АҚШ мемлекетінің Орталық Азиядағы геостратегиясының негіздері
АҚШ – ҚАЗАҚСТАН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ
(1991-2007 жж.)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ……………………………………………………………
3
І тарау. АҚШ мемлекетінің Орталық Азиядағы геостратегиясының негіздері
9
1.1 АҚШ-тың Орталық Азиядағы жария және шынайы мақсаттары ...................................................................................
9
1.2 АҚШ мемлекетінің Орталық Азиядағы сыртқы саясатының бағыттары
15
ІІ тарау. Қазақстан Республикасы және АҚШ арасындағы саяси қарым-қатынастардың
24
2.1 Мемлекетаралық саяси қарым-қатынастардың дамуы 24
2.2 Қазақстан-Американ экономикалық байланыстарының қалыптасуы ..................................................................................
35
Қорытынды ……………………………………………………..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ……………………………….
46
49
КІРІСПЕ
Жалпы сипаттама. XX ғасырдың 90-шы жылдарында халықаралық саясатта елеулі
Этнотарихи-географиялық тұрғыдан біртұтас болған аймақ қазіргі кезде саяси-экономикалық дамуларының
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін биполярлық тепе-теңдік жойылып, халықаралық саясат
Бұл мемлекеттердің арасында Қазақстан өзінің экономикалық және саяси тұрғыда
АҚШ әскери тұрақтарының Қазақстанмен шекаралас мемлекеттерде пайда болуы және
Диплом жұмысының өзектілігі. Кеңес Одағы ыдыраған соң АҚШ бірден
Қазақстан Республикасы дербес, тәуелсіз мемлекет ретінде, Ұлы Кеңес
Ел нағыз ел, мемлекет болу үшін, оның рәміздері, өзін-өзі
Қазақстан өзінің геосаяси жағдайына байланысты көп бағытты саясат
Осыған орай АҚШ - Қазақстан қарым-қатынастарын зерттеу өзекті мәселе
Тақырыптың өзектілігі АҚШ ықпалының мейлінше артып, аймақтағы мемлекеттердің болашағы
Тақырыптың зерттелу деңгейіне тоқталатын болсақ, АҚШ-тың ОА-дағы геостратегиясы қазіргі
Деректемелік негізі ретінде:
1. Дипломатиялық құжаттар, заң шығарушы актілері, екі ел арасындағы
2. БҰҰ елбасы Н.Ә. Назарбаев, Қ.К. Тоқаев сөйлеген сөздері,
3. Шетел, ресей зерттеушілерінің дипломатиялық еңбектері, монографиялары;
4. «Егемен Қазақстан», «Аналитик», «Саясат», «Международная жизнь», «Континент» сияқты
5. Сонымен қатар интернет жүйесінен ресми сайттар материалдарына талдау
Біздің зерттеу еңбегіміздің өзегін құрап отырған мәселенің теориялык және
Н. Назарбаевтың, Қазақстан Сыртқы істер министрі Қ. Тоқаевтың, Қ.Сұлтановтың,
М. Мұхамедов, Б. Султанов, Л. Музапарова, А. Абишев, В.
Л.И. Иватованың "Энергетический фактор сотрудничества между Казахстаном и США"
Зерттеу жұмысымыздың мақсаты – АҚШ - Қазақстан қарым-қатынастарын, АҚШ-тың
- геостратегиялық тәжірибе негізінде АҚШ сыртқы саясатының басым бағыттарын
АҚШ-тың дүниежүзінің түрлі аймақтарына қатысты сыртқы саяси тәжірибесі аясында
- АҚШ сыртқы саясатына ықпал жасайтын факторларды саралау;
АҚШ сыртқы саясатына қатысты Орталық Азия аймақтық ынтымақтастық қарым-қатынас
АҚШ-тың сыртқы саясатын Қазақстан үшін тиімді пайдаланудың маңызын анықтау.
Қазақстан және АҚШ қарым-қатынастарының орнауының сатыларын айқындау;
Зерттеудің пәні ретінде АҚШ - Қазақстан қарым-қатынастарының кешенді зерттелуі
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері ретінде Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған
Диплом жұмысының құрылымы мазмұнына сәйкес кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
1. АҚШ мемлекетінің Орталық Азиядағы геостратегиясының негіздері
1.1 АҚШ-тың Орталық Азиядағы жария және шынайы мақсаттары
Американ әкімшіліктерінің II дүниежүзілік соғыстан кейінгі геостратегиясы Кеңес Одағына
АҚШ пен Еуропалық Одақ арасындағы ортақ экономикалық мүдделер айналасында
Қорыта келгенде, АҚШ-тың Батыс Еуропа бағытындағы геостратегиясының компоненттері –
Вашингтонның Парсы шығанағы аймағындағы геостратегиясының компоненттерінде идеологиялық фактордан басқалары
Американ әкімшіліктерінің АТА-да Кеңес Одағына қарсы қолданған геостратегиясы сәтті
Аймақ елдерінің АҚШ-ты жапон езгісінен азат етуші ел ретінде
АҚШ-тың геостратегиясы қазіргі кезде өзінің тәжірибесінде бұрын-соңды болмаған жағдайға
Ал қазіргі кездегі геостратегияда әскери-саяси компоненттің экономикалық-саяси компонентке орын
Қазіргі кезде Вашингтон осындай мәселелерді шешудің көзін ОА аймағынан
АҚШ-тың қазіргі кездегі ғаламдық мүдделерін, мақсаттарын анықтау оның ОА
Идеологиялық тұрғыдан алғанда, нарықтық-демократиялық құндылықтар дүниежүзіндегі бірен-саран мемлекеттерді ғана
Тұрақты мүдделердің қатарына өмірлік маңызы бар, демек, мемлекеттің қауіпсіздігіне
АҚШ зерттеушілері өздерінің тұрақты мүдделерінің қатарына АҚШ аумақ тұтастығының,
1.2 АҚШ мемлекетінің Орталық Азиядағы сыртқы саясатының бағыттары
КСРО таратылып, тәуелсіз мемлекеттер құрылғаннан бері он алты жылдан
АҚШ-тың ОА аймағындағы геостратегиясын, оның негізгі әдістерін пайымдаудың көзі
Бұл жерде айтып кететін жағдай мыналар – геосаясат ғылымы
Жалпы адамзатқа ортақ құндылықтардың идеологиялық деңгейге мемлекеттік мүдде бағдарламасы
Тарихта болған геосаяси тәжірибелердің негізінде қазіргі кездегі АҚШ геостратегиясының
Геосаяси тәжірибе Құрама Штаттардың ХVІІІ-ХІХ ғғ. дүниежүзілік қуатты мемлекеттермен,
II дүниежүзілік соғыстан кейін Құрама Штаттардың қуаты дүние жүзінің
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін осы аймақтардың ортасында геосаяси тұрғыдан
АҚШ-тың ОА-дағы шынайы мақсаттары оның қауіпсіздігімен тікелей байланысты –
Құрама Штаттардың жария мақсаттарының қатарына ОА аймағында демократиялық қоғамды
ОА аймағының төңірегіндегі Ресей, Иран және Қытай мемлекеттері АҚШ-ты
Аймаққа ықпал жүргізу деңгейі бойынша Ресейдің мүмкіншіліктері жоғары. Оның
АҚШ-тың аймақтағы геостратегиясына аймақ елдерінің ұстанған саясаты да елеулі
Аймақтағы келесі мемлекеттер – Қырғызстан мен Тәжікстан АҚШ-қа Вашингтонның
ОА елдерінің қатысуымен құрылған халықаралық әскери, саяси және экономикалық
Орталық Азия өңірі, оның ішінде Қазақстан үшін қауіпсіздікті қамтамасыз
АҚШ Орталық Азия республикаларында демократияның дамуына, азаматтық қоғамның орнығуына
АҚШ геостратегиясының қалыптасуы мен дамуындағы басым бағыттар оның тиісті
АҚШ-тың дүниежүзінің түрлі аймақтарына қатысты геостратегиялық тәжірибесі аясында оның
АҚШ Орталық Азиядағы геостратегиясына ықпал жасайтын басты факторларды анықтаудың
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін биполярлық тепе-теңдік жойылып, халықаралық саясат
АҚШ-тың қаржысын, технологиялық және ғылыми жетістіктерін пайдалануға, әскери қолдауына
АҚШ-тың ОА аймағында жүргізе бастаған сыртқы саясатын қарастырғанда үш
Екінші кезең: 1996-2000 жж. Құрама Штаттары аймақтың табиғи қорларын
Үшінші кезең – 2001 жылдың 11 қыркүйегінен басталып, қазіргі
Аталған кезеңдердің әрқайсысының ерекшеліктерін анықтау, олардың өзегінде жатқан ортақ
Кеңес Одағы ыдыраған соң АҚШ бірден Ресейдің ықпалын шектеп,
Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің «Сындарлы он жыл» атты
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін АҚШ ОА-ны игеру, онда орнығу
2. Қазақтан Республикасы және АҚШ арасындағы саяси қарым-қатынастардың орнауы
2.1 Мемлекетаралық саяси қарым-қатынастардың дамуы
Қазақстан - Американ қарым-қатынастары Америка Құрама Штаттары Қазақстан Республикасын
Кеңес қоғамының қайта құру кезеңінен өту барысында республиканың халықаралық
Қазақстан Республикасының Президснті Н.Ә. Назарбаевтың 1990 жылдың шілде айында
Осыған орай, 1991 жылы қыркүйекте Алматыға Американың мемлекеттік хатшысы
Қазақстанның ашық саясаты, орасан зор экономикалық мүмкіншілігі, өзгеше табиғи
1991 жылы 17 желтоқсанда Алматыға екінші ресми сапарымен мемлекеттік
1991 жылы желтоқсандағы Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болып жариялануы еліміздің
1992 жылы 3 сәуірде Қазақстан үкіметі Американдық "Сколден, Арис
1992 жылы 18-24 мамыр аралығында Қазақстан Республикасының президенті АҚШ-та
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың АҚШ-қа екінші сапары 1994
Президент Н.Ә. Назарбаевтың АҚШ-қа үшінші сапары 1997 жылы қараша
Сапар алдында 12 қарашада Президент Н.Ә. Назарбаев АҚШ-тың Халықаралық
1999 жылы сәуір айының соңына таман Қазақстан Республикасының Президентінің
Президент Н.Ә. Назарбаевтың Вашингтонға жасаған бесінші ресми сапарының нәтижесі
Бірлескен Қазақстан -Американ кеңесі Қазақстанның салмақты саяси және экономикалық
Америка өзінің жаңа стратегиясының бағдарламасына, стратегиялық шабуыл қаруларын шектеу
Жаңа тәуелсіз мемлекеттер (ЖТМ), (Вашингтонда бұрынғы КСРО республикаларын осылай
Сонымен, қорыта келгенде, Америка мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастардың өркендеп
Бұл екі шарт содан кейінгі кезеңде Қазақстан мен АҚШ-тың
Сапардың ең маңызды мәселесі мен нәтижесі, американдықтардың қатты қызыққаны,
Қазақстандағы ядролық қарудың дүниежүзілік маңызын дұрыс түсінген АҚШ еліміздің
Президент Н.Ә. Назарбаев Стратегиялық Шабуыл қарулары-1 келісіміне қол қою
Ядролық қарулар жөніндегі мәселеде Қазақстанның позициясы келесі ойлармен мүсінделеді.
Қазақстан-Американ қатынастарының даму перспективаларына күмәнмен қараушылар, яғни АҚШ-тың
2.2 Қазақстан-Американ экономикалық байланыстары
Қазақстан экономикасына шетел инвестициясын тарту экономиканың тұрақталуына, тұрақты экономикалық
Тәуелсіздігін алғаннан кейін Қазақстан Әлемдік банктың мүшесі болып, мақсаты
Жоғарыда айтылып кеткендей, Қазақстан мен Америка арасындағы тығыз саяси
"Американың мұнай компаниялары өз саласына 60%-дан аса тікелей инвестициялар
Алайда, екі ел арасындағы экономикалық байланыстарды жоғары дәрежеде деп
АҚШ-тың ресми және іскер ортасының Қазақстанмен сауда-экономикалық қарым-қатынастардың бүкіл
Қазақстан тәуелсіздік алуына байланысты шетелдік мемлекеттермен тікелей толыққанды экономикалық,
Бірлескен кәсіпорын жұмысына қатыса отырып, "Шеврон" Қазақстанның аймақтық инфрақұрылымын
"Шевронмен" мұндай ғасыр контрактысына қол жеткізу, американ капиталының Қазақстан
1992 ж. мамыр айында өткен елбасымыздың Вашингтонға ресми сапары
АҚШ-тың сауда министрлігінің санауы бойынша 1992-94 жж. кезеңдегі Қазақстанға
Статистикадан белгілі болып түрғандай, АҚШ өз капиталын негізінен, Қазақстанның
1994 ж. "Моторола" компаниясы Қазақстан жағымен радиотелефон байланысының ұлттық
Қазақстандық кәсіпкерліктің дамуы мен қолдауына Эксимбанк (АҚШ) қарыздар мен
Осы жылдары Алматыда кәсіпкерліктің Орталық Азиялық қоры ашылады, оның
1994 ж. МБРР (Реконструкция және Дамыту Халықаралық Банкі) және
АТ & Т және "Казинформтелекомның бірлескен жобасы бойынша 22,5
1997 ж. мұндай экономикалық қарым-қатынастардың жоғары
Екі елдің арасында экономикалық байланыстардың күшеюіне тек Қазақстан жағынан
Еліміздегі мұнайды өндеуге аса көп көңіл бөліп отырган американ
Қазақстан-Американ экономикалық байланыстарының айқын мысалы ретінде үстіміздегі жылдың қаңтар
Бірлескен қазақ-американ кәсіпорындарының ішінде 1997 ж. 2 сәуірде құрылған
Бірлескен кәсіпорындардың ішінде американдық әріптестермен жұмыс атқарып отырған кәсіпорындар,
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 1999 ж. сәуір айындағы Вашингтонға ресми сапарында
Осы сапар көлемінде американ - қазақстандық іскерлік ассоциациясы құрылып,
Қорытындылай келгенде, экономика саласындағы қарым-қатынастардың басты маңызды факторлары энергетикалық
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуының алғашқы жылдарында қызу қарқын алған
Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қазақ-Американ қарым-қатынастары туралы өзінің "5 лет
Сонымен, Қазақстан Республикасының дүние жүзінің өзге елдерінің ішінде АҚШ-пен
Ал, егерде, республиканың экономикалық дамуы елге кіріп отырған инвестицияның
Қорыта келгенде, АҚШ-тың Қазақстанға қызығушылығы экономикалық тұрғыда маңыздырақ болса,
Жұмыс соңында, АҚШ-ның Қазақстандағы алғашқы уақытша сенімді өкілі, елші
Қазақстанның қайталанбас табиғаты мен қазба байлығын үнемдеп, ұқыптылықпен пайдалануда
Үш жүз жылдан астам уақыт бойы халқының табандылығы мен
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы
2. Внешняя политика Казахстана: сборник статей" Алматы- Москва., 1995
3. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996
4. Назарбаев Н. Казахстан 2030: Послание Президента страны народу
5. Уткин А.И. Стратегия США для 21 века. М.,
6. Современные международные отношения / Под ред. Торкунова А.В.
7. Касенов У. Безопасность Центральной Азии. Алматы,1998
8. Проблемы глобальной безопасности.М., 1995
9. Лаумулин М.Т. Казахстан в современных международных отношениях: безопасность,
10. Касенов У., Елеукенов Д., Лаумулин М. Казахстан и
11. Проскурин С.А. Национальная безопасность страны: сущность, структура, пути
12. Джекшенкулов А. Новые независимые государства Центральной Азии в
13. Дугин А.Г. Основы геополитики. Геополитическое будущее России. М.,
14. Дергачев В.А. Геополитика. Учебное пособие. Киев, 2000г.
15. «Партнерство во имя мира и развития экономики» К
16. Гаджиев К.С. Введение в геополитику. М., 2000г.
17. Гаджиев К.С. Геополитика. -М.: Международные отношения, 1997.
18. Бжезинский З. Великая шахматная доска. Господство Америки и
19. Всеобъемлющая международная безопасность. Международно-правовые принципы и нормы: Справочник
20. Европейский Союз и Центральная Азия, Алматы, 2000.
21. Исингарин Н.И. СНГ: десять лет.-Алматы, 2001.
22. Идрисов Е.А: Казахстан и мировой рынок нефти //
23. Мантусов В.Б. "Интеграционные образования в рамках СНГ"// ВЭБ,
24. Петраков Н., Шагалов Г., "Валютный фактор в экономической
25. Покровский В.А. "Некоторые экономические аспекты сотрудничества стран СНГ".
26. Рыбалкина "Мировые экономические отношения" //Москва 2003г.
27. Шапира М. "Интеграция стран СНГ: политический и экономико-теоретический
28. www.sng.nso-mgimo.ru ;
29. Назарбаев Н. Сындарлы он жыл. - Алматы: Атамұра,
30. Назарбаев Н. Ғасырлар тоғысында. - Алматы: Өнер, 1996.
31. Назарбаев Н. Тарих толқынында. - Алматы: Атамұра, 1999.
32. Назарбаев Н. "5 лет независимости" Алматы, 1996,
33.Внешняя политика Казахстана : сборник статей, Алматы- Москва,1995 9-
34.1996 ж. 12 сәуірде өткен Дж. Бейкердің келуіне байланысты
35. Иватова Л.М. Казахстанско-американские отношения опыт политологичсского анализа
36 Ғиззатов М. Қазақстан-Американ қатынастарының жаңа кезсңі // Ақиқат,
37. Иватова Л.М. Казахстанско-американские отношения: опыт политологического анализа результатов
38. Казахстан-США: Отношения развиваются успешно
39. Нұрғалиев Б. Америка көзқарастан басталады // Егемен Қазақстан,
40. Дж. Бейкер мырзаның келуіне байланысты дөңгелек стол туралы
41. Байдельдинов Л. Основы политологии: Учебник.- Алматы: Аналит. Центр
42. Бакаев Л., Кыдырбекулы Д. Казахстан в фокусе геополитики
43. Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана. - Алматы:
44. Жамбылов Д.Ә. Тәуелсіздік және саяси сана. -
45. Токаев К. Под стягом независимости: Очерки о внешней
46. Токаев К. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации
47. Токаев К.К. ООН: полвека служения миру.-Алматы, 1995.
48. Токаев К.К. Дипломатия РК. Астана: Елорда, 2001.
49. Жумагулов Б. Наши корни едины. Доклад на Форуме
азиатских стран от 05.05. 2006.
50. Кушкумбаев С.К. Центральная Азия на путях интеграции: геополитика,
51. КИСИ Центральная Азия до и после 11 сентября:
безопасность. Алматы, 2002.
51
АҚШ - Қазақстан қарым-қатынастары (1991-2007 жж.)
АҚШ-тың ОА аймағындағы сыртқы саясатын кешенді зерттеу
ЖАПОНИЯ ЖӘНЕ АҚШ
Жапонияның қазіргі кездегі геосаясаты
Орталық Азия және қазіргі таңдағы халықаралық қатынастар жүйесі
Көлемді Орталық Азия жобасының саяси - экономикалық мәні терең
Үндіқытай елдері жайында
Қытайдың орталық азиядағы сыртқы саясаты
Орталық азиядағы аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің ішкі және сыртқы факторлары
Қазақстан тәуелсіздігінің жариялануы