Қазақ түрік шежірелерінің зерттелуі Қазақ тарихы
h2>
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ 17
ҚОРЫТЫНДЫ 42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ 46
КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі. Тарихи деректану саласында зерттелмеген, әрі өзектілігі артып
Қазақ тарихын баяндауда шежірелік дерекке молырақ назар аударып, оның
Қазақтың өткен тарихы, тарихи шындығы этнографиялық мектеп қалыптастырған сипаттамалық
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тарихнама желісі үш кезеңнен құралады: ХVІIІ
XVIII–ХІХ ғғ. өлкетану, түркі халықтарының тарихы, этнографиясы мен лингвистикасына
ХІХ ғасырда «Қазақ шежіресі» атты мағынасы терең ғылыми мақала
Қазақстандағы тарихи деректану ориенталистикамен тығыз байланыста дамудың өзіндік ішкі
Қазақстандағы шығыстанушылық зерттеулер ХІХ ғасырдағы Ш. Уәлиханов еңбектерінен бастау
Қазақ халқының этногенез мәселесін қарастырған М. Ақынжанов, С. Ахинжанов
Түркітекті басқа халықтардың шежірелерінен дерек ретінде зертеу тәжірибесін қолдануға
Зерттеудің мақсаты – қазақ шежірелерін тарихи дерек ретінде зерттеу.
1 қолжазбалар қорында сақтаулы шежіре нұсқаларын қорыта отырып, олардың
2 Орталық Азия көшпелілері тарихын зерттеудегі тәжірибені шежірелік дерек
3 шежірелік деректерді зерттеуде тарихнамалық зерттеу мен деректанудағы жасалған
4 шежірелік деректердің түрлерін айыру, шежірелердің жиынтық сипатын ашу,
5 шежірелердің тарихи-генеалогиялық мазмұнын жүйелеу арқылы, шежірелік деректердің түрлері
6 шежірелік дәстүрді жалғастырушы субъектілердің әлеуметтік-мәдени қызметіне баға бере
Зерттеудің пәні мен нысаны. Қолжазбалық және ауызекі шежірелерге тән
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жинақталған нақты шежірелік материалдарды теориялық тұрғыдан
1 қолжазба қорында сақтаулы қазақ шежірелері деректік тұрғыда алғаш
2 диссертацияда көптеген шежірелік тың деректер қолданылған, олар: араб
3 алғаш рет деректану саласы бойынша қалыптасқан теориялық-методологиялық ұстанымдары
4 шежірелердің қалыптасуы мен оның сыртқы және ішкі
5 шежірелік деректерге байланысты бұрын жасалмаған ғылыми тұрғыдағы жүйелі-жіктік
6 шежірелік деректің ауызекі және жазбаша мәтін үлгілеріндегі көрініс
Диссертацияның хронологиялық шеңбері. Жұмыстың хронологиялық шеңбері XV ғасырдың екінші
Қорғауға ұсынылып отырған тұжырымдар.
1 Шежіре – қазақ руларының тегі шыққан түрік жұртындағы
2 Шежіре, сондай-ақ қазақтың аса қадірлі ұлттық дәстүрінің бірі.
3 Шежіре – генеалогиялық зерделікті сақтаушы әлеуметтік және қоғами-ұжымдық
4 Шежіре өзінің негізгі мазмұнында және түп мәнінде халықтың
5 Шежірелерде дәстүрлі дәуір тудырған тарихи білім жүйесі, оның
6 Шежіре өзінің ішкі мазмұны жағынан дәстүрлі тарихнама туындылары
7 Қазақ шежірелерін жинаушылар хан-сұлтандардың ордасында жүріп төрелердің, Шыңғысханның
8 ХХ ғасыр тархнамасында шежірелер деректеріне толыққанды ғылыми баға
9 Шежірелерді халықтың әлеуметтік-тарихи ұжымдық жады ретінде қарастырумен қатар,
10 Шежіре деректерінің тарихи қалпыптасу жағдайларын қарастыру, авторлық мәселесін
Зерттеудің теориялық және қолданыстық маңызы. Шежіре деректерін сараптау арқылы
Зерттеудің деректік негізі. Зерттеу жүргізуге қолданылатын дерек қоры аса
Даладағы ауызекі тарихи әңгімелерден хатталған әйгілі шежіре еңбектері қатарында
Дешті Қыпшақ даласындағы тарихи шежірелер сыртқа шығып, оның тарихи
ХІХ ғасырдың екінші жартысында және ХХ ғасыр басында қария
Қазақстанның М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер Институтының қорында
Баспадан жарияланған шежірелерден талдау үшін қолымызға 49 шежіре түсірдік
Шежірелік мәліметтер сақтайтын деректемелік жинақтың бірі – қазақ хандықтары
Зерттеу методологиясы. Шежірелерді деректік феномен ретінде зерттеу, оның қалыптасу
қазақ тарихын ғылыми принцип негіздерімен зерттеу үшін, көшпелілер қоғамындағы
шежірелер қазақтың тұтас этномәдени жүйесінде қалыптасқан өткен тарихты түсіну,
шежірені зерттеу мәселесі күрделі болуына байланысты тарих ғылымының барлық
қазақтың дәстүрлі мәдениеті мен тарихын зерттеуде, ал біздің жағдайымызда
шежірелер – тарихи фактілердің қоры дейміз. Бірақ шежіренің дерек
деректерді сыныптау мәселесінде дерек түрлері мен типологиясы жөнінде екі
мұның барлығы шежірелік деректердің спецификасын тиянақтылықпен әрі бірізділікті тұрғыда
осындай ғылыми ұстанымдар негізінде шежірелердің ішкі және сыртқы құрылымдық
Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың мазмұнына енген автордың негізгі
Диссертацияның құрылымы. Зерттеудің мақсат-міндеттері мен қисынына қарай диссертациялық жұмыстың
ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде – зерттеудің ғылыми өзектілігі, қажеттілігі, құндылығы, зерттелу деңгейі,
Шежіре табиғаты мен оның құбылыстық ерекшеліктері "шежіре" сөзінің түпкі
«Орталық Азия көшпелілері туралы деректердің зерттелуі» атты бірінші тарау
Шежірелерде ескі тарихи замандар – Адам баласы жаратылды делінетін
Қазақтың хатталған шежірелік мұра бастаулары жазба әдебиеттің кең өркен
Шежірелік дәстүрдің түп-тегі, генезисі мал шаруашылығы мен көшпелі тұрмыс
Тараудың екінші тараушасы «Көшпелілер туралы көне деректердің зерттелуі» мәселесін
Екінші тарау – «Қазақ шежірелерін зерттеудің методологиялық мәселелері» –
«Шежірелік дәстүрді зерттеуде өзекті батыстық ілімдер» атты екінші тарауша
К. Райхлдың (K. Reichl еңбектерінде жыр дәстүрі мен шежіре
XVIII-XIX ғғ. Бұхарада билік еткен маңғыт әулеттері туралы сарайлық
«Шежірелік деректерді зерттеудің методологиялық негіздері» атты үшінші тараушада
Диссертациялық жұмыстың «Қазақ шежірелерін тарихи дерек көзі ретінде зерделеу»
«Ортағасырлардағы шежірелердің сипаты» атты бірінші тараушада шежірелік деректер қабаты,
Шежірелерді жиып отыру ортағасырлардан бері ел ортасынан шыққан атақты
Шежірелер сыртқы қалып сипаты жағынан үш түрі байқалады: а)
Шежіре баяндаудың құрылымына аян, түс, елес, және басқа да
Деректі сыныптаудағы басты критерий ретінде тарихи білімнің арнасы арнайы
Типологиялық тұрғыда шежірелердің мынадай жіктері анық байқалады: а) шежірелердің
Біз талдауға алған шежірелердегі "Қарасопы" атты қария сөзіндегі тарихи
Қазақ шежірелерінде мынадай мағлұматтар тасымалданады: а) қазақ ру-тайпаларының тарихи-генеалогиялық
Тұрмыстық фольклор жанрына тән мақал-мәтел, бесік жыры, бата, беташар
Шежіре мазмұны жалпы (белгілі оқиға-жайттер) және жеке мәліметтерден (айтушыға
«Қожа шежірелері және мұсылмандық тарихнама» атты екінші тараушада
«Қазақ шежірелеріндегі генеалогиялық деректердің ерекшеліктері» атты екінші тарауы үш
Қазақтың дәстүрлі шежірелік санасында әлеуметтік кеңістік үш түрлі негізгі
Қазақ рулары әртүрлі тарихи жағдайларда өз ретімен түзілсе де,
Сонымен біздің зерттеулеріміз мынадай тұжырымдарға әкелді: 1) шежіре деректері
«Шежірелердегі әйел заты туралы деректер» атты екінші тараушада
Кейбір қария сөздерде ана жұрты, нағашылар кім болғандығы жайлы
«Қазақ құрамындағы кірме топтар деректері» – үшінші тарауша. Шежіредегі
Шежіреде қазақ хандары туралы деректер жинақы түрде баяндалады. Төрелередің
Зерттеуші Б. Кармышева, «қожа мен сейіттер - сословиелік топ.
«Қазақ шежірелеріндегі тақырыптық құрылымдардың орны» атты үшінші тарауы екі
Шежірелік деректер көрсетіп отырғандай, қазақтың көшпелі тұрмыс жағдайында рухани
«Қазақтың шежірелік деректеріндегі түсіндірулер қызметі» атты екінші тараушасы тарихи-генеалогиялық
Шежірелерде орын алған әрбір тарихи оқиға немесе құбылыс жайында
Шежіренің іргелік тұғыры — анық тізілген оқиғалар. Оқиғаны баяндаған
Шежіре деректерін түсіндіру мен тәпсірлеу жолдарын табу мақсатында оның
Диссертациялық жұмыстың «Қазақ шежірелерінің трансформациясы» атты үшінші бөлімі шежірелік
XVII–XVIII ғғ. орын алған бұл тарихи оқиғалар ұжымдық санада
XVIII ғасырдың ауызша тарихи дәстүрінің репертуарында қазақ халқының жоңғар
XVIII ғасырда қазақ даласында орын алған негізгі тарихи оқиға
Cонымен, шежірелік деректердің бір қабаты қазақтың саяси-әскери тарихында ерекше
«ХІХ ғ. - ХХ ғғ. басындағы отаршылдық кезең ықпалы»
ХІХ ғасырдағы қазақтың шежірелік дәстүрі жалаң генеалогия қуып кетпей,
М.Ж. Көпейұлы 1907 жылы Қазан қаласында «Сарыарқаның кімдікі екендігі
Қазақтың айтулы шежірешілері қатарында Ш. Құдайбердіұлы, М.Ж. Көпейұлы сияқты
М.Ж. Көпейұлының еңбегінде қазақтың ата-тек тарихы дәйекті талдауға түскен:
«Қазақтың ХХ ғ. тарихи танымындағы шежірелердің орны» атты үшінші
Е. Бекмаханов және Ә. Марғұлан сол ғалымдар қатарында болды.
ХХ ғасырдың 70-ші жылдары Х. Арғынбаев, М. Мұқановтар этникалық
Сонымен, ХХ ғасырдағы ғылыми тарихи танымда шежірелер деректері әртүрлі
Диссертациялық жұмыстың «Қазақ шежірелерін зерттеудегі жеке аспектілер» атты төртінші
«Қазақ шежірелеріндегі жер-су, тарихи география деректері» атты екінші тарауында
Шежірелік сюжеттерде әртүрлі географиялық кеңістік туралы ұғымдар сақталған: Жиделі
«Қазақ шежірелеріндегі тарихи таным және тағлым» атты соңғы тарауы
Шежірелік сана құбылысы туралы төмендегідей тұжырымдар жасау тиіспіз:
Қорытынды бөлімінде төмендегідей тұжырымдар жасалған:
1) Шежірелік дәстүр аға буын ұрпақ тарапынан әңгімелеуімен, қарияның
2) Шежірелердің жыр, өлең, айтыс, кесте қалыптары, шежірелік әңгімелер,
3) Шежіре көшпелілердің мәдениетіне тән түрде жалғасын тапқан ауызша
4) Шежіре сақтаған генеалогиялық мұра – қалыптасқан әлеуметтік әлем
Шежірелік мәліметте бүгінгі күні өмір шындығына сәйкеспейтін жоралғылар, қазіргі
5) Шежіре мәліметтері адамдар арасындағы түрлі қоғами қатынастардың деректерін
Шежірелер – осындай барлық адамдық, қоғамдық, елдік, жұрттық категорияларды
6) Шежіре деректеріндегі айқын айтылған мағлұматтарды талдаудан гөрі жанама,
7) Ескі заманның тарихи жағдайлары, болып өткен оқиғалары, уақыт
8) Кез келген құбылысқа тән кемшіліктер шежіре дәстүрі тудырған
9) Шежірелерге деген қазіргі қазақтың талпынысы, оны итермелейтін ішкі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ:
1 Валиханов Ч. Киргизское родословие // Собр. соч. в
2 Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). – А.,
3 Әбусейітова М. Түркі және парсы деректемелері // Қазақ
4 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и
5 Марғұлан Ә. Шежіре. Қазақ шежіресі // Қазақ совет
6 Потанин Г. Очерки Северо-Западной Монголии. – СПб., 1881.
7 Бөкейхан Ә. Таңдамалы. – А., 1995. – 478
8 Муканов М. Из исторического прошлого: (родословная племен керей
9 Березин И.Н. Библиотека восточных историков. – Казань, 1854.
10 Бекмаханов Е. Фольклорные источники о восстании Кенесары Касымова.
11 Материалы по истории казахских ханств /С. Ибрагимов, Н.
12 Зуев Ю. «Джами‘ ат-Таварих» Рашид ад-Дина как источник
13 Персидские и тюркские источники по истории казахского народа
14 Муминов А. Ислам в Центральной Азии: особенности в
15 Пищулина К., Атығай Н. "Тарих-и Рашидидің" тәржімесі туралы
16 Аттокуров С. Қырғыз санжырасы. – Бішкек, 1995. –
17 Жданко Т. Очерки истории и этнографии каракалпаков. –
18 Рашид-ад Дин. Сборник летописей. – М-Л., 1952. –
19 Көпеев Жүсіп. Қазақтың осы күнгі әңгімесі. – Қазан,
20 Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. –
21 Халид Қ. Тауарих хамса Шарқи. (Бес тарих). –
22 Наушабай H. Манзұмат қазақия. – Қазан: Кәримовтар,
23 Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казакского народа. –
24 Тұрғанбай М. Шежіре // «Абай». – 1918. –
25 ҚР Білім және ғылым министрлігі Әдебиет және өнер
26 ҚР БҒМ ОҒК, Бумалар: № 152, дәптер
27 Қазақ қиссалары. – Бейжин, 1984. – 967 б.;
28 Материалы по истории киргиз и Киргизии /В. Ромодин.
29 Жандарбек З. «Насаб-нама» нұсқалары және түркі тарихы. –
30 Ерофеева И. Родословные казахских ханов и кожа XVIII–XIX
31 Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағаты (ҚР ОММ): қ.
32 Журналы и служебные записки дипломата А. Тевкелева по
33 Қашқари Махмұт. Түрік тілінің сөздігі. – А., 1997.
34 Санчиров В. «Илэтхэл шастир» как исторический источник по
35 Норбо Ш. Зая-Пандита: материалы к биографии. – Элиста,
36 Радлов В. Обзоры народной литературы тюркских племен живущих
37 Марғұлан Ә. Ең ескі дәуірдегі халықтың аңыздары. //Жұлдыз.
38 Hudson, Alfred E. Kazak social structure. –
39 Ирмуханов Б. Усунь и этногенез казахского народа. –
40 Reichl, Karl. Ritual aspects of the performance of
41 фон Кюгельген Анке. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в
42 DeWees D. Islamization and Native Religion ine the
43 Қайдар Ә. Қаңлы (тарихи шежіре). – А.: «Дайк-Пресс»,
44 Кармышева Б. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана
45 Жандарбек З. Йасавийа и этническая история населения Дешт-и
46 Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі Әдебиет және
47 Көпейұлы М.Ж. Шығармалары. – Павлодар, 2006. – Т.9.
48 Торланбаева К. Катун и соправление (к вопросу о
49 Шынай Р. Ата-баба тарихы. Шежіре. – Баян-Өлке, 1991.
50 Жақсыбайұлы Т. Шежіре. Қаракесек руына жататын Сарым еліндегі
51 Көпейұлы М.Ж. Иманғали Мәненұлы қолжазбасынан.
52 Әбілев А., Артықбаев Ж. ХІХ ғасырдағы ұлттық тарихтану
53 Мұқанов С. Жарқын жұлдыздар. – А., 1964. –
54 Құнанбаев А. Шығармалары. – Алматы: «Ғылым», 1977. –
55 Бөкейхан Ә. Қазақтың тарихы // Қазақ. – 1913.
56 Досмұхамедұлы Х. Аламан. – А., 1991. – 176
57 ҚР БҒМ ӘӨИ № 83 бума.
58 Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов. – А.-М., 1995.
59 Әлімбай Н. Дәстүрлі қазақ қоғамын зерттеудің ілкімді принциптері
60 ҚР ОҒК, 901 бума Мағзұм Ахметов. Тарихи әңгіме.
61 Үш қиян //Мұрат ақынның сөздері. – Ташкент, 1924.
Диссертация бойынша жарияланған еңбектер тізімі:
1 Шежірелік деректердегі дәстүрлі тарихи таным // Отан тарихы.
2 Шежірелік деректердің тарихи-генеалогиялық мәні және қызметі // Вестник
3 Шығыстағы далалық тарихи-шежірелік дәстүр // ҚазҰУ Хабаршысы. –
4 Историческая традиция тюркских народов в контексте шежере //
5 Қазақ шежірелерінің қалыптасу тарихынан // Вестник СемГУ им.
6 О значении устных источников в изучении отечественной истории
7 Қазақ шежіресіндегі адамдар есімдерінің тарихи деректілігі турасында //
8 Көшпелілер қоғамындағы «абыз» институты (шежірелік деректегі Құлболды әулие,
9 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс батыры Бәшерден Бейсенұлы //
10 Көне Көктау, байырғы Баянаула байтағының тарихы: монографиялық зерттеу.
11 Этническая генеалогия казахов в контексте народного знания, идеологической
12 Шежіре дәстүрі және шежіре сақтаушылар // ҚазҰУ Хабарышысы.
13 Чингиз-хан в контексте этнической истории тюрко-монгольских народов (по
14 Шежіредегі тарихи-этнографиялық мәселелер // ҚазҰУ Хабарышысы. Тарих сериясы.
15 Қазақ түрік шежірелерінің зерттелуі // Қазақ тарихы. –
16 Вопросы истории и культуры Востока в письменных вариантах
17 Шежире: устная историческая традиция тюрко-монгольских народов // Этнография
18 Родословные субэтнических групп торе: к вопросу о системообразующей
19 Қазақ шежіресі ғылыми дәйекті зерттелсін // Қазақ тарихы.
20 Ә. Марғұланның ғылыми мұрасындағы қазақ шежіресі // Көшпенділер
21 Шежіре тарихи дерек көзі // Қазақ тарихы. –
22 Шәкәрімнің тарихи мұрасы және қазақ шежірелері // ХХІ
23 Мәшһүр Жүсіп мұрасы және қазақтың генеалогия дәстүрі //
24 Шежірелерді зерттеудегі тарихи методологияның орны // ХХІ ғасыр
25 Қазақ шежірелерін қалай танимыз? // Абай. – 2007.
26 Интерпретация казахской истории в шежире Машхур-Жусупа // III
27 Шежіре, ата-тек және рулық одақтар мәселесі турасында //
28 Исторические предания и легенды в исследованиях А. Маргулана
29 Шежире, исторические и генеалогические знания в фольклорном наследии
30 Шежірелерді зертеудегі әдіс және теория туралы // ХХІ
31 Шон Едыгеулы в источниках исторического фольклора // Шон
32 Ходжи в генеалогической системе казахского народа // Парасат
33 Шежіредегі тұлғалар: Торайғыр би Едігеұлы (ауызекі деректер, М.Ж.
34 Шежірешілік дәстүр және тарихи білім: Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының
35 Шежіре дәстүрі және оның дін, сенім-наным, дүниетаным мәселелерімен
36 Олжабай батыр жыры және оның тарихи деректілігі //
37 Жаяу Мұса мұрасындағы Олжабай батырдың өмір тарихы, батырлық
38 Түркітану және шежіре мәселесі: ауызша тарих дәстүрдің пәнаралық,
РЕЗЮМЕ
Казахское шежире – как исторический источник
Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук по
Диссертационное исследование является первым в казахстанской историографии научным
Объектом исследования является казахское шежире. Понятие «шежире» означает «родословная»,
Научная новизна исследования заключается в том, что впервые предпринят
Цель диссертации: исследовать казахское шежире в качестве исторического источника.
Источниковую базу исследования составили фонды казахского шежире, которые хранятся
Методология исследования построена на историко-антропологическом, герменевтическом, феноменологическом подходах изучения
В диссертационной работе сформулированы следующие выводы и основные положения,
- казахское шежире имеет ранние истоки; его формирование происходило
- историческая реальность в шежире чаще всего отражалась ирреально,
- материалы шежире содержат в себе сведения о генеалогии
- казахское шежире имеет определенную идейную сущность, служившая функционированию
- шежире доносит до нас традиционную форму исторического сознания,
Практическая ценность исследования казахского шежире в качестве исторического источника
SUMMARY
Alpysbes Makhsat Alpysbesuly
Kazakh Shezhires – HistoriCAL Sources
Specialty 07.00.09 – Historiography, Source Studies and Historical Research
The Dissertation for academic degree Doctor of History
This dissertation is the first scientific research in the
The object of the research is the complex of
The purpose of the dissertation is to research Kazakh
The basic sources in this dissertation are taken from
- The Kazakh shezhires that are kept in the
- The Kazakh shezhires that in the department Textology
- The Kazakh shezhires that in that are kept
- The Kazakh shezhires that in the shezhires that
Methodologically, the research is carried out by using the
Chronologically the dissertation deals with the time of the
The conclusions of our research can be summed up
Most of Kazakh shezhires generally appeared as genealogical tables,
Kazakh shezhires keeps rich and vivid information on the
The less studied formally information about the historical figures
From the historical-anthropological point, its very important to study
Almost all the Kazakh shezhires can be traced up
Just as in other historical sources, there are quite
As one of the main institutes of nomadic Kazakh
The dissertation is discussed and recommended to protection on
From the point of practical value, it is also
3
Қазақ шежірелері – тарихи дерек ретінде
Орта ғасырлық ғылымның дамуы
Орта ғасырлардағы түркі ғұламалары
Шежіре
Ұлы жүз құрамындағы шапырашты руының тарихы
Халық ауыз әдебиеті
Ұлы жүз Суан тайпасының шежіресі
Қазақ тарихы дәстүрлі ауызша тарих
Кузеевтің шежіретануға қосқан үлесі
Қаңлы атауы және Қаңлы мемлекетінің территориясы туралы деректер