Қазақ әдебиетінің тарихы

Тақырыбы: Қазақ әдеби тілінің тарихындағы
сынының тілдік көріністері
Мазмұны:
І. Кіріспе бөлім .................................................................... 1 – 4 б.
1.1. Қазақ тіліндегі жылқы атаулары................................................ ...4 – 24
1.2. Қазақ эпосы мен жыраулар поэзиясындағы ат сынының
көріністері..........................................................................................24 – 41 б.
ІІ. Қазақ ақындарындағы (Абай, Ілияс, Сәкен) ат сынының
тілдік көрінісітері............................................................................. 41 – 57 б.
Қорытынды бөлім.......................................................................57 – 59 б.
Пайдаланылған әдебиеттер
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Ғылыми еңбек қазақ халқының асыл түлігі - тұлпар бейнесінің
Қазақ халқын: "ер қанаты - аттан" бөлек қарау мүмкін
Қазіргі таңда тілдік, этнографиялық, тарихи тұрғыдан мол мағлұмат беретін
"Мал патшасы - жылқының" әдебиеттегі орнын, оның образын биік
Шындығында да, жан - жануарлар қай халықтың болмасын фольклоры
Қазақстан-Американ біріккен экспедициясының қорытындысы табылған жебелердің ұшына жасалған
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық сөз өнеріндегі - тұлпар бейнесінің тарихы
Ұлттық рәміздерімізде бейнеленген қыран, барыс тәрізді жылқы символикасының да
Бұл - халықтың рухани мәдениетінің алғышарттарын түсінуге, ұлттық санамыз
Қазақ әдебиетіндегі түлпарлар бейнесін - халқымыздың арғы-бергі тарихымен, ұлттық
Такырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі арнайы зерттеуді
Қазақ әдебиетінің ежелгі мифтік, ру - тайпалық кезенде жылқы
Осы ретте ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиетімізде Абайдың
Жылқы малын этнографиялық тұрғыдан - А. Тоқтабай [22], археологиялық
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық зерттеу жұмысының негізгі мақсаты
- Қазақ эпостарында кездесетін тұлпарлардың тілдік көрінісіне таддау жасау;
- Жыраулық поэзиядағы арғымақтар бейнесінің көркемдік мәнін саралау;
- 1920 - 50 жылдар аралығында жарық көрген шығармалардағы
-Ұлтгык прозадағы тұлпарлар бейнесін сомдаудағы қазақ жазушыларының өзіндік көркемдік
Зерттеу пәні. Дипломда теориялық материалдарымды көркем әдебиет мәтінімен салыстыра
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
Зерттеу нысанасы.
Эпос, жыраулар поэзиясы, қазақ ақындары тіліндегі ат сынын бейнелейтін
Зертгеу жұмысының дерек көздері.
Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесін қарастырғанда, зерттеушілер еңбектері, еліміздің кітапханаларындағы
Дипломдық жұмыста Ж. Дәдебаевтің "Тұлпардың сыны мен бабы" еңбегі
Б. Сарбалаевтың "Қазақ жырының Құлагері" [36]; М Жолдасбековтың «Асыл
Зерттеу пәні ғылымының әр саласын дамытуды талап ететіндіктен іздену
Қ.Ж. Дәдебаев, Қ. Әбдезүлы, т.б. ғалымдардың ұлт руханиятына қатысты
Дүние жүзінде жылқының екі жүз
2-ші ғасыры) ежелгі Қазақстанда жылқының
Ариилер жылқыны ерекше құрметтеген. Ғалымдар
Жылқы малының пайда болуы жайлы
Қазақ бақсыларының арасында адамдарды емдеуге
Қазақтар жаңа туған ер баланың
Ертедегі ұғымдарда « Періштенің ізі »
Қазақстанның әрбір регионында аттың тұяғы
Қазақтар шапқанда « Тұлпардың ізі
Сол секілді аттың құйрық-жалы қара
Жас балалар алғашқы сенімсіз қадамын жасағанда да оның аяғын
Қазақ жылқыны пір тұтқан, оны
Жылқы сүті барлық ауруларға ем.
Жылқы малы өзге адамдарға сатылғанда
Тұқымы үзілмей, шалынбай келе жатқан
Жаңа туған баланың кіндігін, сүндеттелген
Халық сенімінде төрт түлік
«О, мал иесі Шопан ата, Ойсыл
Ә Қоңыратбаев қазақ тотемдері жайлы;
Тотемизм барлық елдерде бар.
Тотемизм сатысында құдай болмаған. Нанымдардың
Қазақ халқы арасында әлі күнге
Қазақ халқының әскери жорыққа төзімді
Н. Бахметьевтың (1870 ж), А.
1) Күшті еті тығыз аттар,
2) Жүрдек аттар. Күші мығым
3) Және соңғысы шын жүйрік
Ендігі жерде жалпы ат атауларына
Күн қақты құлын - енесі
Будан құлын - әр тұқымнан
Добыр аяқ құлын – қыс
Мәйекті құлын – енесінің сүтіне
Марқа құлын – қыс ішінде
Кенже құлын – май айының
Қара құлақ құлын – жас
Жетім құлын – енесі өліп, немесе
Жылқының ортақ атауларына келетін болсақ
Тоқымға басқан ат – шаруаның не
Қысырау жылқы – жүрмейтін шабан
Керден (керенау) жылқы – жүргенге
Барлыққан жылқы – семіздей мініліп,
Берік жалды жылқы – ортадан
Тістеген жылқы – тісі түсіп,
Жалы мұздай – семіз жалы
Су жалды жылқы – жалын
Сабылған жылқы – ақ көбігі
Соқтыққан жылқы – аурудан немесе
Тұлпар – ең жүйрік ат,
Жел жетпес – тұлпардың ішіндегі
Сәйгүлік – бәйге бермес жүйрік
Ер арқа жылқы – жая
Сиыр құйымшақ жылқы – құйрықтың
Астау жонды жылқы – жаяның
Қақпақ жонды жылқы – арқалық
Ешкі бас жылқы – басы
Орақ бас – кеңсірігі шығыңқы,
Қамыс құлақ – екі құлағы
Қайшы құлақ – жүргенде сүйрік
Мәстек құлақ жылқы – екі құлағы
Сауран сойы – сәйгүлік жылқының
Дөрбіт – жуан денелі, аяқтары
Бөртекті жылқы – тез болдырғыш
Тарпаң жылқы – асау, үркек,
Жүрісті жылқы – аяғын жылдам
Қызба (желік) жылқы – жиын-тойларда,
Қоңылтақ жылқы – бойына ет
Көңторғай жылқы - өмірі бойына
Шырсыз жылқы - әлі құрыған,
Қолау жылқы – (қолы түскен
Көтерем жылқы - әбден арып,
Жайланған жылқы – көп мініліп,
Қатпа жылқы – сүйектері терісінің
Зорыққан жылқы – жолда қалып,
Халқымыздың тіршілік тынысы жылқы малымен
Олар:
Бас асау - жылқы басына жолатпай
Кегежек (шегіншек) жылқы – жетекке
Безер (тентек) жылқы – теуіп,
Қара тарту – жол үстінде,
Желдеу – аңызақ, ыстық күндерде
тұруы және жүріп кетуі.
Жерсінбеу – бір жерден екінші
Мұндай мал өзінің үйренген мекеніне,
Жерқорқақ – күндіз не түнде
Үйездеу – жылқының ыстық күндерде
Масалау – кейбір күндерде жылқылардың
Жылқының жас төліне келетін болсақ:
Шу асау құлын – қолға
Еміншек құлын – енесінің сүтсіздігінен
Тіленшек құлын – қолдан сүт
Жылқы жүрісіне байланысты көреген ата-бабамыз
Аяң – жылқының ең жай
Өгіз аяң – алдыңғы аяқтың
Желіс – аяңнан гөрі өнімдірек
Шабыс – жылқының желістен де
Жылқының өзге жүрісінің бірін –
Жүрістің тағы бір өзгеше немесе
яғни үш аяқты жорға, тайпалған
Тайпалған жорға – төрт аяғын
Ендігі мәселе жылқы атауларының шығу
Жылқы – мінсе көлік, сауса
Құлын – жылқы түлігінің жас
Мәстек – бойы өсіп жарымаған,
Тарпаң – үйретілмеген асау жылқы. Қырғыз
Жорға – жүру, қозғалу, қимыл
Сәйгүлік – бұл сөз екі
Кулуктук – жүйріктік, шапқыштық т.
Арабыдан атты сайлап мінбен-ді.
Кулікке тастай болып тимесе. (55,
Мұндағы күлік, әрине басқа түркі
Жалпы алғанда жылқы сөзінің шығу
Алаша ат – түркі
Ерлер мінер алаға,
Көңілім толды санаға. (58, 124 б.)
Мінген атым ала еді
Қылшық жүнді қара еді. (44, 20 б.)
Немесе Махамбетте: Міне
Шыға алмаған далаға-ай! (55, 214б.)
Ала сөзі біздіңше, бұл мысалдарда
Алаша аттың басы деп,
Қалмақы ердің қасы деп –
Бұлан, құлан, тарпан-тарпаң
Құлан жортқан құла дүз
Емен шайнап тал қайзар,
Құлан, бұлан баласы.
Тағыдай таңдап су ішкен,
Тарпаңдай тізесін бүгіп от жеген.
Тағы сынды жан едік
Бұл үзінділердің барлығында құлан,
Бұландай ерді кескен күн.
Қара бұланның терісі,
Етік қылар күн қайда? (55, 212
Немесе Д. Бабатайұлы;
Бозда жүрсең бұландай,
Үйде тұрмас ойқастап. (61, 19
Ал тарпаң сөзін В. В.
Керік – қазақ эпостарында «ат,
Келе жатыр ұмтылып,
Аяғын жерге сүйретіп.
Мінген керігін үйретіп. (58, 144 б.)
Немесе осы жырдағы қалмақ батыры
Астына мінген керігі,
Шыға келді ойнақтап. (58, 143
Жырдың басылымында түсіндірілгендей, керік –
– ол жағымсыз кейіпкерге байланысты
Құр атқа мінгендей – мағынасы
Арт жағы қызық той болды
Сойғызды тоқсан құр атты (58,
Мәстек – 1 мағынасы
– 2 мағынасы « аласа бойлы
Атасы некес кәуірдің
Мәстегін айдап келген ер, (60, 127
Тарлан – тарғыл-шұбар араласқан түс.
Табаны жалпақ тарланды.
Таңбалап мінер ме екенбіз?
Сол тарланға мінген соң (55, 69-70
Тұлпар – асқан жүйрік, дүл-дүл
Атайы ердің тұсында
Тұлпары тұрар тарп ұрып,
Немесе халық мәтелі;
Арғымақ – асыл тұқымды, сымбатты
Арғымақ жабы көрінер,
Аса шауып бұласа,
Арғымақ сені сақтадым
Бір күніме керек деп,
Қазақ өлең-жырларында жылқы малын құрметтеп,
Мен қазанаттан туған қазмойын! – (55, 205
Астындағы шұбардың,
Басын кесіп тастай көр
Қазанат тауып берейін (58, 123 б.)
Қазмойын – сымбатты, сұлу
Тұнықтан жүзіп ішпей қанбайтұғын.
Жабы – бойы аласа, тұрқы
Тауға біткен аңдызым,
Суға біткен жалбызым.
Жабыны тауға мінгендей,
Нешеу едің жалғызым. (58,123
Тобышақ
- Тобышақ атты баптады
Екі түкей – Екі
Лауға қоса алады. (Д. Бабатайұлы 61, 37
Текежәуміт; Бедеу ат – Кімге
Бедеу атқа бітер жал, (Қобыланды 44,
Қазақы ат; Қарабайыр – Арғымақ
Пырақ – Мифтік аңызда ұшатын,
Дүлдүл – ( дүлдүл о
Жылқы малын қазақ халқы қадірлегендігі
Ия, сұлу жүйрік ат тұлғасын
Қыл құйрық, жұнт. (бұлар жылқының ілгерілі-кейінді, әрі ауыспалы
Қыдыра жалды қыл құйрық. Жылқы,
Қыдыра жалды қыл құйрық,
Сенен озбас деп едім
Екі аяқты бір басты,
Менен озбас деп едім.
Ат – мініс көлігі есебіндегі
Дұшпанға қылдым ерлікті
немесе сол жырдағы:
Тіпті шұнақ қу бала.
Шұбар ат мініп келеді.
Жылқы малының еркегін мініске,
Өзіне өлшеп Бурылдың
Күмістен тұрман қақтатты
немесе Бұхар жырау толғауындағы:
Бес жасына келгенде,
Бел қызығын көрсін деп.
Бес бедеуге салдырдың,
Алты жаста ақтаттың. (55, 101
Айғыр – үйірге түсіп жүрген,
Тістеуік айғыр секілді,
Үйіріңді сұйылтып,
Тай-құнанды қуғансың. (61,
немесе халық мәтелі;
Сәурік айғыр секілді, азынаған айғырдың
Менменсінген жігіттің өз үйін көр.
Жылқы баласының өсуіне қарай тай
Құртқаның баққан Бурылы,
Жасқа толып тай шықты
Құнаннан шығып дөненді,
Бестісінде үйретті.
Жылқы малының жасына қарай байқалатын
барып жасалған фразалар бар; құлындай
Құрсағы жуан боз бие,
Құлын салмас демеңіз.
Құлық туған құлаша
Құрсақтанбас демеңіз. (Бұхар жырау 55,
Жасыңнан үйірсек деп естуші едім,
Шауыпсың өш айғырдың енесіне.
Құлағын біздей қадады, бүйірінен жарады,
Жылқы мен адамның ара қатынасын білдіретін сөз тіркестері; ат
В. Радлов қазақ халқының ауыз әдебиетін бай екендігін, әсіресе
Ұлы даланың ол шеті мен бұл
Қазақ бір бөлек, оның мәдениеті
Осы біздің « Тірі болсақ бір төбеде, өлсек
дүниеге бірге аттануы, яғни атымен бірге жерленуі осындай қимастықтан
Арада қанша замандар өтіп, қаншама
Атақ-даңқ жаугершіліктегі, жорықтағы ерлікпен, сән-салтанаттың,
Көбейтіп қана қоймай, тұлпардың тұқымын
Отты қаруға қолы бұрын жеткендіктен,
Бабажанов өз көзімен көрген қазақ
Бірақ патшалық Ресей аузының суын
Иә, әлденеше мыңдаған жылдардың қатал
Ең өкініштісі – сол
« Қазақ-совет энциклопедиясының » 11 томының 180-бетінде мынандай
Қорқыңқырап жазғаны көрініп-ақ тұр. Әйткенмен,
Тоқетерін айтқанда, Қазақстандағы мал
Жылқы тарихына жасалған мұндай ірі
Құдайға шүкір, тәуелсіздік алғанымызға 15 жылдан асып барады.
Бір қуанары - бұл
Жылқының тарихи қызметінде түп жоқ.
Енді қазіргі ағат түсініктері бірер
Өйткені тарпаң жылқының ата-тегі емес,
« Тұлпар » туралы ұғымды осылай
« Қазақ-Совет энциклопедиясының » тұлпар туралы анықтамасы
Түйіп тоқетерін айтсақ бұлардың қатесі
Арғымақ сұлу сымбатты,
Бағасы оның қымбатты,
Жоны жылтыр құлындай,
Құбылса да бұлғындай,
Сергелдең жорық болғанда
Шабысы оның тайда жоқ – деп ашық айтады.
Байқайсыз ба, арғымақтан кез-келген аттың
« Ендеше қазақ жаугершілікте арғымақ мінген », «
Әр халық эпостарында адамның жылқыдан
Аңыз бен эпостарда адам мен
Ежелгі сақтардың мифологиясында жылқы бейнесі
Жылқының атрибутты функциялық бейнесі ежелгі
Аңызға қарағанда түрік көк жүзінен
Ферғана аймақтарындағы аттар тәңір аттарының тұқымынан саналған. Бұлар
Зерттеушілер аттардың тер орнына қан
Осындай жылқыға деген құрмет пропорциялы,
1) Күннің символы ретінде –
Жұлдызды аспанмен халық қазақтың көптеген
2) Интеллектілік символ ретінде оның бойы ақылға, тіл
3) Ат - өжеттілік пен
4) Сұлулық пен мырзалықтың символы.
Ойымызды қорытындылай келе айтарымыз; Қазақпен
Бұдан байқалатыны:
халқымыз жылқыны қасиеті көп, пайдасы
халықтың таным-түсінігінде – жылқы адамның
түркі дүниесі жылқы жайлы жоғары
халық әдебиетінде жылқы жөнінде алуан
арғы-бергі тарихтағы оқымысты-зерттеушілер тұлпар бейнесі
ең негізгісі қазақ халқы жылқы
Қазақ мәдениетінің көне заманнан бері
Сөз өнерінің өзіндік сипаттары осында.
« Қадім заманнан бері қазіргі
Халқымыздың өткен тарихына көз салсақ,
Осы шығармаларда сенімді ат, асау
Түркі сол секілді қазақ дәстүрінде,
Түркі халықтарының барлық эпикалық жанрында
Әдебиет зерттеушісі Профессор М. Жолдасбеков Күлтегін образына тоқталып,
Жеті жасында атадан жетім қалған
Жиырма бір жасында Тадықын чурдың
Қырғыздың ноян батырларының біреуін оққа
Одан соң түргештерге жойқын соғысты
Отыз жасында қарлұқтарды, отыз бір
Сөйтіп қырық жеті жасында дүние
Батырдың сырт пішіні, портреттік суреті
Бір ғана Күлтегін жырында сан
Ал, талай қырғынға Күлтегінмен бірге
Түркі қағанатының есімі мәшһүр қолбасшысы,
Ежелгі дәуір әдебиетін зерттеген А. Қыраубаеваның
« Күлтегін » ескерткіші түркі елінің
Мұнда Күлтегіннің өліміне байланысты жоқтаулар
« Өлімнен ұят күшті » -
Қазақтың батырлық жыры – яғни қаһармандық эпос халық поэзиясының
Түркі-монғол эпосын херттеп, ондағы батыр
Ұшы-қиыры жоқ дала эпос тудырушылардың
Жаяу қалған немесе ұрыста атынан
Аттың сыны ретіндегі ХVІ ғасырда
« Аспандатылған » тамаша ат
Бар байлықты сарп ететін, батырдың
Тұрпатына қарасам,
От оррнындай тұяқтан.
Оймақтай қалыпты,
Етектейін еріннен.
Екі елісі қалыпты,
Жалбыраған жалынан.
Жалғыз қарыс қалыпты. (60, 138 б.)
немесе басқа да бір себептермен
Қазақ даласында ХІХ ғасырда біздің
« Бұхар жырау өлеңіндегі Абылай
Бұхар жырауда;
1 Құлын да емген, тай да емген
2. Құнан жаста арда емген,
4. Жібектен арақан сүйреткен
Жібектен өріп сүйреттім
5. Бестісінде белі күшті болсын
бес байталға салдырған
Бес бедеуге салдырдым
6. Алтысында атай мұрнын таңатқан
7. Жетісінде жетіп құлан шалдыртқан
Жер танып кеп шелгенде
8. От орнындай тұяқтым
9. Ойнай басқан аяқтым (44, 101 б.)
Эпикалық дәстүрі бар өлең үлгісі
Аттың көзін жанып жатқан отқа,
Түркі тілдес халықтарының батырлық жырларында
Аттың эпостық жырларындағы атты
Алайда құйрық-жалдың ұзын және қалың
Ат тұяғының көпшілікке берілуі де
От орнындай тұяқтым.
Омыртқаң бар отаудай,
Жауырына қарасам
Сыпыра жатқан тақтайдай. (60, 125 б.)
Ал көп күнгі соғыстан кейінгі
От орнындай тұқтан.
Оймақтайы қалыпты – деп эпостық
Эпостық ат тісінің берілуі де
Қиған қамыс құлақтым,
Саптыаяқтай еріндім.
Сармымсақтай азулым. (54, 102б.)
Эпостық ат өзінің
Омырауыңа болайын
Еділден шыққан аңғардай.
Сүбелік жеріңе болайын,
Тастан соққан қорғандай,
Жамбасыңа болайын.
Ұста соққан сандалдай. (60, 125-126
Ат сынының бір бөлігі ретінде
Арнау түріндегі « Аттың сыны »
О торы атым, торы атым,
Жал-құйрығым қанатым.
Төрт аяғың болатым. (71, 37
Арнау түріндегі ат тұлғасын берудегі « Ат сынының
« Қобыланды батыр » жырында да
Қолтығыңа қос қанат,
Үстіңе мен аманат.
Ұялы құйрық майда жал,
Сөзіме менің құлақ сал.
Алтын, күміс қияқ жал,
Үстіндегі түгіңнің
Жары күміс, жары алтын.
Жылқыда тұлпар сен едің,
Жігітте сұңқар мен едім.
Қыдыра жалды қыл құйрық,
Сенен озбас деп едім.
Тағы да түркі-монғол эпостарында қалыптасқан
Арандай аузын ашады,
Аяғын топ-топ басады.
Бір төбенің тозаңын
Бір төбеге қосады. (44, 60 б.)
Алдыңғыдан артқы аяқ
Сынық сүйем кем басты
Жалғаса ұшқан қоңыр қаз
Тозаңынан адасты (44, 59 б.)
неткен тамаша бейне, асқақ рух,
батырға сай тұлпардың алып, ғаламат
А. С. Орлов қазақ эпостарындағы
Будақ-будақ шаң шықты.
Бұл қалай деп таң қалды.
Шаң астына қараса
Айшықты ала ту көрді. (58,
дей келе шаң образы ат
Бағы заманнан бері ел
Эпикалық шығармалардың сюжет параллельдігі мәселесін көтергенде ғалымдар мынандай болжау
Халық өз руының басында адал
Байшұбар – қазақ халқының аса қадірленетін
Міне, сондықтан да ол өзін сұрапыл шайқастарда керек жерден
Байбөрінің малын Тайшық хан қуып
Байшұбар тек хас тұлпар ғана
Сонымен қатар арғымақ ат адамға
Қарғып кетті шұбар ат
Шыдай алмай астында.
Үстінде бала бар еді
Келмеді әлі басына – (58, 111-112
Ол бәйгеге қосылып төрт жүз
Сонымен Алпамыстың барлық версияларында да Байшұбар батырмен бірге
Ауыздықпен алысып.
Ұшқан құспен алысып.
Мұндағы әсірелей сипаттаушылық батырдың атына
Жырдың ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінен
Толық версияның көлемдісі де көркемдісі де « Алпамыс
Қарғып кетті шұбар ат
Шыдай алмай астында.
Үстінде бала бар еді.
Келмеді әлі басына.
Қамшы үстінен қамшы ұрды,
Бір деп балаға.
Ашуланып Қараман,
Тұлпарды ұрды сауырлап.
Жетпедің деп шұбарға
Ұра берді бауырлап, - (58, 111-112
Қазан баспасындағы осы әдемі суреттеулер қысқа
« Алпамыстың » ауызша айтылып жүрген, Жүсіпбаек жариялаған
Бұған дейінгі ердеден келе жатқан қазақтың эпикалық дәстүрі
Жүсіпбекте;
. . . Ауыздықпен алысып,
Табан жолмен тырысып,
Ұшқан құспен жарысып,
Миядай мойнын созады.
Төрт аяқтан шыққан от
Шақпақ тастай жылтылдап,
Шұбар атты шүу деді,
Самал желдей гуледі
Тұяғына тиген тас
Саз балшықтай иленді
Ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе жатқан эпикалық дәстүрлі форманы
Ауызша айтылғанынан жазылып алынған үшінші
« Алпамыстың » толық версиясының төртінші
Тау-тас, өзен, орманмен.
Еңсеріп ен даланы.
Тұлпардың еті қызған соң.
Шың жүйрікке не сөз бар,
Тартылды жердің танабы ....
« Алпамыс » жырының бұлардан басқа
Ол төрт жүз мың қалмақ аттарынан озып белгіленген
Құстай ұшып барады.
Ойға келсе еңбектеп,
Жылға келсе желпеңдеп,
Екі көзі телмеңдеп,
Жырда осылай әсірелеудің, сөзсіз, ертегілік
... Қырқылмаса қанаты
Сөйлемесе тұяғы,
Жамандатқыр Байшұбар
Жиырма күндік жолдарды.
Жеті күнде шақтапты.
Байшұбардың ерекше алып қимылына сыртқы
Омырауың еті есіктей
Мойын еті бесіктей.
Талдап өрген жібектей
Кекілі сұлу жануар.
Базардағы мақпалдай,
Сымбатты сұлу жануар,
Ойға тіккен ордадай.
Сауырсыны сұлу жануар,
Орыстан келген легендей.
Тұяғы сұлу жануар
Жалтыраған қояндай.
Ауырлығы екі есе.
Алты құлаш сайлардан,
Батырдың атын осылай етіп суреттеуден оның ғажайып
Жиемұрат версиясының қазақша нұсқасы көркемдік жағынан да бағалы.
Ғалым Т. Кәкішев бұл жыр уралы: «
Қазақ халқының ерте замандардан бері келе жатқан мәдени мұрасының
Ел қорғау ісіндегі батырға жолдас
Құртқа күйеуінің еліне келе жатқанда үйірдің ішінен Қыдырбайдың
Аталмыш жырдың басқа варианттарында да
Қазақ зерттеушілері батырлар жырына зор
Көркемдік жағынан алғанда, өлеңнің әсірелеу
Тайбурыл туралы көзқарас, ой-пікірлер өте көп. Ғалым А. Тоқтабай
Тайбурыл батырмен бірге талай жорықтарға қатысып, Қазан қаласы
« Айт, жануар шүу деді » -
Жырда құстар да ат жылдамдығына
Ер Тағын жырындағы Тарғынның Тарлан
Сонымен қатар мұнда ат баптау элементтері
Құлын емдің тай емдің,
Құнан жаста арда едің
Дөнен жаста үйреттім. (60, 125
Көп жырларда атты шабыс үстінде суреттесе бұл жырда сәйгүліктің
Құйрығыңа болайын
Қынаптан шыққан қанжардай
Танауыңа болайын
Таудағы қара үңгірдей. (60, 125
Ұлт руханиятында – эпикалық жырларға кең орын берілген. Қазақтың
Адам мен атты қатар
Қазақ халқымыздың тұтас бір дәуірінің ақыл-ойы мен мәдениеті, өнері
Абай ақындық өнерге жаңа түсініктер енгізді. Сөйтіп, қаламгер жаңа
Абай – тек өсиетші емес, шебер
Аттың сыны мен бабы - өзгеше таным-түсінікті қажет етеді.
Аталған өлеңде аттың бар мүсінін
Ш. Елеукенов: « Әдебиет және ұлт тағдыры » еңбегінде
Поэма жанрында, І. Жансүгіровтің биік шырқауға құлаш сермеген
Ақанның « Құлагер » поэмасы оның
Ақанның дәл осындай ғажап поэмаларының қатарына «Күй»,
І. Жансүгіров шығармашылығының шыңы ғана
Дастанның басты кейпкері әрине, алдымен
Дастандағы « Құлагер » аттың бітім-тұрқы өзгеше. Ол
Құлагерді алғаш көргенде жұрт: Бітімі
Мұндай көреген сынның, мұндай бағаның бәсіресі іс жүзінде. Көмбеге
Бүкіл дастанды дамыту, тартысты тарқату осы жұмбақтап
« Құлагер Ақанның сұлулық, әсемдік идеясы. Атты өлтіру ақынның
Халқымыздың сонау ертеден қалыптасқан түсінігі бойынша, ақындық дегеніміз
Ілияс осы ақындық дара талантын ұштау
Осындай үлкен өсу жолдарынан соң
Абайдың « Аттың сынындағы » жүйрігі
Ежелгі түркі дәстүрінде құдайға құрбандыққа ат шалынғаны садақаның қанын
Қара шал қайынды отыр көлеңкелеп,
Бір құ бас шал үстінде
деген жолдары еріксіз еске түседі.
Ат жалына жармасып, тарих сүрлеуінен
Әдебиетші ғалым Р. Нұрғалиев: « Ұлы Абай
Абайдың « Шоқпардай кекілі бар
Теңеу – портреттерді беруде ең белсенді қолданылаты
Ғалымдар ары қарай: « Бұл
Құлагердің сипатын беру үшін Ілияс ақын
Құлагердің өзгешелік сипатын беру үшін ақын
Салпы ерін, сала сүйек, салбыр
Қаты бас, қаншыр мойын, ит
Бітімі ойқы-шойқы, орда-шорқа
Пішкендей жануарды олақ өлшеп, (32, 327
Осы шумақтан-ақ Ілияс ақынның өзі суреттегелі отырған Құлагеріндей
Ары қарай:
Сүйегі сиыр сүйек, қиқы-жиқы
- Сал
деп, Құлагерді елдің күлкі қылуын Абай
Шыныңда да, Күреңбай сыншының он
Абай « қоян жақ » десе,
Абай « аяғы тік » десе,
Абай « қой мойынды » десе,
Абай « шынтағы қабырғадан тұрса аулақ »
Абай « келте құйрық » десе, Ілияс « жеңіл
Абай « арты талтақ, ұмасы
Абай « жұмыр тұяқ » десе,
Абай « үңірейген болса сағақ
Абайдағы аттың сынын беруде
Абай үлгісіндегі – са, - се
Ілияс осы – са, -се шартты райдың
Құлагердің сипатында – дай, -дей тұлғалы теңеумен
Ілияс ақын Абай ұстазының «
Абай айтпаған, тек Ілияста ғана кездесер ат сипатын
Ілияс бұдан арғы алты шумақта
Қанында шығысың мен батысың жоқ,
Ағылшын арғамақтың шатысы жоқ.
Қашаннан қазағымның қол тумасы,
Араптың дүлдүлінің қатысы жоқ.
Маңғұлдың мес аты емес тұқырынған,
Бұл таза швед, шотлан тұқымынан.
Жануар шапса жүйрік, мінсе берік,
Озбайды жүгіргенде жылқы мұнан. (32, 329 б.)
Бұл шұмақтар арқылы Ілиястың аттың
Құлагердің сипатын Ілияс осы поэмасынан
Осы ма даңқы шыққан Құла
Сүйегі бөлек екен сұмдық шығар
деп бір тамсана тоқтаса,
Жануар, бітісін де ерен екен,
Сүйегін алқа-салқа бөлек екен!
Көргем жоқ көріп жүріп мұндай
Жүгірсе шаба ма екен, жел
деп сұрау қойып, Батыраш есі
Содан соң: - Бұл кәпір
Тіпті жүрегі тас, қара күш иесі таңылатын Батыраштың өзі
« Арқаның албастысы бұл шығар
Ішінен Құлагерден қауіптенді. » (32, 344
Осылай жырлап келеді де, Ілияс
Жай, салаң, мінезі ме –
- деп түйіндейді. Сөйтеді де,
- Отты екен жануардың екі
- Перінің пырағы ма мұның
- деп сауал тастайды.
С. Сейфуллин кезең шындығын суреттеген шығармаларының біріне
Сәкен жаңа заман екпінді, қарқынды жүрісі мен үнін асау
Сәкеннің « Асау тұлпар » атты
Осы орайда көркемдік шындық өнер мен өмірдің күрделі
Қазақ әдебиетіндегі ауыл өміріне арнаған
Колхоздың құрт пен майын,
Қоймады ұрламаған тағал-тайын.
Белгілі ат айғырлар не болады,
Жеп құртқан уақ малды не
Сұр жорға, ат, сүтті макма
Соларды зиянкестер қалай қылды ?
Осы ретте Т. Кәкішев «
Кезең шындығын әдебиетте қазақ дүниетанымына
Ат тарихы мен тағдырдың, адамға серік
« Аққу мойын », « ұзын кірпік
Қазақ поэзиясындағы жүйрік, жорға, бәйге
Жаңашылдық қашанда, соны идеялық-көркемдік ізденістермен
Тұлпардың әрі биіктікпен, кеңдікпен қатар айтылуы өлеңнің ұлттық
Осы ретте З. Ғ. Бисенғали
Ал, енді осы үш дара тұлға, талант ақындардың қазақтың
Теңеу – тіл мен ойлау мәселесінің ауқымындағы
Теңеудің бейнелілік негізі – екі
Теңеу көркемдеу тәсілінің ең негізі болып табылады. Себебі,
Теңеулер – ғылыми еңбектерде әдебиет пен тілдің
Б. В.Томашевский (93.) т. б. арнайы қарастырады. Қазақ
Әдебиеттанушы ғалымдар Қ. Жұмалиев (94),
Осы тұлғалар шығармаларындағы сөздердің көркемдік мәні шынайылығында болса,
Көркем шығарма тіліндегі теңеулер ең алдымен
Абай, Ілияс, Сәкен – аттың сынын берудегі қолданған тіл
Мәселен, Абай өзінің « Ат сынында
Ойынды еті бөп-бөлек омыраулы,
Тояттаған бүркіттей салқы төсті. (31, 62
Жерсоғарлы, сіңірлі, аяғы тік,
Жауырыны етсіз, жалпақ тақтайдай-ақ (31,
Аяңы тымақты алшы кигізгендей,
Кісіні бол-бол қағып жүргізгендей. (31, 63
Ал, І. Жансүгіровтың қазақ әдебиетінің
Ілияс Құлагердің мүсінін, тұлғасын беруде қызық тәсілдер қолданады. Бұл
Мұнда Күреңбай сыншының аузымен айтқызған
Сом аяқ, быртық бақай, болат
Тасындай щұбар ала Көкшетаудың (32, 328
Қоқанның жібегіндей жеңіл құйрық,
Не қою, не болмаса емес сұйық.(32, 328 б.) –
Серке сан, желмаядай тілерсегі (32, 327
Сәкен Сейфуллин жоғарыда көрсетілгендей ат
Садақтай ұзын кірпік, гәуһар қабақ.
Сүйріктей аққу мойын, алма сабақ,
Безенген шыбық дене, кербез сағақ.
Сұлуым мінсіз денең бейне сүлік,
Шыбықтай көк сым құрыш сылаң
Олар аттың сымбатты сұлулығын суреттейтін шығармалары теңеудің –
Ақындар жырлаған ат мүсінін, тұлғасын, ашу барысында теңеулердің
Тұжырымдай келгенде, тіл мен әдебиеттің
Демек, осы ақындар поэзиясы тіліндегі теңеулердің қолданысынан
Халық тілінің көркем қорындағы теңеулерді ұтымды пайдаланған.
Олар бұрыннан бар салыстыруларды пайдалана отырып өз тарпынан
Ақындар поэзиясының ерекше күші, оның әсем әуездігі халық қазынасын
Олар өз арманын меруерттей тізіп, тере
Образды айқындап, оны әр қырынан
1)
2)
коннотативті, екінші сыңары деннотативті, өзара
Ал тілші ғалым Р. Сыздық лингвистикалық тұрғыдан: Эпитет
Аттың сымбатын ашуда, тілдің барлық
Абай; Қой мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ, Теке
Адамның ішкі жан дүниесін тебірентіп,
Ал, шығармашылығында ешқандай жасандылық жоқ, сол себепті оның
Қазақ мініс аттарына есім қойғанда, оның түсі мен денесінің
Төрт түліктің түр-түсі қазақтың тілдік құрылымын және түр-түстерді
Оның негізгі себебі әр түліктің
Қазақта « ақтылы қой, алалы жылқы » деген сөз
Өз алдына бір бөлек,
Торысы мен қарасы.
Аңдай болып көрінген
Боздысы мен аласы. (58, 95 б.)
Жылқы түстері жайлы деректерді Қайқауыстың
Сұр, құла, қызыл, сарылау, аттардан ең
Жылқының ішінде қара қасқа, көк
Он екі баулы өзбекте,
Әзімбай еді қаракөк. – деп ерекшелеген.
Қазақтарда төрт түліктің түр-түстері жосын-жоралғылар жүйесінде
Ақ боз түсті ат жеңістің,
Алайда көп жылқы баққан тәжірибелі
Қазақ сыншыларының айтуларына қарағанда, торы
Қазақ эпосындағы, тарихи жырлары мен
Қаракөктен кейінгі жақсы түс сипатына
Атбегілердің айтуынша, шұбардың тұқымы өте аз,
Міне сондықтан да Алпамыстың астындағы
Қабағы қалың сол бала,
Тіпті шұнақ қу бала,
Шұбар ат мініп келеді
Сол шұбардың дүбірі құлағыма келеді. (58, 119 б.)
Қазақта қаракөктен кейінгі жақсы, жүйрік
Ал Қобыландының астындағы жүйрігіне келетін
Қан тигізбей бер деймін, - деп
Мінген атың құла ғой,
Кезегіңді ала ғой. (44, 68 б.)
Қамбардың Қарақасқа аты Тарғынның Тарлан аты да қазақ
Енді біз Ілияс суреттеген Құлагер
Міне, қазақ үшін « Ат сынында
Қорытынды
Қазақтар барлық мал түліктері ішінен жылқы малын бағалаған. Бұл
Дипломдық жұмыс поэзиядағы ат сынының тілдік көріністерін, тұлпар образының
Осы орайда дипломдық жұмыстың қазақ тіліндегі жылқы атаулары деген
Сонымен қатар тұлпардың қазақ дүниетанымы мен болмысындағы орны, қасиеті
Айта кететін бір жайт жылқы малына деген құмарлық пен
Аты аңызға айналған ер қанаты тұлпарға, қамал бұзған қазанатқа,
Осының бәрінен біз аттың жалпы аты емес, жалқы атын,
Қазақ эпосы мен жыраулар поэзиясындағы ат сынының тілдік көріністері
Көне заманнан қазақ мәдениетінің жасап келе жатқан халықтық туындылары
Түркі халықтарының барлық эпикалық жанрында « атқа мадақ
Эпоста аттың сынын беруде дана халқымыз құлағының ұшынан бастап,
Мұнда түркі халықтарының (сақа, якут, өзбек, башқұрт т. б.)
Жыраулар поэзиясындағы эпикалық дәстүрі бар өлең үлгісі аттың әр
Ат сынын шығару, жүйрік ат бейнесін шыңдау, тіл көркемдігі
Ұлт руханиятында батырлар жыры мен жыраулар поэзиясына кң орын
Қазақ ақындарындағы (Абай, Ілияс, Сәкен) ат сынының тілдік көріністері
Абайдың көркемдік тәжірибесі қазақ прозасына ерекше әсер-ықпалын тигізген деуге
І. Жансүгіровтың ат сынын берудегі Абай ағасынан үлгісі болуы
Бұған қоса үш алып, асқар тау (Абай, Сәкен, Ілияс)
Негізінен алғанда, қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар арғы-бергі тарихпен байланыстырылып, оның
Қолданылған әдебиеттер:
Тілеужанов М. Халық тағылымы. – Алматы: рауан,
Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. – Алматы:
Тоқтабай А. Қазақтардың ХІХ ғасыр
Зайберт В. Ф, Зданович С. Я.
Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және
Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы:
Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. –
Бердібай Р. Эпос мұраты. – Алматы:
Мүсірепов Ғ. Уақыт іздері. – Алматы:
Әлімқұлов Т. Тұлпарлар тағдыры. – Алматы:
Жұмаділов Қ. Сәйгүліктер. – Алматы: Жазушы,
Бақбаргенов С. Белгісіз солдат. – Алматы:
Қазақ Совет Энциклопедиясы / Бас. ред.
Зайберт В. Ф. Энеолит Урало-Иртышского
Зайберт В. Ф, Зданович С. Я.
Қазақсатан-Американ біріккен экпедициясының Қызыл Жар
Итеғұлова С. Қазақ фольклорындағы қасқыр
Айтматов Ш. Ақ кеме. – Алматы:
Кекілбаев Ә. Бәйгеторы. // Таңдамалы шығармалар.
Соқпақбаев Б. Қайдасың Гауһар. – Алматы: Жазушы,
Тоқтаров Р. Тұлпардың сыны. – Алматы:
Тоқтабай А. Культ коня у казахов.
Культурное наследие Южного Казазстана: Материалы
Смирин В. М, Смирин Ю. М. Звери
Липец Р. С. Образ батыра и
Жетпісбаева Б. Символ движения в
Қиянатұлы Б. Тісіне қарап жасын
28 Төрт батыр. / Ред. О. Асқаров.
29 Қорқыт ата. Аударған Ә. Қоңыратбаев. – Алматы. Жазушы,
30 Қаракалпакский эпос; Сорок девушек. –
31 Абай. Екі томдық шығармалар жинағы. Т.1. – Алматы:
32 І. Жансүгіров. Көп томдық шығармалар жинағы. Т.3. –
33 С. Сейфуллин. Көп томдық шығармалар жинағы. Т.3. –
34 Дәдебаев Ж. Тұлпардың сыны мен
35 Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі. – Алматы:
36 Сарбалаев Б. Қазақ жырының Құлагері
37 Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы:
38 М. Әуезов Әдебиет тарихы. – Алматы:
39 Қазақ Совет әдебиеті: Жоғарғы
40 Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселері.
41 Нестеров С. П. Конь в
42 Қаба Ә. Жылқыда қандай
43 Қазақ халық әдебиеті. / Құраст.
44 Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық. Батырлар жыры. Т.1.
45 Қиянатұлы Б. Тісіне қарап жасын
46 Материалы по историй казахских
47 Ер қанаты. / Құраст. – Алматы:
48 Нұрмағамбетов Ә. Сөз сырына
49 Малов П. Т. Памятники древней
50 Малов П. Т. Язык жёлтых
51 Щербак Г. М. Грамматика староузбекского языка.
52 Орузбаева М. Қырғыз тилиндегі сөз
53 Гронбеш К. Команишес уортебуш туркишен
54 Радлов Опыт словаря
55 Бес ғасыр жырлайды. – Алматы: Жазушы,
56 Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. / Ред. А.
57 Қазақтың түсіндірме сөздігі. / Бас ред.
58 Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық. Батырлар жыры. Т.2.
59 Ушаков Толковый русский словарь. –
60 Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық. Батырлар жыры.
61 Д. Бабатайұлы. Өсиетнама. – Алматы: Ғылым, 2001. –
62 Қазақ Совет Энциклопедиясы. / Бас редактор Қаратаев М.
63 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. –
64 Б. Қожабергенов керек болып тұр
65 ХІХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының шығармалары. – Алматы:
66 Қазақ Совет энциклопедиясы. / Бас редактор М. Қаратаев.
67 Қазақ Совет энциклопедиясы. / Бас редактор М. Қаратаев.
68 Шынар А. Эпостағы арғымақ аттар. //
69 Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. –
70 Сүйіншәлиев Х. VІІІ – ХVІІ ғасырдағы
71 Казахский фольклор в собраний
72 Казахский фольклор в собраний
73 Каррыев Б. А. Эпическое сказание о
74 Алтайский эпос Когутэй. //
75 Тувинский народный эпос. Бокту Кириш
76 Сурразаков Ж. С. Геройческое сказание о
77 Башкирский геройческий эпос. – Москва: 1963.
78 Владимирцов Б. Я. Монголо-ойратский геройческий эпос. – Москва:
79 Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының
80 Тоқтабай А. Казахские тулпары – скакуны.
81 Елеукенов Ш. Әдебиет және ұлт
82 Ғ. Мүсірепов. Ұлпан. // Таңдамалы; Т.3. – Алматы.
83 Р. Нұрғалиев. Әуезов және Алаш. – Алматы: Санат,
84 Р Сыздықова. Б Шалабай. Көркем текті лингвистикалық талдау.
85 Қазақ әдебиетінің тарихы. / Құрастырған М. Қаратаев. –
86 С. Сейфуллин Шығармалар жинағы. – Алматы. Жазушы,
87 Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы.
88 Нұрғали Р. Қазақ революциялық поэзиясы. – Алматы: мектеп,
89 Кәрібозұлы Б. Қазақ өлеңінің ұлттық сипаты. Филология
90 Бисенғали З. Ғ. ХХ ғасыр басындағы қазақ романы.
91 Байтұрсынов А. Шығармалары, аудармалар, зерттеулер. – Алматы. Жазушы,
92 Тимофеев Л. И. Основы литературы. – Москва.
93 Б. В. Томашевский Стилистика. – Москва. МГУ, -
94 Жұмалиев Қ. Стиль - өнер ерекшелігі. – Алматы.
95 Қабдолов З. Сөз Өнері. – Алматы. – 1983.
96 Ахметов З Өлең сөздің теориясы. – Алматы. –
97 Қоңыров ғ Қазақ тілінің тұрақты теңеулер сөздігі. –
98 Қазақ тілінің энциклопедиясы. – Алматы. Жазушы, - 1998.
99 Р. Сыздық Сөз құдіреті. – Алматы. Жалын, -
100 Қайдаров Ә. Ақтанбердиева З. Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі
101 Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайындағы очерк. –
102 Есенберлин І. Қаһар. Тарихи роман. Т.1. – Алматы.
103 Қайқауыс Қабуснама. Өзбек тілінен аударған Айнабековы Т. –
2

Ұқсас жұмыстар

Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы әдебиет туралы айтыстар. ҚазАПП тұсындағы тұрпайы социологиялық сындар. Соғысқа дейінгі әдеби мұраны игеру мәселесі

Т.Жомартбаевтың публицистикалық шығармалары. Уәйіс Шондыбайұлы шығармашылығының зерттелуі. Қайым Мұхамедханұлының Абайтануға қосқан үлесі

Қазақ әдебиет тарихын қай дәуірден, кімнен бастау керек деген мәселеде

Қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеудің ғылыми негіздері

ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің тарихы, зерттелуі

Қазақ фольклортану ғылымының тарихы, даму кезеңдері фольклор табиғаты мен тарихы туралы әр кезеңдердегі пікір-тұжырымдар

Алаш әдебиеттануын совет кезінде дамытқан ғалым

ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХЫ. ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Б.КЕНЖЕБАЕВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ТАРИХЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ