Күйші отыр домбыраны дүрілдетіп, Құмар қып тартқан күйдің ырғағына
Ілияс Жансүгіровтың "Күйші" поэмасы
Қазақ поэзиясында бүгінге дейін өнер жайында
Ілиясты ылғи да ән-күйдің әсерінен туған,
Қобызшы Малқыбай шал Матайдағы
Матайда Кенже, Тұңғат, Сақайдағы
Қазақта қобызшының қалғаны сол,
Жорға еді маймаңдаған бақайшағы, -
деп таныстыруынан-ақ күй құдіретіне елтіп, шарықтаған
Қобызшы ол "Ақ көбікті" аңыратқан
Боздатып "бозінгенді" күңіренткен.
Малқыбай қобызшыдан ақынның бала кезде тыңдаған
Міне, осылайша Ілияс асудан-асу бел асып
Аңқытып ақ орданың бір жағында
Күйші отыр домбыраны дүрілдетіп,
Құмар қып тартқан күйдің ырғағына.
Оның күйін тыңдаған жұрт:
Жып-жым-жырт тыңдағандар тіл кескендей,
Құрыштап құлақтарын үн кескендей.
Сылдырап кейде қамыс, кейде бұлақ,
Қырдағы қоңыр түнде жыр көшкендей.
Оның тартқан алуан түрлі: зарлы, ащы,
Анқылдап алтын күрек домбырадан
Құйып тұр жазғы жылы жаңбырдай боп,
деп суретті сөзге көшіреді.
Табиғат тып-тыныш бола қалды.
Қырдағы қоян, құлан құлақ тігіп,
Қамыстан жолбарыс та ыңыранды.
Күн тыңдап кірмей тұрды ұясына,
Бұлт тыңдап, мінбей тұрды тау басына.
Мақұлық жерде, көкте маужырады.
Қараған бір жан болмай шаруасына.
Су ақпай, жатты толқып арнасында,
Қарғалар қалқып қалды жар басында.
Сүйсініп домбыраны тыңдады жұрт,
Тырп етпей тілеулес боп зарласынға.
Осылайша, адам түгіл, жан-жануар, өлі, тірі
Үйсіннің ерулігі болар бізге,
Бергенім басы бүтін байлап басын, -
деген мұздай сөзі.
Поэмаға өзек болған негізгі идея -
Ә дегенде Қарашашқа тұтқын, құл болдым
Қара қас, қылан қабақ, кер кұба
Қарашаш, алмас сағақ, құралай көз.
Сырықтай ордадағы сымдай бойы,
Талшыбық қыпша белдің өзі нағыз.
Түлкі қыз қызыл алтай, кер марал
Ақ қоян, бозша, байтал, ақша нар
Қымыздай балға ашытқан тәтті қыз,-
болып көрінеді. Оңаша тыныш сәнді отауда
Күйшінің жан дүниесін баурап алған құштар
Саусақтар ойнап, орғып, қаздаң қағып,
Суырып ішек тілін, мұңын шағып.
Жүйріктің шын күйі келгенінде
Шығаннан шыға шаппай тұрсың нағып.
Асқақтап, кейде күйді көкке өрлетіп,
Алыстап, шырқап, сілтер, әрі кетіп,
Қайырып, қалықтатып, қайта оралтып,
Бірден-бір ақырын-ақырын төмендетіп.
Ызғытып, өлке өрлетіп, баяулатып,
Соқтырып кейде боран дауылдатып,
Көңілдің асқарынан тұманды айдап,
Артынан нөсерлетіп, жауындатып...
Күй ырғағын, әуен-сазын айнытпай бейнелеп, нөсерлеткен,
Домбыра бебеулетті, безілдетті,
Кернетіп кең даланы кезіп кетті.
Біресе қашағанды қырда қуып,
Ән шырқап қоңыр түнде, қой күзетті,
дейді тағы да.
Қазақ күйінің табиғатын қазақ болмысының көрінісі,
Сұлу қызға көңілі кеткен күйші неше
Ал қиял қанаты талып, өзінің шын
Күй құдіреті Қарашашты да балқытып, құштарлық
Бұл сорлы Дулат па екен, Үйсін
Күйшім боп өміріне жүрсін бе екен?
Сүйкімді жігіттің бұл бұлбұлы ғой?
Қарашаш осыған-ақ тисін бе екен?
Бұл сорлы күйді неге үйренді екен?
Күй ата бұған дарып жүрген бе
Қарашаш мұны қалап алдым десе,
Хан Кене намыстанбай, ти дер ме
дейді бұл сәтте. Бірақ ол да
Жоқ, болмас, ауырдым ба, жындандым ба,
Қараға хан затымды былғармын ба.
Бұл менің басыбайлы бір малайым
Тиюге енді маған құл қалды ма?!
Екеуі де ғашықтық құштар сезімнің құшағында
Қарадан шыққан жігіт Сапақ бізді басынды
Осы оқиғаның бәрін бастан аяқ көзімен
Поэмада әділетсіздікті, зорлықты тізе бүктіретін ұлы
Ілияс Жансүгіров. КҮЙШІ (Поэма)
Ілияс Жансүгіровтың "Күйші" поэмасы
Ілияс Жансүгіровтің Құлагер поэмасы - сюжетті поэма
І. Жансүгіров лирикасы
Ілияс Жансүгіров — ақын ,қоғам қайраткері
Ілияс жансүгіров және сөз өнері
Аш бөрі
Қазақтың қайсар Үш Арысы
Балұстаұлы Есбай
Көнерген сөздерді шығармалармен байланыста оқыту