Сабақтас құрмалас сөйлем
Мазмұны
Кіріспе бөлім.............................................................3
А) Құрмалас сөйлем туралы түсінік.....................3
Ә) Құрмалас сөйлемнің зерттелуі..........................5
II. Негізгі бөлім...........................................................12
А) Романдағы құрмалас сөйлемдердің жасалу жодары.....................................................................12
Ә) Романдағы құрмалас сөйлемдердің түрлері.17
Б) Құрмалас сөйлемдердің жазушы стиліндегі қолданылу
ІІІ. Қорытынды..............................................................32
IV. Пайдаланылған әдебиет.........................................34
Кіріспе.
А. Құрмалас сөйлем тұралы түсінік.
Жай сөлемдермен қатар, синтаксистің қарауына
«Құрмалас» деген сөз практикалық тілде қолданылмайды, тек лингвистикалық
Ең әуелі, құрмалас сөйлемнің өзіне тоқталып, жай сөйлемнің ара
Сол кезде қожадан талай бала оқыды.
Әбен дейтін бір өжет шәкірт бар еді,
Бұл мысалдардың алдыңғысы – жай сөлем, яғни
сөйлем: Әбен деген бір өжет шәкірт бар еді.
сөйлем: Земстводан кездеме сұрайық деп.
Сөйлем: Қартқожаны ертіп апарды.
Сөйтіп, құрамы жағынан жай сөйлемдер жеке сөздерден құралатын
Сонымен, құрмалас сөйлем деп, мағыналық жағынан бір-біріне байланысты
Сонымен, құрмалас сөйлем болу үшін оның құрамына енетін жай
Ә. Құрмалас сөйлемнің зерттелуі
Жай сөйлемдермен қатар, қолға алынып зерттеліп келе
Қазан төңкерісіне дейін қазақ тілі грамматикасының басқа салаларын онша
Құрмалас сөйлемге байланысты қазақ тілінде жазылған алғашқы еңбектер 20-жылдар
30-жылдары құрмалас сөйлемдер туралы еңбектер аз-аздап жарық көре бастады.
40- жылдарда құрмалас сөйлем синтаксисіне байланысты мақала, ғылыми еңбек
1969 жылы Қ. Есенов «Қазіргі қазақ тіліндегі
Шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлемдердің беретін мағынасының әртүрлілігін көрсетіп, дәлелдеді.
Қарсылықты бағыныңқылы сөйлемдердің жасалу жолдарына кең түрде тоқталды.
«Де» етістігінің қызметін айрықша көрсетті.
1974 жылы Қ. Есеновтың «Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер» деген
Ол мынадай :
Сабақтастағы әрбір сөйлемнің өзіне тән бастауыш, баяндауышы болып,
Бағыныңқы сөйлем баяндауышы басыңқымен байланысты түрліше аналитикалық
Бағынықы сөйлемдер біршама да болса айырым ойға
4. Бағыныңқы компонентің басыңқымен ұласпалы интонация арқылы айтылуы керек.
1973 жылы Қ. Мамытбеков «Қазіргі қазақ тіліндегі салалас құрмалас
1974 ж. Ұ. Сәлиева «Қазіргі қазақ тіліндегі жалғаулықсыз құрмалас
Осындай құнды-құнды еңбектерге қарап, құрмалас сөйлем зерттеліп бітті
Құрмалас сөйлем синтаксисін тереңдете зерттеу-алдыңғы күндердің өзекті мәселесі
Негізгі бөлім
А. “Қартқожа” романындағы құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдары
Диплом жұмысымыздың мақсаты – Жүсіпбек Аймауытовтың «Қартқожа» романындағы
құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдары қандай? Жүсіпбек Аймауытов жай
Романда қолданылған құрмалас сөйлемдердің түрлерінен мәлемет беру;
А) салалас құрмалас сөйлем
Ә) сабақтас құрмалас сөйлем
Б)аралас құрмалас сөйлем;
-құрмалас сөйлемді қолданудағы өзіндік ерекшелігін көрсету.
Жай сөйлемдерді бір-бірімен ұштастырып бір бүтін етіп тұратын
Құрмалас құрамына енетін жай сөйлемдердің бастапқысынның баяндауышы тиянақсыз формада
Жай сөйлемдер арасында немесе жай сөйлемдер ішінде шылау я
Интонация тұтастығы арқылы.
Құрмалас сөйлем компонентерінің орын тәртібі арқылы.
Алдымен, құрмалас сөйлем компонентерінің жасалуының бірінші жолына тоқталайық. Мысалы:
«Сиырлар қарқынын басқан кезде,Қартқожа бітегенге тыныстап,оң жаққа қарады» «Бай
Автор құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдарында тағы бір тәсіл ретінде-деп-
Жүсіпбек Аймауытов романда құрмалас сөйлемнің бағыныңқы компонентінің баяндауышының тиянақсыз
Етістіктің көсемше категориясы
Етістіктің есімше категориясы
Етістіктің шартты рай категориясы.
Етістіктің есімше категориясы септік жалғауларымен бірге септеулік шылаулармен келуі.
«Деп» көмекші етістігі.
Бұл тәсілдердің ішінде Жүсіпбек Аймауытов етістіктің көсемше және есімше
Құрмалас сөйлемдердің шылау немесе шылау мәнді сөздер арқылы жасалуы.
Жай сйлемдерді құрмаластыруда интонацияның да атқаратын ролі зор. Құрмалас
Жүсіпбек Аймауытовтың бұл романында құрмалас сөйлемдердің компонентерінің орналасуында елеулі
Құрмалас сөйлем құрамына енетін жай сөйлемдердің кейбіреулері белгілі
Салалас құрмалас сөйлем.
Сабақтас құрмалас сөйлем.
Аралас құрмалас сөйлем
Ә. Романдағы құрмалас сөйлем түрлері
Біздің ендігі айтпақ ойымыз, дәлелдер нысанамыз-Жүсіпбек Аймауытов «Қартқожа» романында
Романан құрмалас сөйлем түрлері бойынша 250 мысал жиналды. Салалас
Құрмалас сөйлемнің бір түрі салалас құрмаластың түрлеріне қолданылу ерекшелігіне
Өзара тең болып келетіндігінде. Мысалы «Әжесі Қартқожа көзін айырмайды,
Жалғаулықты салалас сөйлем.
Жалғаулықсыз салалас сөйлем
Автор жалғаулықты салалас құрмаластың көбіне үш түрін
Жалғаусыз салалас құрмаластың автор негізінен төрт түрін қолданған:
Мезгілдес: Қартқожа орыстан көрген жақсылығын ұмытпайды, орыстың бауырлығын есте
Қарсылықты: Кейінгі келгендердің сөзін қартқожа ұққан жоқ, жақсы сөз
Себептес : Өшетіл қырағы жігіт екен, Қартқожаны бір көргеннен-ақ
Көп компонентті салалас: «Талайлар дертке ұшырады, талайлар жарымжан болды,
Қ. Мамытбеков көп компонентті деген терминді құрмалас сөйлемге тұрақтаныруды
біріңғай қтынасты салалас
әрыңғай қатынасты салалс
Жүсіпбек Аймауытовтың көп компонентті салаластары бірыңғай қатынасты салаластардан тұрады,
Құрмалас сөйлемнің екінші бір түрі
Жүсіпбек Аймауытов романда сабақтас сөйлемнің
7 түрін пайдаланған :
Шартты бағыныңқылы сабақтас.
Мезгіл бағыныңқылы сабақтас.
Амал бағыныңқылы сабақтас.
Мезгілдес сабақтас.
Мақсат бағыныңқылы сабақтас.
Себеп бағыныңқылы сабақтас.
Көп бағыныңқылы сабақтас.
Шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлемде бағыныңқы
Мысалы: “Ол үміт болмаса, жардан құлап
Егер бұл шарт орындалса, айтушы адам тыңдаушыға бір нәрсе
Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем. Бағыныңқы сөйлем басыңқыдағы
Амал бағыныңқылы сабақтастың жасалуында тек көсемше формалы етістіктен
Мезгілдес сабақтас сөйлемдер де Жүсіпбек Аймауытов етістіктің көсемше
Мақсат бағыныңқылы сабақтас сөйлемдерде бағыныңқының басыңқы компонентпен мағыналық қатынасы
Себеп бағыныңқылы сабақтас сөйлемнің бағыныңқы компоненті себеп пысықтауыш тәріздес
Сабақтас құрмалас сөйлемдер ішінде автордың аса көп қолданған түрі-көп
Бірдеңе сұрауға әдепсіздік болар деп.
Бірдеңе сұрауға неге әдепсіздік болады?
Үлкен кісілер сөйлесіп отырған соң.
3- сөйлемнің себебін екі-компонент, 2-компонентің себебін 1-компонент білдіріп тұр.
“Қартқожада” ұзын-ұзақ сөйлемдер көзге жиі түседі. Олар құрамы мен
Б. Құрмалас сөйлемдердің жазушы стиліндегі қолданылу ерекшелігі.
Бұл қаламгерлер грамматикасын зерттегенде, барша тілдік категорияларды түгендеп шығуымыз
1.“Қартқожадағы” аса күрделі, ұзақ сөйлемдердің едәуір тобы бірыңғай
Бұл сөйлемде сабақтас құрмаластың басқа түлерінің
4-ерекшелігі “соң” шылауына байланысты. “Соң” шылауын қолдануда
Шығыс жалғаулы есімшеге “соң” шылауын жалғау арқылы мезгіл
3 . Мына бір
“Керекуден елге ат алатын комиссия келіпті,
Жүсіпбек Аймауытов құрмалас сөйлемдердің әсіресе көп компонентті түрлерін мол
4. Компоненттерінің орналасуындағы өзгешелік,яғни тиянақсыз компонент ретіндегі сөйлемдердің жалпы
5. Жүсіпбек Аймауытовтың тағы бір ерекшелігі-жалғаулық шылауларды құрмалас сөйлемдердің
6. Құрмалас сөйлемдер әсіресе автор баяндауында көп кездседі. Монологтарда,
7. Бағыныңқы сөйлемдер құрамында бастауыштың болуы, болмауына қарай: 1)
Мысалы: “Жүністен жаңа хат танып, үшкөлге барам деп жүргенде
1 – бастауыштың қажеттігін барлық бағыныңқы сөйлемде бірдей қарау;
2 – бастауышты бағыныңқы сөйлем түрлеріне саралай қолданады;
3 – бағыныңқы сөйлемді айқындауда бастауыш меже бола алмайды.
Демек, Жүсіпбек Аймауытов шығармасына қарап, бастауыштың бағыныңқы сөйлемді
Қорытынды
Біз диплом жұмысын жазу барысында Жүсіпбек Аймауытовтың “Қартқожа” романын
жарыспалы көп бағыныңқылы сабақтастарды көп қолданған;
“соң” шылауын себеп бағыныңқылы және мезгіл бағыныңқылы сабақтастар жасауда
бастауыштары мен баяндауыштары компонент сайын қайталанып келетін бір тұлғалы,
жалғаулық шылауларды құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдарында емес, алдыңғы сөйлемдегі
құрмалас сөйлемдер әсіресе автор баяндауында көп қолданылады;
бір құрылымды сабақтас құрмаластарды көп қолданған;
Қорыта келгенде, құрмалас сөйлемдер Жүсіпбек Аймауытовтың өзі өмір сүрген
1.Құрмалас сөйлемдердің бағыныңқы компоненттерінің баяндауышының жасалуында ең өнімді
2. Шығармада поэтикалық реңк басым болғандықтан, көп компонентті салалас,
3. Құрмалас сөйлемдердің жалғаулықсыз түрі көп қолданылған.
4. Қазіргі қазақ тілінде зертттеліп отырған құрмаластың үш түрінің,
5. Шығармаларда ауызекі сөйлеу стилі басым, сондықтан бағыныңқы, басыңқы
Пайдаланылған әдебиеттер:
Ж. Аймауытов “Шығармалары” 1989 ж.
Х. Арғынов “Құрмалас сөйлемнің зерттелуі”, “Қазақстан мектебі” №1, 1964
А. Байтұрсынов “Тіл тағылымы” А.1992ж.
М. Балақаев, Т. Қордабаев “Қазіргі қазақ тілі” 1971 ж.
Н. Жиенбаев “Қазақ тіліндегі синтаксис мәселелері”, “Қазақ тілі
Қ. Есенов “Бағыныңқы сөйлем және оның орналасуы”, “Қазақстан мұғалімі”,
Қ. Есенов “Сабақтас сөйлем құрылысы”, 1967 ж. А
Қ. Есенов “Қазақ тіліндегі күрделенген”, А 1974 ж.
Қ. Есенов “Қазіргі қазақ тіліндегі шартты және
Т. Қордабаев “Қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары”, А
Т. Қордабаев “Қазақ тілі синтаксисінде соңғы дәуірде көрінген кейбір
Т. Қордабаев “Қазақ тіл білімінің мәселелері”, 1991 Ж. А.
Қ. Мамытбеков “Көп компонентті құрмалас сөйлемдердің грамматикалық табиғаты туралы”,
Қ. Мамытбеков “Қазіргі қазақ тіліндегі салалас құрмалас сөйлемдер”,
Ұ. Сәлиева “Қазіргі қазақ тіліндегі жалғаулықсыз құрмалас сөйлемдер”, 1974
Н. Сауранбаев “Құрмалас сөйлем туралы”, “Ауыл мұғалімі”, №6, 1938
Б. Шалабаев “Құрмалас сөйлем құрылысына бірер сөз”, “Қазақстан мектебі”,
“Қазақ тілінің грамматикасы”, 1967 ж.
Б.А.Богородицкий «Общий курс русской грамматики» М-Л, 1935г
П.М. Мелиоранский «Краткая грамматика казак киргизского языка»
В.В. Катаринский «Грамматика киргизского языка» Оренбург,1898 г.
III. тіл танытқыш кітап. Қызылорда, 1925ж. Автор-Ахмет Байтўрсынов
А. Байтўрсынов «Тіл тағлымы»,1992,А, 301-бет
«IV жылдық тіл кітабы» жазған-бригада, А, 1932,35-бет
Н.Сауранбаев «Қўрмалас сөйлем туралы» «Ауыл мўғалімі», 1938ж, № 6,
«Қазақ тілінің грамматикасы», А,1936, 3-бет
«Қазақ тілі грамматикасы» II бөлім,62-63 бет,А,1939ж.
С.Аманжолов “Қазақ тілі синтаксисінің қысқаша ғылыми курсы
“ Қазақ тілі грамматикасы ” А,1939ж.
С. Аманжолов “ Қазақ тілі синтаксисінің қысқаша ғылыми курсы”А,1940,237-бет
Н.Сауранбаев «Қазақ тіліндегі қўрмалас сөйлемдер жүйесі» 1948 ж,А
«Қазіргі қазақ тілі» 1954,А,549-бет.
Қ.Есенов «Қазіргі қазақ тіліндегі шартты және қарсылықты бағыныңқылы сөйлемдер»
Қ. Есенов «Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер». А,1974
Сонда, 175-бет.
Қ.Мамытбеков «Қазіргі қазақ тіліндегі салалас қўрмалас сөйлемдер» 1973, А,106-бет
М.Балақаев. Т.Қордабаев «Қазіргі қазақ тілі» А,1971,(230 бет)
М. Балақаев . Т. Қордабаевю «Қазіргі
1.М.Балақаев.Т.Қордабаев “Қаззіргі қазақ тілі” 295- бет,1971,А.
Н.Т.Сауранбаев “Қазіргі қазақ тілі”
Ж.Аймауытов. Шығармалары 1989ж,15-бет.
Қ. Есенов “Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер” А, 1974
10
САБАҚТАС ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ
Түсіндірмелі салалас сөйлем құрмалас сөйлемнің бір түрі ретінде
Құрмалас сөйлемнің ғылым ретінде даму, қалыптасу жолы
Қарсылық мәнді құрмалас сөйлемдер
Іргелес салалас құрмалас сөйлемдер
Құрмалас сөйлемнің зерттелуі
Құрмалас сөйлемдерді жіктеу мәселесі
Құрмалас сөйлемнің түрлері
Сабақтас құрмалас сөйлемдер
Жүсіпбек Аймауытовтың "Ақбілек" романындағы құрмалас сөйлемдер