Омбы қаласының орны
Мазмұны
Кiрiспе
Тарау-I. Омбы қаласы - дала генерал-губернаторлығының 1882-1917жж
әкiмшiлiк- саяси орталығы
Тарау-ІІ.Омбы қаласының қазақ қоғамының экономикалық өмiрiне әсер етуi
Тарау- IIІ. Омбыдағы білім ордаларындағы қазақ жастары.
Тарау ІУ. Омбы ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ
ширегіндегі қазақ интелиигенциясының қалыптасуы мен
саяси-рухани орталығы.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Кiрiспе
Тақырыптың өзектілігі. Туған республикамыздың тәуелсіздік алуы қоғамдық өмірде үлкен
ХIХ ғасырдың ортасынан бастап Қазақстан Ресей өнеркәсіп орындары үшін
Қоныс аударушылар Ресейдің еуропалық бөлігінен ғана емес, сондай-ақ басқа
Патша өкіметі Қазақстанның кең даласынадағы байлық көзін өзінің шикізат
Революцияға дейiнгi дәуірдегі қазақ орталықтарының бірі Омбы қаласының тарихы
Омбы қаласы, қазақ даласы мен Батыс Сiбiр жазығымен шекаралас
Омбыда өз ағартушылық қызметін бастаған Шоқан Уәлиханов, Әлихан Бөкейханов,
Омбы қаласы «Үш жүз» партиясының құрылған жерi екендігімен де
Омбы қаласы Батыс Сiбiрдегi ең iрi әскери қамал, Сібір
Тақырыптың деректік негізі. Омбы қаласын зерттеудің тарихнамалық ертеден келе
Революцияға дейiнгi кезеңде Омбы тарихын зерттеуде, ең алдымен, орыс
Омбы туралы маңызды мағұламтты Петербург ғылымдар Академиясының мүшесi -
Швед дәрігері П.С. Паллас экспедициясының мүшесі Иоганн Петер Фальктың
Капитан П.П. Рычковтың зерттеуiн бағалау керек, ол осы өлкені
Капитан И.Г. Андреевтiң зерттеулерi де маңызды, өзiнiң 5 жыл
Этнограф П.И. Небольсиннiң еңбегiне назар аударсақ, алдыңғы зерттеу секiлдi,
Үш ғасыр бойы өмiр сүріп келе жатқан шағын ғана
Белгiлi қазақ ғалымы Ш.Ш. Уәлихановтың ғылыми зерттеулерi де маңызды.
ХIХ және ХХ ғ.ғ. Омбы қаласының тарихы жөнінен, яғни
Сібір қалаларының ірі орталықтарының бірі ретінде, бұл өлкенің игеріле
Сібір өлкесінің, соның ішінде Омбы қаласының революцияға дейінгі тарихнамасына
Аз зерттелген аудандарды неғұрлым толық зерттеу және жинақтап көрсету
1822 жылғы 22 маусымда патша «Сібір губернияларына арналған мекемлер»,
Диплом жұмысының негізгі мақсаттарының бірі «Алаш», «Үш жүз» партиясының
«Үш жүз» партиясы мен «Алаш» партиясының саяси бағыттары бір
«Үш жүз» бен «Алаш» партиясының арасындағы тартысты қазақ зиялыларының
«Үш жүз» партиясының қандай мақстатта құрылғандығы жөнінде әртүрлі пікірлер
Т. Елеуов «ұлтшыл», «ұсақ буржуазияшы партияның бірі» - деп
1990 жылдары «Үш жүз» партиясының тарихын арнайы зерттеген тарихшы
Алаштанушы К.Нүрпейіс «Үш жүз» партиясының құрылуы, олардың көтерген әлеуметтік-экономикалық
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізіп өз тархын зерделей қарап, тереңдей
Қазіргі таңда қалалар тарихы жөнінен қазақстандық ғалымдар Ж.К.Қасымбаев, М.Ж.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап өлкеде қалыптасқан қазақ зиялылары
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХIХ ғасырдың екінші жартысынан Батыс-Сібір генерал-губеранторлығының,
1917 жылы Батыс Сібірдің ірі орталығы болған, мұнда 140
ХIХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында Омбы
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері. Диплом жұмысының негізі мақсат – міндеттерінің
дала генерал-губернаторлығының орталығы Омбы қаласындағы қазақтар мен көрші жатқан
қазақ халқының өлкемен экономикалық байланыстарын қарастыру;
қарастырылып отырған кезеңдегі қазақ интеллигенциясының қалыптасуы мен пайда болуындағы
қазақ өкілдерінен оқу орындарында мамандар даярлаудағы Омбы қаласының орны;
саяси партиялар мен олардың қызметін;
Дала генерал-губернаторлығының патшалық басқару саясатын бағалау;
Зерттеу жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі тарау мен қорытындыдан тұрады.
Тарау-I. Омбы қаласы - дала генерал-губернаторлығының 1882-1917жж. әкiмшiлiк, саяси
Омбы қаласы 1839-1882 жылдар аралығында Батыс Сiбiрдiң резиденциясы, 1882-1917
Омбы - Дала генерал-губернаторлығының 1882-1917жж. әкiмшiлiк-саяси орталығы.
ХIХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басында Омбыда 34 ұлттың
Негiзiнен, қала халқы саудамен, өнеркәсiппен, қолөнермен және басқа да
Қазақстан қалалары өздерiнiң бүкiл тарихында орыс-қазақ халықтарының әлеуметтiк-экономикалық, шаруашылық
Өзiмiзге белгiлi, «қала материалды өндiрiстiң, адамдарды орналастыратын, қоғамдық және
ХVI ғасырдың екiншi жартысында Сiбiрдi жаулап алу процесi негізінде,
ХVIІI ғ. басында Сiбiр орыстары солтүстiгiндегi Мұзды мұхитқа дейiн
Жаңа реформаны әзірлеуді патша сол жылдардағы белгілі либералдық пиғылдағы
Аз зерттелген аудандарды неғұрлым толық зерттеу және жинақтап көрсету
Бұл жобаны жасауға болашақ декабрист Г.С. Батюшков белсене қатысты.
1822 жылғы 22 маусымда патша «Сібір губернияларына арналған мекемелер»,
Орта жүздегі дәстүрлі мемлекеттілікті таратып, хан атағын «мүлде артық»
болды: даладағы жаңа үштаған- округ, болыс, ауыл бұрынғы рулық
Орыстар мен қазақ хандарының арасында бейбiт қарым-қатынас 1694 ж.
Экспедиция, князь А. Бекович-Черкастың басқаруымен Хиуа арқылы Амударияға жiберілдi,
Жоңғарлардың қолдарында қалып қалмау үшін, олар кейiн шегiне бастады.
Гагаринге көмек ретінде жабдықталған керуен ақшасы мен азық-түлiгiк жіберілген
Экспедициядан қалғандар Ертiстен Омға дейiн жүзiп барып, сол жерде
ХVIII ғасырдың басында Жоңғарлардың қазақ көшпендiлерiне қарсы шабуылдарды күшейді.
ХIV ғасырдың екiншi жартысында Ресей мен Англия арасында бәсекелестік
Жергiлiктi орыс тiлдi халық үшiн бұл социалды база болатын,
Денсаулығы жақсы әйелдердi офицерлер әйелдiкке алған, ал ауру-сырқаулары қатардағы
Бiрақ жарлық ұлы Петр патшаның өлiмiне байланысты орындалмады, Омбы
Омбы қаласының қайғылы беттерiн, қаланың құрылуындағы адам тағдырының қиын
Қорғанды соғуды Ом ауданында алғашқы бастаушылар князь Шаховский, Қайсаров
М.Д. Бухгальцтiң кепiлiндегi Омбы қаласы уақытша нығая бастайды. Бiрақ
Даланың төменгi бөлiгi күмiс, бiр бөлiгi кiрпiш сызығымен нығайтылған,
1882 жылы Сiбiрдегi жаңа территорияның бөлінуiне байланысты, Омбы
Елтаңбаның көрiнiсi, қызыл жазықтықта қазақтың ұлттық киiмiн киiп, күмiс
Елтаңба Александр I-шiмен 18 ақпанда 1825 жылы бекiтiлген. Кезектi
ХVIII ғ. соңында Омбы қаласы әсіресе, Дала өлкесiнiң қазақ
Осындай үлгiмен, Омбы қаласында әлеуметтік - экономикалық құрылымның басталуы
Қала бiртiндеп өсе бастады және ХIХ ғасырдың ортасына таман
Сiбiр Мәскеулiк трактан алыс жатқандықтан Омбы iрi өнеркәсіп орталығы
Омбы алғаш рет қазақ даласынан арзан шикізатты жеткізу пункті
Омбыда Сiбiрге тән басты өнімдер болмағандықтан бұл аң терісі
Қала халқының басым бөлігі әскерилер мен чионвниктер болып
Омбы Батыс Сібірдің өтпелі линиясын нығатудың орталығы саналды.
Өкімет мұнда басқада Сібір қалалары сияқты саяси тұтқындарды
Омбы қорғанын және де әскери қорғандарын салу кезiнде Ресей
Бұл кезеңде Ресей, Қытай және Туркия алғашқы Азия көшпендi
Iрi елдермен кең көлемде шекаралас қазақтар өз жағдайларының қандай
«Ғылыми қызығушылық емес және қазақ, өзбек, түркiмен, қырғыз және
Алғашында бұл роль Тобылға тән едi, бiрақ уақыт өтуiмен
Бұл уақытта «Сiбiр қазақтарының жарғысы» шыққан болатын.. Бұл документтi
Жарлық бойынша, бiрiншi кезекте Орта жүздегi хандық билiктi әлсiрету
ХIХ ғасырдың отызыншы жылдарының соңында Сiбiр басқармасында бірқатар өзгерiстер
«9. бөлiм. -Ақмола, Семей және Жетiсу облыстарын басқаруға басты
51. бөлiм. Омбы, Петропавл, Семей, Верный және Орал қалаларында
54. бөлiм. Омбы, Петропавл, Семей және Верный қалаларында дәрiгерлер,
99. бөлiм. Ақмола, Семей облыстарына және Жетiсай Дала генерал-губернаторлығына
101. бөлiм. Әрбiр уезде және Омбы, Семей, Верный және
Жағдайдың бiрнеше бөлiмдерiнiң мазмұны осылай болатын, егер де
Дала генерал-губернаторлығының орталығы Омбы зерттелген еді. Жағдай бойынша генерал-губернаторлық
Әрдайым ауыстырылып отырған генерал-губернаторлар, өздерiнiң орындары тұрақты емес екенiн
А.П. Хрущев (Батыс Сiбiр генерал-губернаторы 1866-1875жж.) 1867 жылы жандарман
Айтып өту керек, генерал-губернаторлықтың жағдайы орталық билiкпен қарым -
1870-1880 жылдардағы елдегi iшкi саясаттың ерекшелiгiнің бірі, финанс-экономикалық мәселелері.
Халықтың тығыздығының аздығы, хабарласу жолдарының әлсiздiгi, «өзге ұлттардың» үлкен
Арнайы заңгерлердің соттық қызмет үшiн аз болуы.
Бұл жағдай Трансiбiр магистралiнiң құрылуымен және Томск заңгерлер факультетiнiң
ХIХ-ХХ ғасырда Сiбiр әкiмшiлiгiнде шетел шекара сызықтары саяси
Бүкiл Сiбiрдiң бiр орталықтан басқарылуы көп пайда әкелмейтiндей көрiндi.
1905 жылы Семей губернаторы Галкин жоғарыдағыларға барлық күштерiмен қазақтарды
Г.Н. Потанин орыс интеллигенциясының «өзге ұлттарға» көрсетiлетiн зорлықтарға қарсы
Билiк шеңберiнде орыстарға сенбеушiлiк қажет болмады. Сiбiр өзге ұлттарының
Тарау-ІІ.Омбы қаласының қазақ қоғамының экономикалық өмiрiне әсер етуi
Омбы Сiбiр казак әскерiнiң әкiмшiлiк орталығы (1808-1907жж), Батыс-Сiбiр (1824-1882жж)
Омбы қорғаны Батыс Сiбiрдегi аса маңызды әкiмшiлiк, әскери және
Омбыда кеден iсi жұмыс істеуі, 1753 жылы бұл тауарлар
Тек 1865 жылығы Сот кеден кiтабында жазылғандай, тауар
Ең бiрiншi Қазақ өлкесiндегi басты «экспорттық» операция бұқа, мал
1897 жылы санақ бойынша Қазақстан халқы, ол 40
Қазақ даласынан тұз тасу ХІII ғасырда басталған, ол кезде
Қаншалықты тұз кiрiстi сауданың бiрi және аса қажеттi тауар
Қазақтарға тұзды өндiруге және оны базарға сатуға тыйым салынған
Тұз табушылар бұл көлдерден аса қажет азықты қолымен, көл
Айтып кетпесе болмайды, қазақ өлкесiнiң көптеген бүлiнбеген ресурстарын орыс
Қазақтар тек материалдық өндiру сферасына ғана, шектеу қойылмаған немесе
Кесте 1. Қазақ даласынан кеден арқылы Батыс Сiбiрдiң iшкi
Малдың түрi 1850 жыл 1851 жыл 1852 жыл 1853
Жылқы басы 2081 1816 2861 2327 2082
Оның бағасы 21075 20442 31311 24672 20851
Iрi қара басы 7990 11353 26483 26970 23927
Оның бағасы 81452 103660 152740 206874 233923
Қой мен ешкi басы 409742 367532 357704 459090 268587
Оның бағасы 566906 360582 358633 557220 271574
*Шпалтанов В.П. ХIХ ғасырдың бiрiншi жартысы Батыс Сiбiрде базар
1 кестеге талдау және диаграммалық орналасуы жасайтын болсақ бес
Географиялық Батыс Сiбiр мұнадай үлгiмен мамандандырылды: солтүстiк бөлiгi-қолөнермен, орталығы-егiншiлiкпен,
ХХ ғасырдың басында Солтүстiк Қазақстан мен Батыс Сiбiрдiң оңтүстiк
Жәрмеңке саудасының ролiнiң маңыздылығын айтып кету керек. Мысалға, ХХ
1891 жылдың жазында патша мұрагерi, Николай II, Дала өлкесiнiң
1911 жыл қала өмiрiндегi ең бiрiншi оқиға Батыс-Сiбiрдiң ауыл
1897 жылғы халық санағы, қаланың дамуына үлкен мән бердi.
ХІХ ғасырдың соңында Омбы қаласында 20084 ер адам, 17292
Омбы қаласындағы тіл білімі бойынша бөлу. адам санымен
Қырғыз-қайсақ татар башкир сарт өзбек тептер чуваш
Ер-335
әйел-170 Ер-599
әйел-170 Ерлер-42 Ерлер-4 Ерлер-7 Ерлер-6 Ерлер-21
Бұл кестеден көріп отырғанымыздай Омбы қаласының тұрғындарының ана тілі
Омбыдағы қазақ халықтарының қызметіне қарай бөлінуі.
Қырғыз -кайсактар
Еркін отбасы мүшелері
Әкімшілік, қоғамдық жұмыста 5 адам
Жек юристік қызмет 1 адам
Оқу және тәрибе жұмысында 1 адам 5 адам
Дәрігерлік және санитария қызеті 4
6
Бостандығынан айырылғандар мен жазасын өтеушілер 7 - - -
Жер өңдеумен айналысатындар 7 - 5 10
Мал өсiрумен 53 - 40 60
Мал өнiмiн өңдеушiлер 1 - 3 1
Ағашты өңдеу 2 - 1 -
Мал азықтарын өсiмдiк тауарын өңдеу 1 - - -
Киiм дайындау 2 4 1 1
Қолөнер 22 - 7 10
Пошта, телеграф, сымтетiк 1 - 1 -
Нақты анықталмаған сауда 3 - - 2
Мал сатумен 3 - 8 9
Қалған ауыл шаруашылығының тауарлары 17 - 1 4
Мата мен киiм заттары 3 - 3 4
Терi мен жұн 3 - - 5
Белгiсiз жұмыстар 2 - 4 3
Көрсетiлмеген жұмыс тұрлерi 3 1 1 -
Статистикалық мәлiметтерге қарасақ, кестеде көрсетiлгендей, негiзiнде, қазақ халқы мал
Омбы қаласы ХIХ ғасырдың екiншi жартысы ХХ ғасырдың басында
ХIХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарының екiншi жартысында Омбы қаласының өмiрi
1885-1886 жылдар-Петропавлдан Ақмолаға дейiн, Көкшетау мен Атбасар арқылы.
1893-1895 жылдар-Омбыдан Семейге дейiн, Верный қаласымен Балқаш көлiне және
Зерттеудегi материалдар бойынша, 1885 жылы Омбы әскери округiнде 40-шаршы
Тiптi Сiбiр-Аляск қоғамы үшiн магистральды Беринг бұғазы алып жүруге
Құрылыс металлургиялық өнеркәсiптiң дамуы үшiн аса қажет болды. Жолдың
Сiбiр экономикасының дамуына Сiбiр темiр жолының құрылуы үлкен әсер
20 жыл iшiнде қала халқының. шамамен ол 3 есе
Сiбiр майын экспорттау басталды, қалада Дат фирмасы пайда болады
Сiбiр темiр жолымен Солтүстiк Қазақстаннан Сiбiрге ауылшаруашылық өнiмдерi мен
1897 жылы санақта Омбыда 37.5 мың тұрғын болса,
Омбының байланысты материалдардан нан жүктерiнiң Сiбiр станциялар мен жыдар
Темiр жол май әкелудi 1898 жылдан 1901 жылға дейiн
Темiр жол құрылысының басталуымен Ресейде жол салуға қарсы құқықтық
Қорыта келе айтатынымыз Сібір темір жол құрылысы тек
Тарау- IIІ. Омбыдағы білім ордаларындағы қазақ жастары.
Омбы қаласы ХІХғ. ІІ-ші жартысында Сібір өлкесінің ағартушылық орталығының
Омбыда бірінші оқу орны 1789 ж құрылып 1870 ж.
ХІХ ғасырдың бас кезінде мектепте Сібір магометандарының еркін тыңдаушылары
Сібірдегі ең бір ескі оқу орны 1813ж. негізі қаланған
Оқу пәндеріне (провиславие) үшін құдай заңдары, (мұсылмандар) үшін магометан
Келесі, 1855 жылы Ш.Уәлиханов Гасфорттың Омбыдан Іле Алатуына дейінгі
1856 жылың көктемінде болашақтағы Шығыс зерттеушісінің өмірінде өшпес із
1986 жылдың шілдесінде Шоқан Шыңғысұлы атымен Омбы қаласындағы көше,
1881 жылы 1- қаңтарда Омбы қаласында 20-оқу орны орнатылды.
ХХ ғасырдың басында Батыс Сібірдегі алғашқы арнаулы оқу
1881-1887 жылдары полиция департаменті гимназияда тәрбиеленуші 457 ер балалар
Қазақтардан оқушының аз болуын, Ақмола және Семей облыстарындағы, көшпелі
Семинария курсын бітіргендер көбіне облыстық, уездік және басқа
ХХ ғасырда семинарияда оқитын қазақтар саны өте аз болған.
Бұдан әрі педагогикалық кеңес семинария директориясының өтінішімен:
1.Омбы семинариясына жылына қазақтардан 10-15 адамға дейін оқуға түсуге,
2.Қазақ тілінінң маманын жылына 600 сом айлық жалақымен
Бұл өтінішті дала генерал- губернаторлығына жіберді.Сөйтіп ХХ ғасырдың бас
№12 7 май 1914 жылы тәрбиеленушілердің 1-3 кл. дейінгі
Кейінгі бір мінездемеде Нұрмақов Нығмет Семей облысы, Қарқаралы
Сәкен Сәдуақасов Сейфуллин туралы , ол «Ақмола
Осы сынды мінездемелер семинарға қатысушылардың барлығына жасалған болатын. Мысалы,
1916 жылдағы протоколдарда қазақ жастарының семинарияда оқуға деген
Қазақ жастары жыл сайын бөлінетін степендияға оқитын еді. Бірақ
Жалпы білім пәндерінен басқа оқушыларға практикалық сабақтарды да оқытты:
Техникалық училищенің бітірушілерінің арасынан біз Итжанов Иляьс, Тарабаев Иманбай,
Омбыда Транссібір магистралінің ашылуымен жаңа оқу орындары ашылып көптеген
Осы фельдшерлік мектепке қазақ тәрбиеленушісі, оқытушылар да келе бастады.
Ауыл-шаруашылық училишелерінде басты назарды жазғы практикаға оқушылар қоныстандыру
1916 жылы Омбыда 11 орта жалпы білім беретін оқу
Омбы қаласы дала өлкесінің ағартушылық орталығы ретінде қазақ интелегенциясының
Тарау ІУ. Омбы ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ
ширегіндегі қазақ интелиигенциясының қалыптасуы мен
саяси-рухани орталығы.
Зерттеу барысындағы Батыс Сібір интелегенциясының құрамы үлкен империяның Еуропалық
Омбы қаласы қазақ даласы мен Батыс сібірдің шекарасында жатқандықтан,
1.Техникалық училищедегі дәріс алу, жоғарғы оқу орнын бітрген соң
2. Омбы бөліміндегі императорлық Москва ауыл-шаруашылық бөліміндегі қызметі.
3. Дала өлкесіндегі қазақтар арсындағы қаладағы саяси қызметі.
Әсіресе қазақ лидерінің Омбы бөліміндегі қызметі туралы тоқтап кетуге
Ұлттық мемлекет құру Ә. Бөкейхан және басқа буржуазиялық-демократиялық бағыттағы
Кадет партиясы ұлт автономиясына қарсы. Біз, Алаш ұранды жұрт,
Хатта айтылған пікірлердің бәрі дерлік сол күйінде осы жылғы
Өз кезегінде Бөкейхан үшін кадет партиясынан шығып, ұлттық Алаш
Ә. Бөкейханның саяси өмірбаянында 1916-жылдыңдүрбелеңі және майдандағы қара жұмысқа
1916-жыл оқиғасына байланысты ғылыми әдебиетте болашақ Алаш партиясының негізін
Әлихан Бөкейхан мәселелердің жоқтаушысы ғана емес, бүкіл қазақ елінің
Қорытынды:
ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басында Ресейдің қоғамдық және
Империяның Орал аймағының географиялық аумағы өзгері. Екі генерал-губернаторлығының орнына
Дала өлкесінің әкімшілік-саяси орталығы ретінде Қазақстанның да саяси-экономикалық тағдырында
Сібір темір жолының қазақ даласындағы құрылысы көптеген өзгерістерге әкелді.
Омбы қаласындағы оқу орындарында талантты қазақ жастарының білім
Атақты Ә.Бөкейханов, М. Дулатов, Ж. Ақбаев, Ережеп Итбаев, Асылбек
Сонымен қатар Омбы қаласы 300 басшыларының арасындағы өзара тартыс
Қазақ тарихында «Үш жүз» партиясы социалистік бағытта құрылған
Тұтас алғанда Омбы қаласы көп уақыт бойы қазақтың дәстүрлі
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Қасымов Ж, Агубаев И. История Акмолы. Алматы, 1998, 69-бет.
Ясперс К. Смысл и назначение истории.-М.: Республика, 1994.-527с.-С.28.
Миллер Г.Ф. История Сибири. Л.: Академия наук СССР-Т.2,1941-638с,-С.67.
ПекарскиймП.П. Сношения Рычкова П.П. с. Академией наук в ХVІІІ
Андреев И.Г. Орталық Орданың қырғыз-қазқтары. Алматы «Ғылым»1998.-365с.- С 150.
Сонда 151-б.
Валиханов Ч.Ч. О хонтайше. Собр. Соч. В 5 т.-А-Ата:
Потанин Г.Н. Письма Г.Н. Потанина.- Иркутск: Издательлство Иркутского университета,
Завалишин И.И. Указ. соч.-С.52.
Лаптев И.П. Указ.соч.- С.16-17.
Андриевич В.К. Исторический очерк Сибири.- Спб., 1887.-...765с.- С.19.
Словцов П. Указ. соч.-С.45.
Вагин В.И. Из Екатеринбурга в Омск (Путевые заметки). //
Громыко М.М. Западная Сибирь в ХVІІІв. Русское население и
Сибирская советская энциклопедия- М. Московское книжное издательство, 1929-1937. –
История Сибири. –Ленинград: изд-во Наука, 1968.-Т.1-3.
Аполлова Хозяйственное освоение Прииртышья в конце ХVІІ-первой пол. ХІХ
Елькеев Б. Из истории идейно-политической борьбы в Казахстане в
История Казахстана: белые пятна.-// Сб. ст.-АПлматы: Казахстан, 1991.-345с.-С.51.
Сейфуллин С. Тернистый путь. Историкр-мемуарный роман. Алматы: Жазушы, 1975.
Касымбаев Ж.К. Города восточного Казахстана в 1861-1917 гг.-С45.
Касымбаев Ж.К. История города Акмолы (1832-1917 гг.) –С. 89.
Елагин А.С. Абдиров М. Ж. История казачества Казахстана Алматы:
Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана.-с. 108.
Бекхожин Х.Н. Первая казахская газета Дала Уалаяты, Алматы,1949.26с.
Қойгелдиев м.К. Алаш қозғалысы, Алматы; Санат, 1995.- 368 б.
Канафин К. Раимджан Марсеков. Формирование мировоззрения. Общественно- политическая деятельность.
Камзабекұлы. Руханият, Алматы: Казахстан, 1998. 345 б.
Кемеңгерұлы Қ. Таңдамалы. Алматы: Казахстан, 1996. 296 б.
Азиатская Россия. Спб. 1914, 1-том, 293 б.
Жоқтау (воспаминание детей репрессированных казахстанцев).- Алматы 1998.-100с.;
Ә. Бөкейханов Таңдамалы, Алматы, Қазақ инцеклопедиясы , 1995.-477 б.
Катанаев Г.Е. Указ. соч.-С.136.
Златкин И.Я. История джунгарского ханства.
Турчанинов Н.В. Указ. соч.-С.296-299.
Жиренчин К.А. Указ. соч.-С.259.
Козорезова Л.А. Развитие коорперации Северного Казахстан в начале ХХ
Асылбеков М.Х.т Развитие сети железных дорог в Казахстане во
Из историй Омска. 1716-1917 годы. Указ. соч.-С.161-162.
Кравт И.И. Сборник узоконении о киргизах степных областей. Орынбор,
Обзор Акмолинской области за 1901-1916 г. Ведомость №2.
Туманшин К. Развитие Петропавловска. 12-б.
Обзор коммерческих деятельности Сибирской железной дороги за десят лет.
Первая всеобшая перепись населения Россиской империи.1897, Акмолинская область. Том
Омск в панораме веков. Омбы, 1999, 159-б.
Весть Омск, Справочник. Омбы, 1911, 16-б.
Қойгелдиев м.К. Алаш қозғалысы 68-б.
Сонда 77-б.
Көлбай Төгісов. Шығ. Жинақ. Алматы,2003ж. 30-31-б.
Сонда 245-б.
Ә. Бөкейханов Таңдамалы, 31-б.
Сонда 57-б.
Жүсіпбек Аймауытов. Таңдамалы. Алматы, 1996ж.
59
Омбыдағы білім ордаларындағы қазақ жастары
Әлихан Бөкейхановтың биографиясы
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов
Ұлт-азаттық көтеріліс басшылары және Алаш қозғалысының жетекшілері
Әлихан Бөкейхан туралы
Отыншы Әлжановтың публицистикасы
Бір жылда
1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейінгі Қазақстанның қоғамдық-саяси жағдайы
Астананың көрікті жерлері
Павлодар қаласы