Ананың анасы
ЖОСПАРЫ:
КІРІСПЕ......................................................................................................3
І ТАРАУ. Ғ.МҮСІРЕПОВТІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӨМІР ЖОЛЫ ЖӘНЕ «АНАЛАР» ТАҚЫРЫБЫ
1.1. Ғабит Мүсреповтің шығармашылық өмір жолы...............................7
1.2. Ғ. Мүсірепов әңгімелеріндегі аналар бейнесі...................................11
ІІ ТАРАУ. Ғ.МҮСІРЕПОВ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ЖАҢАШЫЛДЫҚ ЖӘНЕ СИМВОЛ
2.1. Ғ.Мүсірепов әңгімелеріндегі жаңашылдық.......................................23
2.2 Ғ.Мүсірепов әңгімелеріндегі символ................................................46
ІІІ. Ғ.МҮСІРЕПОВ ШЫҒАРМАЛАРЫН ОРТА МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Ғ. Мүсіреповтің «Ананың анасы» әңгімесін орта мектепте оқыту...51
ҚОРЫТЫНДЫ...........................................................................................59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.....................................................61
КІРІСПЕ
Қазіргі қазақ әдебиеті барлық жанры кемелденіп өскен, одақтас, қала
Қазан төңкерісіне дейін, негізінде, ауыз әдебиеті ғана дамыса, бұл
Қазақ әдебиетінің осындай үлкен кәсіби биікке көтерілуіне елеулі үлес
Оның жекелеген шығармалары шетел оқушыларына да жақсы таныс. Мәселен,
Ғ.Мүсіреповтің шығармашылығы туралы қазақ кеңес әдебиеттану ғылымында көптеген пікірлер
Жазушының шығармашылық жолы мен суреткерлік көкжиегін танытуда бұл аталған
Зерттеу еңбектердің әрқайсысында Ғ.Мүсірепов шығармалары түрлі тұсынан қарастырылып өтеді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ғ.Мүсірепов өзінің алпыс жылға жуық қаламгерлік
Қазақ әдебиетінің аса талантты стилист суреткері Ғ.Мүсірепов әдеби тіліміздің
Жазушы драматургия, роман, повест, әңгімелер жазумен қатар қоғамдық жауапты
Ғ.Мүсірепов аудармашылық өнерімен де көпке таныс. Ол орыстың және
Әдебиет зерттеушілері мен жазушылардың Ғ.Мүсірепов шығармашылығына ерекше көңіл қойып
Дегенмен, Ғ.Мүсіреповтің шығармашылығы жайында айтылатын пікірлер мен зерттеулер осымен
Мәселен, Ғ.Мүсіреповтің прозалық туындыларын сөз еткен бұрынғы еңбектерде жазушы
Жазушының алғашқы кезде жазған шығармалары туралы баспасөз бетінде кезінде
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты көрнекті
Ғ.Мүсірепов әңгімелеріне неғұрлым жүйелі талдау жасау;
Жазушы Ғ.Мүсірепов әңгімелерінің идеялық-көркемдік мәнін ашу, образдар табиғатын талдаумен
Жазушы шығармаларын әңгімелегенде, қазақ кеңесәдебиетінің кейбір елеулі туындыларын да
Аналарға байланысты әңгімелердің...
Ғ.Мүсірепов әңгімелерінің туысқан халықтар әдебиетінің тәжірибелерімен салыстыра қарастыру;
Жазушы әңгімелерін орта мектепте оқытудың жаңаша жолдары мен әдіс-тәсілдері
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Дипломдық жұмыста Ғ.Мүсіреповтің әңгімелеріне жаңаша талдау жасалынды;
Жазушы әңгімелері сол кездегі өзге шығармалармен салыстырыла отырып, жаңаша
Ғ.Мүсірепов әңгімелерін орта мектепте өтудің жаңаша технологиялары қарастырылды.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста жүйелі-кешенді, типологиялық, салыстырмалы-тарихи, тарихи-әдеби, объективті
Зерттеу нысанасы. Зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде Ғ.Мүсіреповтің «Таңдамалы
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздерін отандық және алыс-жақын
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының негізгі
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды
І ТАРАУ. Ғ.МҮСІРЕПОВТІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӨМІР ЖОЛЫ ЖӘНЕ «АНАЛАР» ТАҚЫРЫБЫ
1.1. Ғабит Мүсіреповтің шығармашылық өмір жолы
Мүсірепов Ғабит Махмұтұлы (1902-1985) - қазақтың әйгілі жазушысы, қоғам
Қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының Жамбыл ауданында дүниеге келген. Алғашқыда
1938-1955 жылдары бірыңғай шығармашылық жұмыстармен айналысқан. 1956-1957 жылдары -
Ғ.Мүсіреповтің тұңғыш повестерінің қатарына «Тулаған толқында» мен «Американ бидайығы»
«Қос шалқар», «Көк үйдегі көршілер», «Шұғыла», «Үздіксіз өсу», «Жайлау
«Талпақ танау» әңгімелері мен «Бір адым кейін, екі адым
Қазақ прозасының шоқтығы биік туындысы саналған осы романынан кейін
Сценариін Б.Майлин, В.Ивановпен бірігіп жазған «Амангелді» фильмі (1938) қазақ
Көркем аудармада О.Генри, С.Тагарао, М.Горький, М.Шолохов, У.Шекспир, К.Симонов, А.Штейн,
Ғ.Мүсірепов - көрнекті қоғам, мемлекет қайраткері. 1932 жылы шілде
Ғабит Мүсірепов өзінің қоғамдық, публицистік, журналистік, сыншылдық қызметімен де
Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театрына жазушының есімі
1991 жылы қайраткер тұрған үйде Ғ.Мүсірепов атындағы әдеби-мемиоралдық мұражай
2002 жылы 100 жылдық мерейтой қарасаңында Солтүстік Қазақстан облысындағы
Қазақ әдебиетінің әлеміне 20-жылдардын орта тұсынан өтіп барып келген
Ең алғашқы шығармаларынан бастап Ғ. Мүсірепов творчествосына тән кейбір
Мүсіреповтің әңгімелері мен новеллаларын тақырыптық жағынан негізінде үлкен екі
Ғ.Мүсіреповтің әңгімелерінің екінші бір үлкен тобы – төңкерістен кейінгі
Ғ.Мүсіреповтің негізінде әлгіндей екі үлкен тақырыпқа арналған шығармаларын жанрлық
Бұл шығармалардың кейбіреулері аяқталмай қалған туындылар. Сондықтан ондай шығармаларға
1.2. Ғ. Мүсірепов әңгімелеріндегі аналар бейнесі
Адамның өткір көзі өзге жанның өмір жолдарын көзінен көре
Тау ішіне шаншыла қарағанда көрсетпесін көргендей» деп әрі көздерін
Ғабит Мүсірепов – сөз өнерін жете игеріп, көркем сөзбен
«Адамның анасы», «Өлімді жеңген ана», «Ана кесімі айнымайды», «Ананың
Әсіресе, оның ұстаз тұтып, үлгі алғаны – орыстың озық
Ана туралы новеллалар шоғыры алғаш рет 1934 жылы «Ана»
Ана туралы тақырыпқа баруы М.Горькийдің әсерімен болғандығын автордың өзі
Ана туралы әңгімелер тақырыптық жағынан ұқсастығының үстіне идеялық бағыты,
Алайда, тақырыптық ұқсастық пеи идеялық үндестігін біріктірген осы новеллалардың
Ертеде кімді-кім жауламаған, кімге-кім зәбір
30-жылдарда казақ әдебиеті жаппай өрлеу, көркею жолын кешті. Жазушылар
Қорлыққа көнген, қасірет шеккен әйелдердің шерлі күйін ертеде қай
«Ананың анасы» әңгімесіне арқау болған Бала бидің батыры Жалпақ
Бұл ана да тура осы қызындай он бес жасар
«Жауырыны қақпақтай, жұдырығы тоқпақтай, сыртынан қарағанда құйған пештей» батыр
Жанайдың «Шіркін, әйелдің де әйелі екен» деген сөзі ана
«Бейшараның боз көйлегі жырым-жырым. Қолдары қарғаның тұяғындай қап-қара! Ерні
«Керей деген ел көрсеңдер, сәлем айт, Жалпақ деген батыр
Әңгімедегі оқиға өмірдің қайнаған ортасынан алынған. Ана құдіретін ашуда
«Ашынған ана» әңгімесі 1916 жылдың оқиғасына байланысты бір эпизодты
Бұл әңгімеде үстем тап өкілдерінің зорлықшыл кескіндері де анық
Есіктен кіріп келген ана портретінен-ақ әңгіме қандай адам жөнінде
Жырым-жырым жеңінен білегіне дейін көрінген қайыстай қап-қара қолын көсеу
Осы портреттен кейін шегініс жасалып, баласы Бақыт үшін он
Бұл әңгімедегі ана баласы үшін, әділдік үшін, өз абыройының
«Ананың арашасы» әңгімесінен Нағима ана мен Жәніш бәйбішенің бейнесін
Ұлы отан соғысы кезінде жазылған екі әңгіме ана туралы
1942 жылы жазылған «Ер ана» әңгімесіне Ұлы Отан соғысы
Мұнда Наталья деген әйелдің басқыншы жауларға тізе бүкпей, үлкен
«Е, мен бір түк көрмеген меңіреу ме едім сонша?
Немересі Лида сырқаттанып жатқандықтан Наталья ана бұл маңнан ұзап
«Ақлима» (1944) әңгімесі соғыс жылдарындағы тылдағы аналар өмірінен алынған.
Ақлима ана баласы Қасымның қаза тапқаны жөніндегі қағаз сандығында
Ғабит Мүсірепов «Ер ана», «Ақлима» әңгімелерінде алғашқы әңгімелеріндегі асқақ
М.Горький айтқандай, тілдің небір асылы мен ақығы халықта жатады.
«Мен мына қыздың шешесімін. Қызым қазір он бесте. Дәл
«Тең теңімен деп, он бес жыл отасқан байым еді,
Ғ.Мүсірепов кейіпкерлерінің сөздеріне мейлінше шындық, жатықтық сипат беру үшін
Ғабең кейбір шығармасында болмасын детальды шебер пайдалана білетін суреткер.
Әрқашан өмірдің алғы шебінде жүруді, әрқашан адам тағдырына, қоғам
«Айгүл қойшының бір күні» әңгімесі «Жұлдыз» журналының 1964 жылғы
Әңгіменің аяғында Сырдария суының бөгеліп, канал қазылғаны айтылады. Шындығында,
Жазушы бұл әңгімесінде өзінің өмірге деген қатысын, авторлық аңсарын
Әңгімеде мал шаруашылығының, су шаруашылығының көптеген нақтылы мәселелері көтерілген.
«Әмина» атты шағын әңгімесінің де көтерер жүгі ауыр. Мұндағы
Таудан құлаған тасқын-сел арындап, гүрілдеп төніп келеді. Жұрт есінен
Автор осы бір қарбалас, жанталас сәтті суреттегенде көп жайларды
Ғ.Мүсірепов әдебиетіміздегі ана тақырыбын ең мол, ең өнімді, ең
Қорыта айтқанда, жазушы Ғ.Мүсіреповтің ана туралы әңгімелері қазақ әдебиетін
ІІ ТАРАУ. Ғ.МҮСІРЕПОВ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ЖАҢАШЫЛДЫҚ ЖӘНЕ СИМВОЛ
2.1. Ғ.Мүсірепов әңгімелеріндегі жаңашылдық
1920-жылдардың аяқ кезі мен 1930-жылдардың бастапқы тұсында бүкіл Кеңес
Ғ.Мүсіреповтің шығармалары қазақ халқының өмірін, тарихта елеулі орны болған
Ғ.Мүсіреповтің әңгімелерінің үлкен тобы – жаңа қоғам орнату барысында
Қазақ кеңес әдебиетінің қалыптасу кезеңінде әдебиетіміздің тақырыптық шеңбері кеңейіп,
Ғ. Мүсіреповтің де шығармашылығында да осы өндірістік төңкерісті бейнелеген
«Жеңілген Есрафил» әңгімесінде совет адамдарының биік түлғалары жасалған. Солардың
Сонымен қатар бұл шығармада Гурин секілді орыс адамының бейнесі
Бұл әңгімеден Ғ. Мүсіреповтің шығармашылығына тән кейбір
– Ақтауды кеулеп жіберіп, рельсті қардың астымен төсей берсек
– Ендеше, атжалдың тұс-тұсынан тесіп жіберіп, ішкі қарды тысқа
– Атжалдың үстін бір аршып алсақ, ақ таудың асты
Мол табиғат суреттері де өзінің жанды бейнесімен көркем. «Ақ
Немесе, «Қысқы ұзақ түн... бет-аузы айғыз-айғыз қабырға сағат ұзақ
Бұл әңгіменің тақырыбы да, көздеген идеясы да «Туннельмен» іштей
Осы аталған екі шығармаға ортақ бір нәрсе – автор
30-жылдардағы қазақ әдебиетінде аса көп суреттелген мәселенің бірі –
Шаруалардың коллективтендіру жолына түсуі аса үлкен революциялық өзгеріс болғаны
Қазақ жазушыларының колхоз өміріне қалам тартпағаны кемде-кем болар. Бұл
Колхоз өмірін суреттеу қазақ әдебиеті үшін тың тақырып еді.
Ғ.Мүсіреповтің 30:жылдар ішінде колхоз тақырыбына арнап көптеген әңгімелер, повестер,
Ғ.Мүсірепов қазақ әдебиетінде колхоз өмірін алғаш суреттеген жазушылардың қатарында
Ғ.Мүсіреповтің колхоз тақырыбына арналған әңгімелерінің басы 1928 жылы шыққан
Батыс жағын қапталдай өткен қалың жал, көкжиекті көміп, кең
Көшпелі көк бұлт көлеңкесін көлге түсіріп, айнаға қарап сыланады.
«Қос шалқардың» жетістігі тек мөлдір тілінде, ашық идеясында ғана
Қазақстанда колхоздастыру ісінің барысында бұрынғы көшпелі шаруалар бір жерге
Бесжылдықтар кезінде Қазақстан өлкелік партия комитетінің Голощекин секілді басшылары
Міне, осындай оқиғалардың бейнесі сол кездегі көркем әдебиет шығармалрынан
Ғ.Мүсіреповтің «Алғашқы адымдар», «Шұғыла», «Көк үйдегі көршілер» сияқты шығармаларында
«Көк үйдегі көршілер» – қазақ елінде коллективтендірудің алғашқы кезеңін
Бұл әңгіменің тағы бір ұнамды сипаты – халық бұқарасының
Басқа да кейбір шығармалар секілді Ғ. Мүсірепов «Көк үйдегі
Бұл үзіндіден өмір құбылысын суреткерлікпен тани да, айта да
Колхоз өмірінің тағы да бір қызғылықты көріністері «Күсен» атты
Қазақ адамының мінезіндегі заман тудырған түрлі жаңалықтарды суреттеудің үлгілері
Ғ.Мүсіреповтің колхоз құрылысының алғашқы кезінде кездескен қиыншылықтарын жинақтап бейнелеген
«Алғашқы адымдар» (бұрынғы аты – «Бір адым кейін, екі
«Алғашқы адымдар» – колхоз өмірінің колхоз өмірінің бұралаң-бұлтарысын бүкпей,
«Алғашқы адымдарда» Ғ.Мүсірепов талантының бұрынғы шығармаларда байқалып жүрген жақсы
Өмірдің жекелеген ұнамсыз, жарамсыз жақтарын осындай әзілмен шенеп
Жазушының колхоз өмірін суреттеген шығармаларының ішінде «Талпақ танау» (1934)
Мүмкін мал шығар...
Орыстар мал деп асырайды ғой әйтеуір...
Аузы малға ұқсамайды-ақ...
Жоқ, тұяғы айыр, қойға ұқсайды.
Тек қойға теңемеші кәпірді...
Үні жаман болатыны – мойны қысқа...
Кеңсірігі де келісіп тұрған жоқ. Үн кеңсіріктен келеді ғой.
Осы диалогтардан-ақ адамдардың санасынағы ескі көзқарас өте айқындалып шыққан.
Әңгімеде айқындалып толысып шыққан екі характер бар. Олар –
Сәден, шошқаларыңды алып кетсеңші, – деп ферма бастығы талай
Жүре тұрсын... Келесі жолы алармын... – деп ылғи тастап
Айни-айни, қобалжи-қобалжи бүгін әрең келіп тұр. Шошқаның жонына қарап
Әй, арам шығарсың-ау, антұрған!... – дейтін ішінен.
Міне, осылай ойлайтын Сәден бірте-бірте әлгі пиғылынан арылуға мәжбүр
30-жылдар әдебиетінде жаңа адамдар образы, күрескер, тың идеялар үшін
«Талпақ танау» әңгімесіндегі өте қызғылықты кейіпкерлердің бірі – Есен.
Осы суреттеулер Есен шалдың басындағы жайларды өте айнытпай елестетеді.
Аталған әңгімеде Сәден мен Есеннен басқа да қызғылықты кеіпкерлер
1934 жылы жарияланған «Шұғыла» атты әңгімесінде Ғ.Мүсірепов қазақ колхоздарының
Жазушы мен қасындағы серігі агроном Есқожа болып қазақ ауылдарына
Алайда өмірдің көлеңкелі, ауыр көріністерін қаншалықты тізіп көрсеткенімен, автор
«Шұғыла» туралы кезінде көптеген сын-пікірлер айтылған. Ол туралы жарияланған
Басқа шығармалардағыдай, Ғ.Мүсіреповтің осы әңгімесінде де жаңа қоғам орнату
Кеңестік шындық үшін коммунистік партияның асыл мұраттары үшін күрестің
«Этнографиялық әңгімеде» қазақ аулындағы өте бір өрескел құбылыстар сыналған.
Бұл ауылдың неден осыншама тақыр кедей болғанына автор бірте-бірте
Міне, Жаңбыршы аулына бұдан артық дәл мінездемені табу қиын.
«Жаңбыршы ауылында он колхозға еркін жететін жер бар. Аса
Алғашқы нұсқасы «Оңтүстік Қазақстан» газетінің 1940 жылғы 14-18 шілдеде
Ғ.Мүсіреповтің шығармашылығында халықтық эпосты қайта өңдеп жазған, жаңарта жасаған
«Ер Қаптағай» әңгімесінің негізгі көздеген екі түрлі нысанасы бар.
Бұл әңгімеде аңғарылатын екінші мәселе – қазақ арасына ислам
Бұл әңгіменің Ұлы Отан соғысы кезінде жазылғандығында да зор
«Әдебиет және искусство» журналының 1947 жылғы №11 санында Ғ.Мүсіреповтің
Петр Семенов майдан жағдайында түрлі қатерлі оқиғаларға душар болғанын
Ғ.Мүсіреповтің «Автобиографиялық әңгімесі» жазушының баснан кешірген оқиғаларды қамтиды. Өз
«Автобиографиялық әңгімеде» ерекше ілтипатпен аты аталатын адамның бірі –
Бұл әңгіменің орталық кейіпкері автордың өзі. Төңкерістен бұрын қараңғы
1962 жылдың 5 қарашасында «Қазақ әдебиет» газетінде Ғ.Мүсіреповтің «Сөз
Шынында тақырыптық жағынан да, кейіпкерлерінің өте ерекше жағдайларда іс-әрекет
Көптеген жазушылардың біразы маңызды тақырып көтеріп, оқиғаны тартымды баяндауға
Жазушы өмірге белгілі бір көзқараспен қарайды, оны белгілі соны
Оның «Сөз жоқ, соның ізі» әңгімесін академик С.Қирабаев: «Ізді
Жазушының уақыт мерзімін алуына ой жүгіртелік (сағат он бір
Жазушы адамгершілікті ар етпеген адамның құлдырауын, азғындық жолға түсуін,
Нәзікен түн баласында неге жападан-жалғыз жүр? Ол неге ресторанды
Осындай мезгілсіз уақытта, жұрт аяғы басылған шақта көшеде кім
– Е, мынау соның ізі! – деді Нәзікен тоқтап
Міне, опасыз, азғын маскүнем адамның айуан қалпына түскенін көрсету
Ал Нәзікеннің «жұмыр да балғын саусақтарының ысқаяқтана бастауы да»,
Ғабит Мүсірепов осы шығармасында заманның ащы шындығын, қоғамдағы өзгерістерден
Кейіпкер көзқарасы тұрғысынан берілген суреттеу әрі сюжет дамытушылық қызмет
«...Түгел түлей қоймаған күзгі бақша жапырақ қанаттарын су-су сілкілеп,
Жазушының бұл суреттеуінде бейнебір табиғаттың тап-таза шағында жүргендей боласың.Автор
Автор суреттеуді әңгімелеумен дамытып, ұластырады:
«... ресторан тұсынан өте бергенде, осылай қарай баяу аяңдаған
Ғ.Мүсіреповтің тағы бір шеберлігін кейіпкер бейнесін танытудан көруге болады:
Сондай- ақ автор бұл шығармада оқиғаны баяндауда «жұрт аяғы
«Нәзікен үшін мұның екеуі де ескірмеген, егіз-егізек жаралар» және
Суреткер шығармаларының көбінде қайталамаларды барынша мол әрі ретімен қолданылып
Ғ.Мүсірепов «жан-жағына қарау» дегенді «көздері қыдыра жорту» деп
Жазушының өз әріптестерінен ең басты ерекшелігінің бірі – қалың
Тіліміздің сөздік қорындағы кейбір сөздеріміздің өзі қазіргі тілімізде сирек
Жазушы суреткерлігінің тағы бір қырын шығармаларында қанатты сөздерді шебер
Ғ.Мүсірепов стиліндегі бір ерекшелік деп оның шығармаларында сөздерді
Ғ.Мүсіреповтің ерекшелігі сол, Нәзікеннің ішкі ойын, мұңлы ойын, ауыр
«Ұяламын... өлімнен ұят күшті болса, қазір мен сол күйдемін,
Суреткер сөз бояуларын оқиғаға орай, кейіпкердің сол сәттегі күйіне
«Ол бір дарынды туған жігіт еді. Орта, жоғары мектептердің
«Жантастың ақ-қарасы айқын тұратын, адал қарайтын көздері, биік те
Автор кейіпкердің мінезін көрсетуде мысқылдау, келекелеу тәсілін қолданады. Мысалы:
Жазушы бейнелеуінде, әсіресе, адам бойындағы жағымсыз қылықтар жеріне жеткізіле
Ғ.Мүсірепов осы шағын әңгімесінде ғажап зергерлік танытқан.
Жазушы болашақ Сәулештердікі деп түйгендей. Әңгіме аяғында жазушы оны
Тегінде, Ғ.Мүсірепов шығармаларының лингвистикалық-стилистикалық даралығы, тек автордың
Жазушы Айдарбектің тұлғасы арқылы жеке адамға табынушылық салты тудырған
Ал, Жангөбек тұлғасынан дәуіріміздің парасатты, білімді жақсы адамдардың келбеті
Сонымен, жазушы Ғ.Мүсірепов өзінің «Сөз жоқ, соның іздері» деген
Жазушының үлкен азаматтық жүрегі «Жапон балладасы» цикліндегі әңгімелерден де
Ғабит Мүсреповтің «Қасқырды атқан қайсысы?», Тимка-Димка», «Сілекеевтердің кенжесі» дейтін
Жазушының адам мінездерінің сан алуан қырларын тап басып танығыштығы,
Сонымен біз Ғ.Мүсіреповтің әңгімелерін жеке топтап, жинақтап, әңгімелегенде, біз
Осы шығармалардың қай-қайсысында да Ғ.Мүсірепов өзінің ізденгіштігімен, үлкен суреткерлігімен
Ғ.Мүсіреповтің әңгімелері – қазақ халқы өмірінің көп саласын қамтитын,
Ғабит Мүсірепов ешкімге ұқсамайтын стилист қаламгер. Әрбір туындысын үлкен
2.2 Ғ.Мүсірепов әңгімелеріндегі символ
«Ғабит Мүсірепов – қазақ кеңес әдебиетінің қаз тұра бастаған
Ғ.Мүсіреповтің бұл екі туындысы қазақ әңгімесіне жетпей тұрған көркемдік
Жазушының осы қос әңгімесіндегі көзге түсетін, көңілге ұялайтын айрықша
«Өмір жорығы» мен «Қыран жыры» – символдық әңгімелер. Өмір,
«Қыран жыры» әңгімесінде де автор адамдардың өмір тіршілігін қырандар
Шығарма күші – шынайылықта. Сырт қарағанда өзімізге таныс, өмірде
Әңгіме өзегі – шебер жазушы шегіне жеткізе суреттеген қыран
Шағын ғана бес беттік әңгімеде Тасқара мен Сарбалақтың бейнесі
«Жазғытұрғы екі сары үрпек балапаны қазір қоңырайған-қоңырайған құс болып
«...Тезірек ұшса екен, дүние таныса екен. ...Ата-ана қарлы-боранды дауыл
Бұлар – жазушының жүрек сыры, жас ұрпаққа жеткізейін деген
Міне, осы үзіндідегі айтар ойдың мәнділігі, көздеген мақсаттың айқындылығы
Қыран құстың балапанын дауылда аяқтандыруы тегін емес, автор бұл
«Дауылда ұшырған балапандарымен қатарласа ұшып келе жатқан ата-анада қуаныштан
Осы «Қыран жырының» жазылу тарихына оралсақ, Ғабит Мүсірепов Алтай
Ғабит Мүсіреповтің «Қыран жыры» тәрізді терең толғамды, қастерлі туындыларының
«Өмір жорығы» әңгімесіндегі су асты балықтар арқылы адамдар өмірін
Шығармадағы басты кейіпкер – атабалық Көкқасқа. Су астындағы тіршілігіне
Бұл әңгімеде автор үлкен философиялық ойлар айтады. Өмір үшін,
Тіршіліктің сұлулығы мен мән-мақсаты, жарасымдылығы – күрес стихиясында екендігін
Шығармада автор сүйсіну мен жиіркеніш сезімді қатарластыра психологиялық параллелизм
Миногаға қаламгер мынадай психологиялық мінездеме береді: «Аты балық атанғанымен,
Осы әрекетімен-ақ Миноганың бар түр-тұлғасы, ішкі дүниесінің қарау-қалтарысы түгел
Жоқтан, кездейсоқтықтан пайда болып, оңай олжаға, жалған атаққа ие
Қысқасы, «Өмір жорығы» мен «Қыран жыры» өмір шындығын
Ғабит Мүсіреповтің бұл әңгімелерінде тоғышар, желбуаз жандар психологиясының батыл
Ғабит Мүсіреповтің айтар ойды, суреткерлік өз көзқарасын тұспалдап, психологиялық
ІІІ. Ғ.МҮСІРЕПОВ ШЫҒАРМАЛАРЫН ОРТА МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Ғ. Мүсіреповтің «Ананың анасы» әңгімесін орта мектепте оқыту
Ғабит Мүсіреповтің ана тақырыбына жазған шығармаларының ортақ өзегі –
Жазушыға тән ерекшеліктің бірі – қызықты оқиға желісіне өрілген
«Мен мына қыздың шешесімін. Қызым қазір он бесте. Дәл
Елім дейтін елім бар дейсің бе: сай сағалап, өзен
Әкем арбасын жөндеп, шешем көжесін қайнатып жатыр еді, он
– Жігіттер, жол болсын! – деп әкем жолай айтқанда:
– Жол болмаса болмасын, қыз болсын! – деп, қосқа
– Ертеңіне шапқан ат, күрескен балуанның қызығы біткесін жабулы
– Өмірінде босағаңда болайын, – деп байдан сұрап, мені
– Бірің жылқышы, бірің сауыншы болып жүре тұрыңдар, кейін
Осы үзіндіден ананы бейнелеуге орай оқушылардың жинақтап меңгеретіндері: бас
Сондай-ақ кейіпкерлерді бейнелеуге, шығарманың идеялық мазмұны тартымды болуына қатысты
1. Шығармада оқиға мазмұны кімнің атынан әңгімеленеді? Әңгіменің аңызға
Бұл тапсырмалар оқушылардың мәтінмен істеген алғашқы жұмыстарын жинақтайды.
Келесі кезекте ескеретін мәселе – шығарманың тілі, дәлірек айтсақ,
Бұл тіркестердің қандай оқиғаға байланысты қай мағынада айтылғаны жайында
Ғ.мүсірепов шығармаларын оқыту процесінде назар аударатын жәйт – жалпы
Оқушыларға әдеби-көркемдік білім беру мен эстетикалық тәрбиені мейлінше жақсарту
Әдебиет сабағында Ғ.Мүсірепов шығармаларына едәуір орын берілген. Үсыныпта «Жаңа
«А» деген ол – аналар ғой ардақты,
«Ә» деген ол – әкелер ғой салмақты.
«Б» деген ол – балар ғой әдемі,
Үшеуі де біздің елде кәделі, –
деп жазып, оны кодоскоп арқылы экранға түсіріп көрсетуге де
Екінші бір альбомымызда ерен еңбегімен елге танылған аналар, Социалистік
«...Жетім болып қалмау үшін адамдар, Бәрімізге керек екен бір
Халқымыздың ананы қадірлеуінің бір айғағы – «Ана тілі» деп
Сабақтың тақырыбы: «Ананың анасы» әңгімесі. (ҮІІ сынып)
Мақсаты: білімділік – оқушылардың мәтін мазмұнын толық меңгергендіктерін тексере
Сабақтың түрі: аралас сабақ.
Әдіс: СТО стратегиялары (ой қозғау, мағынаны ажырату, сұрақ қою,
Көрнекілігі: қанатты сөздер, түрлі-түсті қағаздар, үнтаспа, графопроектор, карта-инсерт, семантикалық
Пәнаралық байланыс: музыка, тарих, орыс тілі.
Сабақтың барысы. І. Ұйымдастыру (Оқушыларды үш топқа бөлу).
ІІ. Үй тапсырмасын сұрау.
Мұғалім сабақтың жүрісі төмендегі жоспарбойынша өтетіндігін хабарлап өтеді.
Мақсаты: а) Ғабит Мүсірепов өмірі, шығармашылығы туралы мағлұматтарды меңгерту;
Ғабит Мүсірепов қашан, қай жерде туған?
“Ананың анасы” әңгімесінің тақырыбы не деп ойлайсың?
Айтайын деген ойы қандай?
Ғабит Мүсіреповтың қандай шығармаларын білесіңдер?
Қызығушылығын ояту. Үнтаспа арқылы Құрманғазының “Қайран шешем”
күйінен үзінді беріледі.
Ой қозғау әдісі бойынша сауалдарға жауап алу.
(Балалар көздерін жұмып отырып ойланады).
Көз алдыңызға ең жаныңа жақын адамды елестетіңдер.
Кім қандай ой (кім туралы) ойлады?
Негізгі бөлім.
Мақсаты: а) әңгіме мазмұнын меңгерте отырып, жазушының көркем әдебиеттегі
Сабақтың дәйек сөзі: “... Қара тасқа қарағанда түнді сез,
Тіршіліктің түйткілі көп, сұрағы.
Бояулы сөз, теңеулі сөз, үнді сөз,- дейді Ғабең, -
Әділғазы Қайырбеков.
Мұғалім сөзі. – Балалар, әңгіменің мазмұнымен толықтай таныстыңдар.
Бүгінгі сабағымызда осы әңгіме құрылысына талдау жүргізіп, әр түрлі
Мағынаны ажырату. Оқушыларға инсерт әдісі бойынша тапсырма жүктеледі. Мәтіннен
Карта – инсерт
V ?
Мұғалім толықтырулар жасайды.
Топтық жұмыс. Бірнеше сұрақтар қою арқылы теориялық білімдерін бақылау.
І топқа
№1
Баяндау деген не?
Әңгімеден мысал келтір.
№2
Әңгімелеу деген не?
Әңгімеден мысал келтір.
№3
Әңгіме неге “Ананың анасы” деп аталған?
№4
Ғ.Мүсірепов М.Горкийдің қандай әңгімесіне аударма жасады?
ІІ топқа
№1
Суреттеу деген не?
Мысал келтіріп айт.
№2
Диалог деген не?
Мәтіннен мысал келтір.
№3
Бұл әңгімені өзің қалай атар едің?
№4
Аңыз дегенді қалай түсінесің?
“Ананың анасы” аңызға жата ма?
ІІІ топқа
№1
Монолог деген не?
Әңгімеде монолог кездесе ме?
№2
Әңгімеде кездесетін тұлпарлардың атын ата.
№3
Теңеу деген не?
Әңгімеден тауып мысал келтір.
№4
Сюжетті шығармалар дегеніміз не?
Тақтамен жұмыс. Әңгіме құрылысын талдату. (Әңгіменің басталуы, байланысуы, шиеленісуі,
Дәптермен жұмыс. Графопроектор арқылы төрт сөйлемнің басы беріліп, өз
Ғ.Мүсірепов ...
Оның драмалық ...
“Ананың анасы” ...
Ана деген асыл жан ғой әрқашан ...
Сабақты бекіту. Семантикалық карта арқылы бекітіледі.
Ғабит Мүсіреповтің шығармалары “Ананың анасы” әңгімесінің негізгі тақырыбы Әңгіме
(Әр оқушыға жеке беріледі.)
Мұғалімнің қорытынды сөзі.
Бүгінгі сабаққа алынған дәйек сөзбен байланыстыра отырып, сабақты қорытындылайды.
Бағалау. Әр балаға берілген жетон саны бойынша бағасын қою.
Үйге тапсырма. “Ана – сарқылмайтын күш” тақырыбына шығарма жазып
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта айтқанда, кемеңгер жазушының жоғарыдағы әңгімелерін талдай отырып, бірсыпыра
Ең алдымен, Ғ.Мүсірепов прозаның кіші жанрында қалыптасқан шебер суреткер
Жазушы әңгімелерін талдау арқылы Ғ.Мүсіреповтің бұл жанрдан қазақ кеңес
Осы шығармалардың қай-қайсысында да Ғ.Мүсірепов өзінің ізденгіштігімен, үлкен суреткерлігімен
Ғ.Мүсіреповтің әңгімелері – қазақ халқы өмірінің көп саласын қамтитын,
Ғабит Мүсірепов ешкімге ұқсамайтын стилист қаламгер. Әрбір туындысын үлкен
Ғабит Мүсірепов – сөз өнерін жете игеріп, көркем сөзбен
Ана туралы әңгімелер тақырыптық жағынан ұқсастығының үстіне идеялық бағыты,
Ғ.Мүсірепов халық анасының, қазақ анасының сом тұлғасын жасады. Көлемі
Ғабит Мүсіреповтің айтар ойды, суреткерлік өз көзқарасын тұспалдап, психологиялық
Сонымен біз Ғ.Мүсіреповтің әңгімелерін жеке топтап, жинақтап, әңгімелегенде, біз
Сонымен қатар Ғ.Мүсірепов әңгімелерінің кемшіліктері де көрсетіліп отырды. Өмір
Ғ.Мүсірепов шығармалары қазақ халқының орасан бай, мазмұнды жан-жақты әдебиетке
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
Қазақ совет әдебиеті тарихының очерктері, 1960, 332-бет.
Қабдолов З. Жанр сыры. –Алматы, 1964, -Б. 12-20 б.
Мүсірепов Ғ. Ана. –Алматы, 1934, 5-б.
Г.Орда. Ғ.Мүсірепов әңгімелеріндегі аналар бейнесі //Көркем ойдың құдіреті. Зерттеулер
М.Бекбергенов. Ғ.Мүсіреповтің прозасы. –Алматы, Рауан, 1990. 23-б.
6. Мүсірепов Ғ. Таңдамалы шығармалар, III том, –Алматы, 1956,
7. Қазақстан Коммунистік партиясы тарихының очеркі, 1963 ж.
8. Жаңа әдебиет, 1929, № 5, 7-бет.
9. Мүсірепов Ғ. Әңгімелер, Алматы, 1950. 106-б.
10. Қазақ әдебиеті, 1962. 19 қараша. 2-б.
11. Әуезов. М. 20 томдық шығармалар жинағы. Алматы, 1985
12. Сыздық. Р. Ғабең және қазақтың көркем тілі //Егемен
13. Г.Б. Садуова. Ғ. Мүсіреповтің «Сөз жоқ, соның іздері»
14. С.Қирабаев. Революция және әдебиет. Алматы: Жазушы, 1977.
15. Ғ.Мүсірепов. Таңдамалы үш томдық шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1980.
16. Ғ. Қайырбеков. Аға туралы әңгімелер. Жұлдыз, 1975, 199-200
17. Әдебиет оқыту әдістемесі. 7-сынып. –Алматы, Атамұра. 2003. 66-б.
18. Б.Сманов. Ғ.Мүсірепов шығармашылығын оқыту. Оқу-әдістемелік құрал. –Алматы, Білім,
19. Г.Балтабаева. Ғ.Мүсірепов әңгімелріндегі символ//Әдебиеттанудың өзекті мәселелері: Академик Серік
20. Аққуұлы, Б. Ғабеңмен кездескен
21. Ақпанбет Ж. Ұмытылмас кездесулер:Ғабит Мүсірепов – 100// Ақиқат.-2002.-
22. Амангелді Ә. Көркем сөздің зергері:
23. Әбуталиева А. Әр сөзін сұлулыққа мүсін етіп: [Қазақ
24. Әбдікеримова, Г.А. Ғ. Мүсірепов әңгімелеріндегі замана мәселелерінің бейнеленуі//
25. Әнесова Б. Ғ.Мүсіреповтің тіл шеберлігі// ҚазҰУ хабаршысы.
26. Бекматова, Б. Ғабит өрнектері.// Қазақ тілі мен
27. Бисенғали З. Ғ.Мүсіреповтің көркемдік әлемі// ҚазҰУ хабаршысы. Филология
28. Жақыпов А. Ұлы ағамыз айтқан үш
62
Кейіпкерлері
Әңгіменің басталуы
Жалпақ балуанның Ергенекті елін шабуға аттануы
дамуы
Шарықтау шегі
Байланысуы
Шиеленісуі
Шешімі
Қорытынды
Қалың жылқыны барымталап айдап келе жатуы
Тезек арқалап келе жатқан қызды олжалап, аттарына мінгестіріп алуы
Қыз әкесінің мерт болуы, анасының барымташылардың алдын орап алуы
Кейкінің үкімімен қызды шешесімен бірге күңдікке алып кету
Жалпақ балуыанның ана мен қызына бостандық беруі
Әйелді аттандырған Жалпақ балуанның құлауы, оны елге жеткізу
Ананың анасы шығармасына әдеби талдау жасау
Жасөспірімдердің ажырасу жағдайына бейімделудің психологиялық мәселелері
Ажырасу мәселесіне арналған әдебиеттерді талдау
Толық емес отбасынан шыққан бастауыш сынып балаларының сипаттамалары
БАЛАНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІНІҢ ЖАЛПЫ САПАТТАМАСЫ
Ана тақырыбының жазылу тарихы
Асыл ана
Ғ. Мүсіреповтің әңгімелеріне жүйелі талдаулар жасап, оның еңбектерінің қазақ әдебиеті тарихындағы алатын орны мен ролін анықтау
Тәрбие бастауы - отбасынан
Ана бейнесі қазақ әдебиетінде көптен бар үлгі