның үш түрін: «морфологиялық,
Сөздің морфологиялық уәжділігі тек сөздің мағынасы мен оның морфологиялық
Негізінде, бастапқы зат белгілерінің жиынтығы – өзек сема (бастапқы
Кез келген тілде терминжасам процесі, ең алдымен, сол тілдің
Туынды терминдердің терминжасам процесінің семантикалық нәтижелері төменде келтірілген түрлерде
1) таза транспозиция (сөздің бір сөз табынан
2) транспозиция (туынды сөздің синтаксистік сипаты мен мағынасының бірдей
3) модификация (бір сөз табына жататын
Осы орайда, біздің ойымызша, семантикалық өзгерістердің біріншісі синтаксистік
Басқа авторларға қарағанда Комиссаров В.Н. ғылыми техникалық стильдің грамматикалық
1) «А дегеніміз Б» құрылымының кең қолданылуы, яғни байланыстырушы
Control is by a foot switch – Басқару аяқ
The refrigerants are nontoxic and nonirritating – Тоңазытқыштардың еш
2) жасырынулы анықтауыштар болып табылатын көптеген атрибутивті топтар зат
A differential pressure type specific gravity measuring instrument –
3) техникалық стильдегі дәйектілік және зат есімдік құрылымының басым
Зерттеулер көрсеткендей бұндай мәтіндерде үрдістің сипатталуы да іс әрекет
Мысалы:
«to dean after the welding» деудің орнына маман «to
4) техникалық мәтіндерде оператор етістіктердің кең қолдануы байқалады. Бұл
5) үстеуді сөйлемнің заттық сөз тіркестерімен алмастыру дәйектілеу салдары
Мысалыға:
accurately сөзін with accuracy very easy – with greatest
Мысалы:
the energy loss is markedly reduced – қуаттың жойылуы
6)етістіктердің орнына демеулігі бар етістіктен туған сын есімдердің кең
Мысалы:
to attendant on – қызмет көрсетуші, to be conductive
This system is conductive to high volumetric efficiency –
7) етістікті қолданудың ерекшелігі техникалық мәтіндердегі етістіктен туатын баяндауыш
Мысалы:
The steel forges well – Болат жақсы балқытылады.
8) ағылшын тіліндегі техникалық стильдің маңызды белгісі мазмұнды қысқа
Мысалы:
A remote crane немесе a liquid rocket сөз тіркесін
A remote operated crane – қашықтықтан басқарылатын кран,
A liquid fuelled rocket – сұйық жанармаймен ұшатын ракета.
Мазмұнды қысқа түрде беру үрдісі айқындауышты бағыныңқылы сөйлемді жанама
Мысалы:
The materials available – қол жетерлік матермалдар, problems difficult
9) техникалық мәтіндерде артикльді, әсіресе белгілі артикльді, түсіру жағдайының
10) ағылшын тіліндегі ғылыми мәтіннің жиі кездесетін грамматикалық ерекшеліктеріне
dry chemical type fire extinguisher – ұнтақты от сөндіруші;
туыстық қатынасты беру үшін of демеулігін қолдану: the fuel
11) техникалық мазмұнның жүйелілігі мен дәлелденуіне байланысты қарқынды түрде
Мысалы:
since – содан бері, therefore - сондықтан, thus -
«Кез келген техникалық мәтін басқаларын көмекші белгілік жүйенің көптігімен
Техникалық мәтін когнитивті ақпарат тарату үшін қолданылады. Техникалық мәтіннің
1) бастауыштың дәйекті семантикасы. Бастауыш ретінде осы білім саласының
2) бастауыш формасына қатысты ырықсыздықты білдіру тәсілі, жақсыз және
3) осы шақтың жиі қолданылуы әсіресе нақ осы шақты
4) күрделі сөздер мен абстрактілі мағынаның басымдылығы. Бұл тілдегі
5) мәтіннің нақты дәйектілігі зат есімнің басымдылығы іс-әрекеттің етістік
Аталып кеткен ерекшеліктерден басқа техникалық мәтінге тән белгілерді атап
Техникалық мәтіннің комуникативті мақсаты – осы білім саласындағы жаңа
Техникалық аудармаға қойылатын талаптар
Аударма қызметі – аса қиын, жауапты қызмет. Ол аудармашыдан
1) Аудармашы болған адам ең алдымен аударатын өзге тілді
2) Аудармашы әр ғылымнан хабары бар, бұрынғыны да бүгінгіні
3) Аудармашы үшін өзге тілді жақсы меңгеру өзінің ана
4) Аудармашы идеялық және саяси жағынан саналы,теориялық білім жағынан
Техникалық прогресс бұрынғыдай қандай бір ерекше әрі жат құбылыс
Техникалық аударма, яғни мұнай-газ саласындағы аудармалар жасау ірі
Жобаны зерттеу және техникалық аударманың жоспарын әзірлеу
Жоба менеджері, аудармашылар, ғылыми редакторлар, корректорлар, лексикографтар, беттеу мамандары
Жобалық глоссарийлерді құру және қолдау, бұл әсіресе нақ техникалық
Аудармалардың жады базасын басқару, мұрағаттарды жүргізу.
Мұнай-газ бағыты компанияның негізгі құзыретіне жатады. Бұл мұнай-газ тақырыбы
Осы тақырыппен жұмыс істейтін аудармашылар тобын құру аударма тақырыбына
Соған орай техникалық мәтінге қойылатын басты талап адекваттылық, яғни
Ақпаратты аударманың түрлері секілді техникалық аударманың адекватты мәселесінің де
И.П. Смирнов [16,102 б] бойынша аударманың эквиваленттілігі және түпнұсқа
Жазбаша аударма процесіне дайындалу кезеңі, аударманың өзі және аударманы
Жалпы аударма аударылып жатқан бірліктің (сөйлем) және аударылып жатқан
Қандай да болмасын жазбаша не ауызша аударма ісімен айналысатын
Лингвистикалық интеллект – тыңдап, анықтап, өз тілінің арнайы конструкциясын
Техникалық аудармашыларға кеңістіктік және логика-математикалық интеллекттердің жоғары деңгейлі болуы
Соңғы кездегі педагогикадағы жаңалықтар арқылы әр түрлі көптеген қабілетті
Жақсы аудармашы әр уақытта қалыптасу кезеңінде болады, яғни аударуды
Бұл білімнің практикалық қолданылуы әр түрлі болуы мүмкін, өзіңіздің
Аударманың тиімді іс-әрекеті мен белгілі жартылай түсінген іс -
Бізге кәдімгі жағдайда өзімізге тәжірибе жүргізуге энтузиазм де, уақыт
Кейде ерекше қабылдаумен танысқан диапазонды кеңітуге көмектеседі мысалы, сіз
Мұнай және газ саласының техникалық терминдерін аудару барсында аударудың
Оның бірі жазбаша аударма деп аударманың тіларалық сөйлесу барысында
Аударма түрлерінің екі негізгі сараланушы түрлері бар: аударылатын мәтіндердің
Көркем және ақпаратты аудармалар көбінесе жазбаша аудармаға жатады. Көркем
Аудармашы жазбаша түрде аударғанда тіларалық өзгертулер немесе түпнұсқаны еркін
1. Сөздіктегі сөздердің мағыналарына
2. Арнайы сөздіктен сол сөздің мағынасын іздеп табуға
3. Түпнұсқаның контекстін білу. Егер ол шығарма болса, оны
ең алдымен толық оқып шығу керек.
4. Керекті сөзі бар қайырымды ғана оқып шығу және
бүкіл контекстпен салыстыру.
5. Сөздің бір-бірімен байланысуына
Жазбаша аудармада мәтіннің барлығы аудармашының алдында болады, ол оны
Жазбаша аудармада аудармашы оратормен тіл қатысып, ештеңе сұрай алмайды
Жазбаша аудармаға түпнұсқадағы мәтіннің жазбаша түрдегі аудармасы жатады. Аударушы
1.4 Техникалық мәтіндердің жіктелуі
Аударманың дұрыс процесін ұйымдастыру үшін бәрінен бұрын аударылатын мәтіннің
Утробина А.А. бойынша техникалық мәтіндер мынадай түрлерге жіктеледі:
философиялық ғылымдар (логика, диалектика);
табиғи, техникалық ғылымдар (физика, химия, биология, геология, медицина); Мысалға
Cancer: Generally cancer is a disease in which cells
қоғамдық ғылым (тарих, археология, этнография, география);
қондырма және базалық ғылымдар (политикалық экономия, мемлекет және құқық,
Мәселен, құқыққа қатысты мәтін:
Crime: Indictable, Summary and Hybrid Offences. From the point
Смирнов И.П. техникалық әдебиетті былай жіктейді:
ғылыми әдебиет, бәрінен бұрын ғылым мен техниканың фундаментальды әдебиеті;
ғылыми техникалық әдебиет (ғылыми-техникалық журналдар мен конференция материалдары);
өнімді техникалық әдебиет;
белгілі ғылыми әдебиет (ғылыми және техникалық әдебиет қалыптасқан күйінде)
Мұны зерттеу жұмысымда техникалық мәтіндердің функционалды классификациясын Ю.В. Ванниковтың
Техникалық мәтіндер – техникалық және ақпаратты болып бөлінеді. Техникалық
Ресми іскерлік мәтіндер заңдық, басқару және іскерлік корреспонденция мәтіндерінен
Бұл классификацияның кемшілігі – техникалық әдебиеттен хабарсыз болу және
Ю.В. Ваниковтың классификациясының артықшылығы - техникалық саланың түрлі
О.С. Ахметованың лингвистикалық – терминдер сөздігінде аударма ұғымына мынадай
Сонымен аударма ұғымына мынадай анықтама беруге болады: аударылатын мәтіннің
Аударма дегеніміз полилингвистикалық тұрғыдан түсіндірілетін, нәтижесінде мәтін құралып, аударылатын
Осыған байланысты ауызша-жазбаша өтілетін іс-әрекет пен нәтижені байқауымызға болады.
Егер сөз билингвистикалық немесе полилингвистикалық вербальдық болса, бір тілден
Аударма – тілдік және мәдениетаралық қарым-қатынас құралы
Жоғарыда айтылған мысалдарға жүгіне отырып, аударманы өзіміз көз алдымызға
Аударма процесі ең бірінші нормативтік компоненттері арқылы анықталады. Осы
Ақпаратты беру процесінде басты элементтері болып ақпаратты беруші бұл
Кодтар өз алдына әр түрлі іс-әрекеттерді білдіреді. Мысалы, организмнің
Ақпараттық теорияда айтылғандай, барлық ақпараттық алмасу түрлерінде қолданыла береді,
Сонымен, ақпаратты жіберетін адам бар делік. Сондай-ақ ақпарат қабылдаушы
Вербальдық ақпараттардың алмасу кодына тіл қатысады. Бұл кодта арнаулы
Бұл (аударма) ұғымда аударма сферасында-«сөздің үстемдігі».Аудармашы, лингвистке қарағанда, тек
Ақпаратты жіберуші және қабылдаушының бірдей каналға біріккенімен, бірдей не
Лингвистикада «аударма» ұғымы және аударма ғылымы ақпараттық теориядан өзгешеліктері
Осы тәсілдермен, жалпы вербальды коммуникацияның құрылысы мынадай жолмен жасалынады:ақпарат
Екі тілдік қарым-қатынаста бұл схема аздап өзгеріске ұшырайды. Мысалы,
Егер осы жоғарыда айтылған айырмашылық коммуникация процесінің бір тілдік
\
Түйін
Жоғарыда зерттеу жұмысымыздың I-ші тарауында айтылған мағлұматтарды түйіндей келе,
Техникалық мәтінге қойылатын басты талап адекваттылық. Адекватты аударма -
2. Мұнай-газ саласындағы техникалық мәтіндердің аудару
Аудармалы трансформациялар
Аударма – тіл қызметінің бір түрі ретінде бір тілде
Аудару принципі мен аударманың дәлме-дәлдігі туралы ұғым заманалар озған
Алдымен, шетелдік аудармашы, ғалымдардың аударманы қандай түрлерге бөліп, жіктегеніне
1680 жылы ағылшын аудармашысы Дж.Драйден (1631-1700) аударманың 3
- Біріншіден, «метафраз» –
- екіншіден, «парафраз» –
- үшіншіден, «имитация» (еліктеу)
ХХ ғасырдың екінші жартысында ағылшын аударматануының теориялық жағын
- Кемел құнды аударма
- Барабар аударма –
- Аударманың үшінші түрінің аты
- Аударманың төртінші
Ағылшын аударматануындағы «Аударманың лингвистикалық теориясы» еңбегінің (1965) авторы Дж.Кэтфорд
- толық және ішінара аударма: Толық аудармада түпнұсқадағы
- жаппай және шектеулі аударма: Жаппай аудармада
Американдық лингвист Дж.Касагранде өзінің «Аударманың мақсаттары» (1954) атты мақаласында
- Прагматикалық аударма. Мұнда
- Эстетикалық-поэтикалық аударма. Әдеби
- Этнографиялық аударма –
- Лингвистикалық аударма.
ХХ ғасырдың 80-ші жылдарында американдық ғалым С.Басснетт-Макгайр
- ойды басқа тілдік белгілер арқылы
- аударманың өзі (бір тілден басқа
- трансмутация (бір семиотикалық жүйеден екіншісіне
Неміс ғалымы Отто Каде әрқайсысы белгілі бір талаптарға сәйкес
- «Өңделмеген». Бұл жерде аударма тілінің нормаларынан ауытқуға болады.
- «Жұмыс». Аударма тілінің нормаларын толық сақтайды. Бірақ ақпараттардың
- «Басылымға дайын». Түпнұсқаның барлық мазмұнын береді және қабылдаушыға
Израильдік ғалым Гидеон Тури «Аударма теориясын іздеу» (1980) кітабында
Аударма теориясының көрнекті маманы Л.С. Бархударов мәтінде аударма
1) фонема (графема) деңгейіндегі аударма;
2) морфема деңгейіндегі аударма;
3) сөз деңгейіндегі аударма;
4) сөз тіркесі деңгейіндегі аударма;
5) сөйлем деңгейіндегі аударма;
6) мәтін деңгейіндегі аударма [2, 176-184-бб.].
Бұл пікірге былайша кеңірек түсінік береміз: фонема деңгейіндегі аудармаға
Сонымен қатар, Л.С.Бархударов құрылымдық сипатына қарай аударманы төрт
1) жазбаша-жазбаша аударма немесе жазбаша мәтіннің жазбаша аудармасы;
2) ауызша-ауызша аударма немесе ауызша мәтіннің ауызша аудармасы (ізбе-із
3) жазбаша-ауызша аударма немесе жазбаша мәтіннің ауызша аудармасы;
4) ауызша-жазбаша аударма немесе ауызша мәтіннің жазбаша аудармасы
В.Н. Комиссаров «Слово о переводе» еңбегінде аударманы жанрлық-стилистикалық
Аударма кезінде аудармашылардың неліктен лексикалық трансформацияларға жүгінулеріне тура келеді
Халықаралық сөздер дегеніміз – бірнеше тілдерде бірдей дыбысталатын, яғни
Халықаралық сөздердің көбісі латын немесе француз тілдерінен енгізілген, өйткені
Аудармалық трансформация дегеніміз - түпнұсқадағы бірліктердің аударма бірліктеріне көрсетілген
Аударма барысында аудармалық трансформация ТМ бірліктері мен сөздік сәйкестілік
2.1 Техникалық мәтіндерді аударуда қолданылатын лексикалық трансформациялар
Аударма кезінде аудармашылардың неліктен лексикалық трансформацияларға жүгінулеріне тура келеді
Комиссаров В.Н. жалпы трансформациялар 3 топқа бөлінеді [20,77 б]:
лексикалық (lexical);
грамматикалық (grammatical);
лексико-грамматикалық (lexica-grammatical);
Аударма барысында әртүрлі ТМ және АМ көмегімен қолданылатын басты
транскрибтеу (translational transcription);
транслитерациялау (transliteration) ;
нақтылау (specification);
жалпылау (generalization);
модуляция (modulation);
Кең таралған грамматикалық трансформацияларға мына тәсілдер жатады:
сөзбе-сөз аудару (word-for-word translation);
сөйлемдерді бөлу (partitioning of sentences);
сөйлемдерді біріктіру (integration of sentences);
грамматикалық ауыстыру (grammatical substitution), (сөз құрылымы, сөз таптары, сөйлем
Лексико-грамматикалық трансформацияларға мынадай тәсілдер жатады:
антонимдік аударма (antonymous translation);
экспликация (суреттік аударма);
компенсация (compensation).
Тiл аралық коммуникацияның кең таралған тәжiрибесi, жеке алғанда, аудармашы
Ауызша аударманың арнайы теориясының шегінде аудармашы сөзінің басқа да
Аудармашының мәтіні ырғақсыздау, синхронды аудармашы түсінікті мәтінді тезірек айтуға
Ауызша аударма теориясының маңызды бөлімдері аударманың әр түрлі үлгілеріне
Лексикалық бірліктердің орнын ауыстыру (Transposition);
Қосу (Addition);
Алып тастау (Omission).
Алып тастаулар:
1) кішігірім жеке сөздердің,
2) аудармашы мәтіннің кейбір
3) аударма процесінде мәтіннің
4) аударманың оратор сөзінен
Қосылулар қосылған мол элементтердің сипаты бойынша топтастырылады: жеке анықтауыштар,
Ауызша аударманың сапасын бағалау кезінде өзара байланыстың ауызша формасы
аударылатын мәтін көлемі мен күрделілік дәрежесіне белгілі бір шектеулік
Лексикалық (Lexical transformation)
1.Формальды өзгерту (транскриптеу (translational transcription);
Транскрипция – АТ әріптерінің көмегімен дыбыстық формасын қалпына келтіру
2.Транслитерациялау (transliteration), калькілеу (loan translation);
Калькалау – құрамдас бөліктерін-морфемалар мен сөздерді (тұрақты сөз тіркесі
Жалпы және жалқы есімдер.
Аударма тәжірибесінде осы күнге дейін жалпы және далқы есімдерді
Саясат партиялары, профсоюз және тағы да басқа біріккен ұйымдардың
Бірақ көбіне жалқы есімдер екі элементтен тұрады – жалқы
Жалпы есім тек қана транслитерацияға түседі. Бұл тәсілді транслитерацияға
Жалпы есім бір мезетте аударылады да, транслитерацияланады да. Бұл
Жалпы есім элементінің аудармасы: The Atlantic Ocean – Атлантический
Жалпы есім элементі қосылады. Ағылшын мәтіндерінде жалпы және жалқы
3.Мағыналық өзгерту (нақтылау (specification), жалпылау (generalization);
Нақтылау – мәні кең ТП бірлігін мәні тар АТ
Ағылшын тілінде көп сөз жалпы үлкен мағынамен, Аударма кезінде
Мысалы: Thing — бұл әр түрлі контекста мағнасы жағынан
« You poor old thing » the said (Бишара)
How are things? (Сәттілік)
4.Модуляция-мағыналық даму (modulation).
Мағыналық даму –с өз немесе сөз тіркесіне сәйкес
Негізінде мағналық даму тым қарапайым жеңіл қабылдаудың лексикалық өзгеруден,
Мысалы: And he noticed with Sour disfavor that June
2.2. Техникалық мәтіндерді аударуда қолданылатын грамматикалық трансформациялар
Грамматикалық (Grammatical transformations)
Сөзбе-сөз аудару (word-for-word translation);
Сөзбе-сөз аударма – тупнұсқаның коммуникативті релевантты емес элементерін жаңғыртатын
бұзылады, не тупнұсқаның нақты мазмұны бұзылады
Сөйлемдерді біріктіру (Integrating of sentences);
Тупнұсқа мәтінінің минимальды білігі , оған аудурмада сәйкестік табуға
Соған қарамастан осындай айырмашылықтардың 4 түрін бөліп көрсетуге болады:
Орыс сөзі ағылшын сөзімен барлық мағыналарда емес, тек 1-2
Орыс сөзінде ағылшын сөзінде жоқ мағыналар болаыд. Бұл әдетте
Грамматикалық орын ауыстыру (Grammatical substitutions).
Грамматикалық ауысу – бұл аудару тәсілі, басқа грамматикалық мағынасы
Грамматикалық ауысу аударманың ерекше тәсілі арқылы жай ғана оның
2.3.Техникалық мәтіндерді аударуда қолданылатын лексико-грамматикалық трансформациялар
Лексико-грамматикалық (Lexica-grammatical transformations)
Антонимдік аударма (antonymous transformation); Antonyms:
constancy , continuance , firmness , fixedness , fixity
Антонимдік аударма – лексикалық – грамматикалық трансформация, мұнда ТМ-ның
Экспликация-сипаттау әдісі (explicatory translation);
Экспликация (сипаттамалық аударма) – лексикалық-грамматикалық трансформация, онда ИЯ-ның лексикалық
Компенсациялау (compensational technique).
Компенсация – тупнұсқадағы ИЯ бірлігі элементінің аударма кезінде жоғалған
Екі тілдің семантикалық ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Себебі аударма кезінде
Ағылшын тілінен аударма барысында өз ана тілімізден ағылшын тіліндегі
2.1. Мұнай-газ саласындағы техникалық мәтіндерді аударуда
Лексикалық трансформациялар – аударма тәжірибесіндегі ағылшын немесе қазақ тіліндегі
Транскриптеу және транслитерациялау (transliteration and transcription)– түпнұсқаның лексикалық бірліктерінің
Транскриптеуде шетел сөзінің дыбыстық құрылымы берілсе, транслитерациялауда графикалық (әріптік)
Жалпы бұл лексикалық трансформация аудармада көбінесе түпнұсқадағы номинативті сөздер
Мысал 1:
Two historic tests frame the development of nuclear power
Екі тарихи зерттеу ядролық күштің дамуын құрайды, және оның
Берілген сөйлемде Chicago сөзі географиялық атауларға жататын болғандықтан мұнда
Мысал 2:
On the October 1990 International Lead and Zink Study
1990 жылы қазан айында Женевада өткен Халықаралық Қорғасын
Жоғарыда берілген ТС Geneva және Mercedes Benz сөздері АС
Мысал 3:
It may be cheaper for Russia’s Gazprom to supply
Бұл Ресей Газпромы үшін Ямал түбегін ары қарай дамытқаннан
Берілген ТС Gazprom және Nadym-Pur-Taz сөздері АС транслитерациялау тәсілін
Мысал 4:
The strategy’s showcase is the Azerbaijan International Operating Company
Бұл стратегияның көрінектісі АМУК атты Халықаралық Азейбайжандық басқарушы компания
Мысал 5:
Munaigas, the state-owned holding company for Kazakhstan’s oil and
«Мұнайгаз» мемлекет иелігіндегі Қазақстандық мұнай және газ компаниясы
Нақтылау дегеніміз (concretization) – аударма барысында түпнұсқаға қарағанда сөздің
Мысал 1:
Existing oil and gas pipeline systems were designed for
Қазыргі мұнай және газ құбырлар жүйесі бүкіл КСРОға арналып
Мұндағы ТМ берілген existing сөзі бар болу, өмірде болу
Жалпылау (generalization) – аударма барысында түпнұсқаға қарағанда сөздің кең
Мысал 1:
As an example, in the late 1980’s mines in
Мысалыға 1980 жылдың соңында Австралиядағы шахта орындары жұмыс күшінің
Жалпылау ТМ сөздің АМ кең мағынасын беретіндіктен ore –
Мысал 2:
The next century’s energy lifeline, say many experts, flows
Көптеген сарапшыларға сәйкес, келер ғасырдың энергетикалық ағымы Балтық бұғазынан
Модуляция немесе мағыналық даму дегеніміз (modulation) – ТМ өз
Мысал 1:
Westinghouse are General Electric were eager to compete in
Вестенхаустағы «Негізгі электр» жарым жарты әлем нарығында бәсекеге түспек
General Electric сөз тіркесі модуляцияға сәйкес тыңдаушыға түсінікті болу
Мысал 2:
After three years of healthy prices the world zinc
Әлемдік мырыш өнеркәсібі үш жыл бойындағы жоғары бағалардың кейін,
Жоғарыда берілген ТС healthy сөзі АM сау, таза болып
Калькілеу дегеніміз (loan translation) – түпнұсқаның лексикалық бірліктерінің құрамды
Калькілеудің маңыздылығы АМда ТМ лексикалық бірліктің құрылымын көшіре отырып
Мысал 1:
0nly at the end of the decade, when the
Тек қана онжылдықтың соңында, Федералды Үкімет уран зерттеушілеріне жоғары
Жоғарыдағы мысалда Federal government лексикалық бірлігінің аудармасы барысында оның
mass culture – бұқаралық мәдениет. Кейде аудару барысында калькіленген
Сонымен қатар калькілеу кезінде транскриптеу бірге келуі мүмкін, petrodollar
Мысал 2:
By 1949 nuclear scientists and engineers had studied a
1949 жылы ядролық ғалымдар мен инженерлер әр түрлі реакторлардың
Мысал 3:
Global oil demand is projected to increase by around
Әлемдік мұнай сұранысы 2010 жылына қарай жыл сайын 2.2%
Мұндағы сөйлемде калькілеу тәсілі қолданылып, берілген сөздік бірліктер еш
2.2. Техникалық мәтіндерді аударуда қолданылатын грамматикалық трансформациялар
Аудармашы ағылшынша мәтіннің адекватты аудармасын алу үшін ағылшынша сөйлем
Барлық уақытта ағылшын тіліндегі сөйлемдер аударманың сөзбе-сөз тәсілімен берілмейді.
Сөзбе-сөз аударма (нөлдік трансформация) word-for-word transformation – ТМ синтаксистік
Жалпы техникалық мәтіндерді зерттей келе, сөйлемді ағылшын тілінен қазақ
Мысал 1:
Burning or combustion is a process of uniting a
Жағу немесе жандыру дегеніміз жанармай не жанатын заттың ауаның
Сөйлемдердің бөлінуі (reshuffle of sentence) – ішкі және сыртқы
A new source of energy comparable in its potential
Мұнай, газ және көмір өндірістеріне мүмкіндік беретін өлшем сәйкестіктері
Мысал 2:
In addition considerable amounts of secondary zinc are recycled
Оған қоса екінші дәрежелі мырыштың көп мөлшерінен тікелей мырыш
Мысал 3:
Fermi 1 was an utter ruin and the disaster
Келесі отыз жыл бойына Ферми 1 мүлде жойылды, және
Мысалға сәйкес сөйлемдегі сөздер тәртібі аударма барысында орын ауыстырды.
Сөйлемдерді біріктіру (integrating of sentence) –АМ грамматикалық талаптарына сәйкес
а) ағылшын тіліндегі мәтіндерде бастапқы сөйлеммен тығыз байланысты, грамматика
б) грамматика жағынан толымды екі сөйлем мағынасы жағынан бір-бірімен
Мысал 1:
At today’s prices about one third of Western World
Қазір Батыс Әлемінің мырыш өндірісінің шамамен үштен бір бөлігі
Грамматикалық орын ауыстыру (grammatical substitution) – аударма барысында бірдей
Аударма барысында грамматикалық категория, яғни сөз таптары, сөйлем мүшелері,
Estimates of natural gas reserves are around 4 trillion
Есеп бойынша табиғи газ қоры 4 триллион текше метр
ТМ estimates көпше түрде беріліп тұр, қазақ тілінің грамматикасына
2.3. Техникалық мәтіндерді аударуда қолданылатын лексико-грамматикалық трансформациялар
Қосу (addition) – ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару барысында
Мысал 1:
Privatization of the Atyrau refinery was halted during the
1997 жылдың басында энергия секторының қайта құрылуы кезінде, Атырау
Лексикалық бірліктердің орнын ауыстыру (transposition of words) – ТС
Бұл трансформация басқаларға қарағанда жиі қолданысқа ие. Өйткені қазақ
The interflow sodium came into the bottom of the
Натрий, реактор кемесінің түбіне ағып келіп құйылды, ортасынан төмен,
Мұндағы түпнұсқа тіліндегі сөйлемнің аудармасы адекватты түрде болуы үшін
Мысал 2:
Overall lead and zinc metal demand will depend very
Жалпы мырыш пен қорғасын металдардың сұранысы өнеркәсіптік өндірістің дамуына
Алу (omission) – мәтінде бір сөздің немесе сөз тіркестің,
Мысалы:
Rising abruptly from the 140-degree² sands of Turkmenistan’s Kara
Жіңішке құбыр - Түркменистанның Қарақұм шөлді өңірінен көтеріліп, Иран
Мұндағы АМге 140-degree мәліметінің берілмеуі, оның ТМ сөйлемдегі
Антонимдік трансформация – ТМ болымды сөйлемнің АМ болымсыз формаға
Экспликация немесе сипаттау тәсілі (explicatory transformation) – аударма барысында
Мысал:
The first of hundreds of new offshore fields to
Әлден, Азербайжан және 11 шетел энергетика фирмаларының бірлескен ұйымдары
Мұндағы ТМдегі сөзді біз АМде түсінікті қылу мақсатымен сипаттама
Компенсация (compensation) – ТМ мағыналық элементтердің АМ жоғалып немесе
Сонымен қатар аударылатын сөз мәтінде ТМ қай жерде орналасса
Мысал:
With many of the world’s current principal oil sources
Қазыргі таңда әлі де жұмыс істеп жатқан әлемдік мұнай
2.4 Мұнай-газ саласындағы мәтіндердің аудармасына талдау
Аударма аясында аударманы мәдениет пен тілдің өзрар әрекетінің өзегі
Мұнай және газ саласындағы мәтіндерді аудару қиындығы мол іс.
Осы сала аудармаларының аудармашы дәлме-дәл және анық аудармаса бұл
Техникалық аудармалары тіл мен айтылудың стильіне арнайы талаптар қойылады,
Техникалық аудармаларында тіл мен стильден басқа кездесетін тағы бір
Мұнай саласына қатысты құжаттарын аударуда ең көп қиындық туғызатыны-терминдер.
Сонымен техникалық мәтіндерінің аудармасы көптеген қиыншылықтарға тола болып, маманның
Техникалық мәтіндерін ағылшын тіліне немесе ағылшын тіліндегі техникалық
Ағылшын тілінде заң мәтіндерін аудару барысында мәтіннің түп-нұсқасы басқа
Заңдық келісімдердің аудармасы дәл жеткізуді және бірізділікті талап етеді.
Заң мәтіндерінің аудармасы аударылып жатқан тілдің толық, әрі жан-жақты
Мұнай және газ саласындағы мәтіндер техникалық терминдерге толы болады.
1. Түпнұсқа мәтін: Vast oil reserves rivaling the Persian
Аударма мәтін:
Парсы бұғазының қорымен бақталасып отырған алып мұнай қорлары Каспий
Талдау:
Partitioning of sentences¹ – қабылдаушының ТМнің мағынасын дұрыс түсінуі
Аddition²– ерілген ойды жалғастыра отырып оны нақтылау үшін қолданылған.
2.Түпнұсқа мәтін:
In a month-long journey of 3000 miles, 100 interviews
Аударма мәтін:
Бір ай үш мың миль қашықтыққа созылатын саяхат нәтижесінде
Талдау:
Transcription¹-шетел атауы болғандықтан олар аударылмай дыбыстық құрылымы арқылы беріліп
Reshuffle of sentences² - сөйлемдердің сыртқы тәсілі қолданылған.
Concretization³ - мұндағы bonanza сөзі қазақша аудармада «алтын жер»
3.Түпнұсқа мәтін:
Rising abruptly from the 140-degree² sands of Turkmenistan’s Kara
Аударма мәтін:
Жіңішке құбыр¹ - Түркменистанның Қарақұм шөлді өңірінен көтеріліп, Иран
Талдау:
Transposition of words¹- ТМдегі сөйлемдегі сөз тәртібін өзгертпей, орын
4.Түпнұсқа мәтін:
This is the lifeline of the 21st century¹ –
Аударма мәтін:
Бұл 21 ғасырдың құбыржолы¹ – Американың және Еуропаның көлік
Талдау:
Word-for-word translation¹- ТМ сөйлемі АМге дым өзгеріссіз беріліп отыр.
Transposition of words²- аударма барысында грамматикалық орын ауыстыру қолданылды.
5.Түпнұсқа мәтін:
The future of the Industrialized world will depend on
Аударма мәтін:
Өндірістік әлемнің болашағы алдағы уақытта¹ осыларға және көптеген Американдықтар
Талдау:
Сoncretization¹- ойды нақтылау үшін қосу тәсілі қолданып отыр.
Modulation²- берілген сөздердің сөйлемнің мағынасын жоғалтпас үшін логикалық тұрғыдан
Жасалған аудармаға қатысты шығарылған статистикалық көрсеткіш.
Ал, қалған 1%-дың ішіне берілген аудармада ең аз қолданылған
Түйін
Зерттеу жұмысымыздың II тарауын түйіндей келе, біз мынадай нәтижелерге
Комиссаров В.Н. бойынша жалпы трансформациялар 3 топқа бөлінетіндігі көрсетілді:
Ал кең таралған грамматикалық трансформацияларға мына тәсілдерге: сөзбе-сөз аудару
Аудармашы ағылшынша мәтіннің адекватты аудармасын алу үшін ағылшынша сөйлем
Барлық уақытта ағылшын тіліндегі сөйлемдер аударманың сөзбе-сөз тәсілімен берілмейді.
Сонымен қатар техникалық мәтіндерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару
Қорытынды
Елімізде тәуелсіздігін алғалы бері, ғалымдарымыз, лингвистер мен аудармашыларымыздың әрбір
Қазіргі таңда, елімізде шет тілін оқыту мен шетел терминдерін
Дипломдық жұмысымда қарастырылып отырыған ағылшын тіліндегі техникалық терминдер
Зерттеу жұмысымызда, біз алдымен мәтін дегеніміз не, оның түрлері,
Жалпы қай сала болмасын, оның ішінде мұнай-газ саласы еліміздің
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Гальперин И.Р. «Текст как объект лингвистического исследования», М.,1981.-126
2. Тураева З.Я. «Лингвистика текста», учебное пособие для пед.инс.,
3. Гак.В.Г./Проблемы лексико-грамматической организации предложения/(Док.дис.) – М., 1968.-608 бет.
4. Ахманова О.С. «Словарь лингвистических терминов», М., Советская энциклопедия,
5. Танабаева З.К. «Языковые средства выражения смысловой структуры текста»,
6. Петрова О.В./ Введение в теорию и практику перевода-М.,2006.-18
7. И.С.Алексеева/Профессиональный тренинг переводчика/Уч.пособие – Санкт-Петербург, Союз, 2003.-56 бет.
8.В.Н.Комиссаров/Тр. перевода/Москва:Высшая школа,1990.-357 бет.
9.Әсілжанов С. Қазақ терминологиясы: теория және тәжірибе (оқу құралы)
10.Сулейменова Э.Д. «Тіл білімі сөздігі», А. «Ғылым», 1998.-139 бет.
11. Мұсабаев Ғ. Тағы да термин туралы// Қазақ әдебиеті,
12. Гальперин И.Р. «Текст как объект лингвистического исследования», М.,1981.-38
13.Қалиұлы Б. Қазақтың төл терминологиясы қашан жасалады?// Ана тілі,
14. Құлмұхаммед М. Термин жайында // Егемен Қазақстан. 2006.-87
15. Комиссаров В.Н., Коралова А.Л./ Практикум по переводу с
16. Ю.В.Ванников, Кудряшов М.М, Марчук Ю.Н/Научно-технический перевод/М., Всесоюзный Центр
17. И.П.Смирнов/Основы научно-технического перевода/ - Москва, ВЦП, 1989.-46 бет.
18.В.Н.Комиссаров/Слово о переводе/М., 1973.-67 бет.
19. Р.К.Миньяр-Белоручев/Как стать переводчиком/ - Москва, «Готика», 1999.-77 бет.
20. «Аль-Пари» журналы, №2 басылым «Нефтяной сектор Казахстана», 1998.-250
21. Н.Комиссаров/Теория перевода/Москва: Высшая школа,1990.-247 бет.
22. Л.Н.Ерохина, Р.З.Загидуллин, Р.Ш.Амраев, А.А.Байсекеева/Практикум п информативному переводу/Алматы, 2003.-246-248
23. “Russian Petroleum Investor” журналы, 1997-1998.-277 бет.
24. “Oil Watch” журналы, 1999 жыл, №23
25. Аударма ойшықтары/Ақ жол – 2007, 15.09, 4 бет
26. Абенова Л./«Аударма және көркемдік ізденіс»/ 2003.-251 бет.
27. Ахметжанова Ф.Р., Қасенов Р.Е./«Термин және аударма іс-әрекеті өзімпаздылығы»,
28. Алшымбаев/«Мұнайлы өлкенің болашағы зор»/Президент және Халық, 2005, 3
29. Ахметжанқызы Л./«Экономиканы өркендететін мұнай мен газ қоры»/2003, 16бет
30. Жас қазақ үні/«Мұнай саласының дамуы мен өндірісі»,2005, 15-21
31. Байғабылұлы/«Мұнай мұнары: Қазақстандағы мұнай-газ саласындағы жетістіктер мен келеңсіздіктер»,
32. Құрманов С./«Қазақ мұнайының шежіресі», энциклопедия, 4бет
33.
34.
Техникалық мәтінді аударуда кездесетін грамматикалық мәселелер
Техникалық мәтіндерге сипаттама және техникалық мәтіндердің функционалды стилдік ерекшеліктері
Техникалық аудармаға қойылатын талаптар
Мұнай-газ саласындағы техникалық мәтіндерді аудару ерекшеліктері
Патенттердің аннотациялық аудармасы
Ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда лексикалық және грамматикалық трансформацияның түрлерін талдау
Ғылыми - техникалық мәтіндердің функционалды стильдік ерекшеліктері
Терминдерді аудару барысында трансформациялардың қолданылуы (ағылшын және қазақ заң терминдері)
Мұнай газ саласындағы мәтіндердің техникалық аудармасы
Американдық саяси дискурс