Қаратау жотасының географиялық кешендері
ҚАРАТАУ ЖОТАСЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ КЕШЕНДЕРІНІҢ
ДИНАМИКАСЫ МЕН ДАМУЫ.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе........................................................................................................................3
І. Қаратау жотасын географиялық зерттеу тарихынан қысқаша
мәліметтер..............................................................................................................6
ІІ. Қаратаудың географиялық кешендері қалыптасуындағы
физикалық-географиялық факторлары............................................................10
ІІ.1 Қаратау жотасының геологиялық даму тарихы......................................10
ІІ.2 Географиялық кешендер пайда болуындағы
геоморфологиялық фактор................................................................................13
ІІ.3 Климат жағдайы..........................................................................................15
ІІ.4 Беткі және жер асты сулары......................................................................18
ІІ.5 Топырақ-өсімдік жамылғысы мен жануарлары.......................................24
ІІІ. Қаратаудың географиялық кешендері...............................................................28
ІІІ.1 Географиялық кешен және биіктік белдеулілік туралы түсінік...........28
ІІІ.2 Қаратау жотасының географиялық кешендері.......................................33
ІІІ.3 Қаратаудың географиялық кешендерінің динамикасы мен дамуы......38
ІІІ.4 Қаратау жотасындағы биіктік белдеулілік..............................................42
Қорытынды................................................................................................................46
Әдебиет тізімі.............................................................................................................48
Кіріспе.
Казіргі ғылымның ең өзекті функцияларының бірі, шектелген бар ресурстарды,
Назарыңызға ұсынылған жұмысты орындауда, автор казіргі физикалық географияда қолданылатын
Жұмыстың негізгі мақсаты Қаратау таулары географиялық кешендерінің динамикасы мен
Диплом жұмысы кіріспе, 3-тараудан, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қаратау жотасы физикалық-географиялық провинциясы Қазақстанның оңтүстігінде, Қызылорда, Жамбыл және
5 - 6 баллдық сейсмикалық зонада орналасқан. Жотаның казіргі
Қаратауда соңғы жылдарға дейін фосфорит, полиметалл рудасы өндірілген. Кеңес
Қаратаудың тегіс жерлері егістікке кең пайдаланады, басым бидай, жоңышқа
Қаратау жотасы рекреациялық ресурстармен жоғары деңгейде камтамассыз етілген. Әсіресе
Қаратауда адамдар ертеден мекендеген, мысалы, Арыстанды өзеннің шатқалында ежелгі
Қаратау жотасы территориясын, пайдалы қазба байлықтарын игеру мақсатта, сонымен
Қаратау жотасы табиғи физикалық-географиялық шекара болып табылады, сондықтан солтүстік-шығыс
І. Қаратау жотасын географиялық зерттеу тарихынан қысқаша мәліметтер
Қаратау таулары туралы географиялық мәліметтер антикалық кезеңдегі географиялық еңбектерде
Қаратау туралы бірінші жазба деректері Александр Македонскийдің әскери жорықтарынан
Орта ғасырлардың бірінші жартысында сол кездегі Орта Азия елдерін
1627 жылы Мәскеу мемлекетінің «Большой чертеж всему Московскому государству»
ХІХ ғасырдан бастап Қазақстан территориясында орыс ғалымдары әр түрлі
ХІХ ғасырдың 30-шы жылдарына Қазақстан туралы көптеген материалдар жиналды,
Қаратау жотасының геологиялық зерттеу тарихы шамамен ХІХ ғасырдың екінші
1865 жылдан бастап әдебиетте Қаратаудың орографиясы, гидрографиясы, геологиясы туралы
ХХ ғасырдың басында Қаратауда көптеген жалпы географиялық, геологиялық, топырақтанулық,
Орта Азия және Қазақстанның топырақ жамылғысын зерттеуде С.С. Неуструевтің
Қазақстанда Кеңес үкімет орнатылған соң, Қаратау жотасында геологиялық зерттеулер
1932-ші жылы геологиялық кескіндеу нәтижесінде Қаратаудың ірі масштабты (1:84000
Соғыстан кейінгі жылдары Қаратауда жоспарлы геологиялық, гидрогеологиялық т.б. зерттеу
ІІ. Қаратаудың географиялық кешендері қалыптасуындағы
физикалық-географиялық факторлар.
ІІ.1 Қаратау жотасының геологиялық даму тарихы және пайдалы қазбалары.
Қаратау тектоникалық жағынан Қазақ қатпарлы жүйесі құрамына кіреді. Тектоникалық
Қазақ қатпарлы жүйесі соңғы қатпарлануы герциндік жаста, бірақ байкал
Қаратау мегантиклинорийдің ядролық құрылымдары екі қабатты құрайтын протерозой жастағы
Фосфоритті бассейнінің кесіндісі екі ерекшелікпен сипатталады: төменгі кембрийдің үстінде
Камдон миогеосинклинальдық белдеуі орта және жоғары ордовиктің шекарасында катпарланумен
Сыртқы каледонидтер белдеуі, үстінен қалыптасқан иіндерді (наложенные прогибы) толтыратын
Герциндік қатпарланудың бірінші фазалары карбонның ортасына сәйкес болады. Қаратаудағы
Перм дәуірінде герциндік орогенез аяқталды. Перм дәуірі бойы Қаратаудың
Мезозой эрасы салыстырмалы тектоникалық тыныштықпен сипатталады. Бұл кезеңде қазіргі
Бор дәуірінде Қазақстан территориясы трансгрессияға ұшырады, теңіз Қаратауға дейін
Палеогеннің ортасында (эоценде) күшті трансгрессия болды, теңіз Қаратау жотасын
Мезозой және палеогеннің басым бөлімінде Қаратауда салыстырмалы тегістелген, пененпленизацияланған
Неогеннің аяғында климаттың салқындау және ылғалдануы байқалады, осы кезде
Плейстоценнің басталуы тектоникалық көтерілуі мен эрозиялық тілімденуімен байланыстырады. Қаратаудың
Мойынқұм шөлінде плейстоценнің барлық қабаттарында (горизонттарында) шөлді өсімдіктердің тозаңдары
Пайдалы қазбалары.
Рудалы пайдалы қазбалары. Қаратау жотасында гидротермальды кен орындар және
Қаратауда түсті металдардың кен орындары мен руда білінімдері өте
Мырғалымсай кен орны 1929 жылы ашылған. Барлау жұмыстары 1931-1939
Ащысай (Тұрлан) кен орны ертеден мәлім жоспарлы зерттеу барлау
Байжансай рудалы ауданы. Қорғасын-мырышты минерализациясының білінімі жағынан Қаратау аймағында
Ақсоран кен орны Қаратау жотасының батыс суайрығына жақын орналасқан.
ІІ.2 Географиялық кешендер пайда болуындағы геоморфологиялық фактор.
Қаратау 5-6 балдық сейсмикалық зонада орналасқан. Провинцияның оңтүстік-шығыс шетінде
Қаратау жотасы шұғыл ассиметриялық болып келеді. Оңтүстік тау алдының
Төменгі карбонның және жоғарғы девонның әктастары мен доломиттерде карсты
Қаратау жотасының шыңды бетінде салыстырмалы биік емес абсолюттік биіктікте
ІІ.3. Климат жағдайы.
Оңтүстік Қазақстанның климаттық аудандастыруы бойынша Қаратау екі климаттық облыста
Жергілікті халық Қаратаудың солтүстік-шығыс беткейін Теріскей, ал оңтүстік-батыс беткейін
Қаратау қысқы маусымда үш ауа массасының ықпалында болады: арктикалық
Қасиеті бойынша әр түрлі ауа массалардың әрекеті қысқы ауа
Термикалық режим. Қаратау жотасының термикалық режимін № 1 кестеден
№ 1 кесте. Қаратауда және айнасындағы метеостанциялар бойынша ауаның
(Научно-прикладной справочник по климату СССР. Выпуск 18. Ленинград. 1989.
№
Метеостанция
І
ІІІ
V
VII
IX
XI
Жыл
дық Темпера
тураның жылдық ауытқуы
1 Тасты -10,7 0,5 19,4 27,3 -17,6 -0,6 9,0
2 Ащысай -3,1 2,7 17,0 25,6 17,7 2,9 10,5
3 Түркістан -5,8 5,3 20,6 28,3 19,7 3,1 12,0
Жазда Қаратау жотасы, Орта Азияның (Қарақұм, Қызылқұм) шөлдері үстінде
Жауын-шашын режимі. Қаратау жотасының Л.Н.Бабушкин Тұран провинциясының тау алды
Қаратау таулы климатпен сипатталады, оның негізгі ерекшелігі жауын –
№ 2 кесте. Жауын – шашынның орташа айлық және
(Научно-прикладной справочник по климату СССР. Выпуск 18. 1989, бойынша,
№ Метеостанция І ІІ ІІІ IV V VI VII
1 Тасты 13 15 21 28 15 11 7
2 Ащысай 75 68 82 75 46 15 9
3 Түркістан 28 23 34 28 18 8 3
Жауын-шашыннң максимумы қысқы маусымда байқалады. Жауын – шашын режимінің
Маусымдардың қарсыластылығы өте айқын байқалады: жаз және күздің басы
Географиялық кешен қалыптасуында өсіп-өну (вегетациялық) кезеңіндегі жауын-шашын жиынтығы, белсенді
№ 3 кесте. Күзгі-қысқы-көктемгі кезеңінің климаттық көрсеткіштері.
(Агроклиматические ресурсы Чимкентской области Казахской ССР. Ленинград. 1979. бойынша,
Станция Кезеңнің ұзақтылығы (күн есебімен) Суық ұру (қатқақ)
Көктем Күз
Көктем Күз Топырақ бетінде ауада Топырақ бетінде ауада
0 - 15ºС 15 - 0ºС
Тасты 43 51 21 17 30 26 47
Шолаққорған 54 54 31 22 34 24 53
Ащысай 61 69 34 18 33 17 54
Түлкібас 70 76 44 29 37 20 36
Кесте бойынша Қаратау жотасында өсіп-өну кезеңі салыстырмалы 180 –
ІІ.4 Беткі және жер асты сулары
Қаратау жотасы жауын-шашын мөлшері аз және таулы мұздықтар жоқ
Боралдай - Арыс өзенінің оң саласы. Бәйдібек, Ордабасы аудандары
Арыстанды - Арыс алабындағы өзен. Бәйдібек ауданы жерімен ағады.
Бөген – Сырдария алабындағы өзен. Бәйдібек ауданының жерімен ағып
Байылдыр - Сырдария алабындағы өзен. Түркістан, Кентау қалалық әкімдік
Қарашық, Хантағы - Сырдария алабындағы өзен. Түркістан қалалық әкімдік
Шаян - Арыс алабындағы өзен. Бәйдібек ауданы жерімен ағып
Көксарай - Сырдария алабындағы өзен. Қаратау жотасынан Ақалтын өзені
Ыққансу - Сырдария алабындағы өзен. Түркістан қалалық әкімдік аумағы
Шағансай - Сырдария алабындағы өзен. Созақ ауданының аумағында ұзындығы
Қаратаудың көлдері. Билікөл - Талас ауданының оңтүстік жағында Жамбыл
Билікөл Қаратаудың солтүстік жотасындағы тау аралығындағы ойыста жатыр. Көлдің
Көлдің жағалаулары ашық, батпақты, жазық тек солтүстік және батыс
Су жиналатын алабының оңтүстік және батыс жағы таулы, басқа
Билікөлге шығысында Ассы өзені құяды . Ол осы өзен
Билікөлдің суы тұщы (тұздың мөлшері бір литріде 0,86 гр),
Көл фитопланктондарға өте бай. Көл суының гүлденуі тасқабықты қыл
Билікөлде елең, қара балық, табан балық, маринка, шабақ балық,
Қызылкөл - Созақ ауданының оңтүстік-шығысында орналасқан. Оның биіктігі 335
Қызылкөл ағынсыз, тау аралағындағы ойыста орналасқан. Оның тереңдігі 10
Солтүстік және солтүстік-облыс жағалаулары тік жарлауытты, оның биіктігі кей
Қызылкөл қар, жауын-шашын және өзен суымен қорланады. Көлге оңтүстік-шығыстан
Қызылкөлдің минералдануы және химиялық құрамы әр түрлі. Мысалы, шығыс
Көлде микроэлементтер өте аз кездеседі, ал бром, мыс, марганец,
Жасыл көк жасыл балдырлар өседі. Көлдің жасыл планктонын кловраткалар,
Көл жағалауының әр жерінде қамыс қопасы көрінеді. Қызылкөлдің зообентосына
Көлде үйрек, жылқышы және т.б. суда және сазды жерде
Жер асты сулары. Қаратаудың солтүтік-шығыс беткейдегі тау алды жазықтықтарда
Жоғарғы бор шөгінділеріндегі артезиан сулары Қаратаудың терең жер асты
Төрттік аллювиалды-пролювиалды шөгінділердің еспе сулары атмосфералық жауын-шашынның және уақытша
ІІ.5 Топырақ-өсімдік жамылғысы мен жануарлары
Қаратау тауларының топырағы ашық және сұр топырақ 800 -
Біздің облысымыздағы негізгі тау жүйелеріне Батыс Тәңіртау мен Қаратау
- әр түрлі шөптесін ірі астық тұқымдастардан тұратын;
- ксерофильді сирек ормандар мен бұта-шіліктер (бадалдар );
- жапырақты, жемісті ормандар;
- су бойындағы бұталар мен ормандар ( тоғайлар);
- әр түрлі биіктік белдеулеріндегі таулы шалғындар т. б.
Бұл экожүйелердің көпшілігі жазық жерлерде кездеспейді. Қаратауда ксерофильді сирек
Тек Қаратау да кездесетін эндемик өсімдіктерге: Қаратау кекіресі, қаратау
Қаратау қауы – астық тұқымдасы, қау тұқымдасына жататын көп
Қаратау маралтамыры – күрделі гүлдер тұқымдасына жататын көп жылдық
Қаратау жотасында сиреп бара жатқан өсімдіктер мен жануарларды қорғау
Сонымен қатар Қаратау қыратының солтүстік-батыс бөлігін қамтитын Қаратау қорығы
сүтқөректілерден: қаратау қойы, ақтөс сусар, тас сусары, үнділік жайран;
құстардан: қара тырна, жыланшы, бүркіт, жұршы, ителгі, ақбауыр, буылдырық;
бауырымен жорғалаушылар: қызыл жылан, абыжылан, сарыбауыр кесіртке:
өсімдіктерден: беріқара терегі, Недзев алмасы, түркістан картоп үшқаты, Альберт
ІІІ. Қаратаудың географиялық кешендері.
ІІІ.1 Географиялық кешен және биіктік белдеулілік туралы түсінік.
Географиялық кешен. Қазіргі физикалық географияның негізгі идеясы – планетамыздың
Географиялық компоненттердің бір-біріне тәуелді болу және олар қалыптастыратын қүрделі
Географиялық компоненттер кеңістікте өзара байланысты болуымен қатар уақыт бойы
Сөйтіп, территориялық табиғат кешені компоненттердің қарапайым жинағы емес, ол
Территориялық табиғат кешені – жер затының белгілі бір деңгейдегі
Терминдік көз қарастан «территориялық табиғат кешені» рабайсыз сөз тіркес,
1963 ж. В.Б. Сочава (Сочава, 1978) физикалық географияның зерттейтін
«Кешен» деген сөзді латын тілінен, «жүйе» деген сөзді грек
Жүйе пайда болу үшін, арасындағы белгілі бір қарым қатынасы
Кешен деген термин өзара байланысқан блоктардың (компоненттердің) белгілі бір
Жүйенің элементтері бір-біріне қатнасы тосаттан болу және бір-бірімен шығу
Территориялық табиғат кешенді (ТТК) жалпы заңдылықтарға бағынатын, қүрделі құрылымы
Физикалық географияда географиялық кешендер планетарлық, аймақтық (регионалдық) және жергілікті
Қаратау жотасы орта биікті тауларға жатады, сондықтан биіктік белдеулілік
Биіктік белдеуліліктің негізгі себебі биіктеген сайын жылу балансының өзгеруі.
Тауға көтерілген сайын ылғалдану жағдайы маңызды өзгереді. Бірақ, бұл
Әрбір ландшафттық зонаға биіктік белдеуліліктің ерекше типі қасиетті, яғни
Абсолюттік биіктік факторымен қатар, тау ғимаратының жалпы бағытына байланысты
Солярлық экспозициядан беткейдің жылу және су режимдері тәуелді. Оңтүстік
Желдік экспозиция екі түрлі роль атқарады. Ол, экспозицияның эффектін
Беткейдің климаты мен ландшафттарына, желдік экспозиция ықпалының екінші бағыты
ІІІ.2 Қаратау жотасының географиялық кешендері.
Ұсынылған жұмыста географиялық кешендер аймақтық деңгейде қарастырылған. Қазақстан Республикасы
В.А. Николаев және Н.А. Гвоздецкий бойынша (1971) Қазақстан Республикасының
Г.М. Джаналиева т.б. (1998) бойынша Қаратау жотасы Орта Азия
Қазақстан Республикасының Физикалық-географиялық атласында ландшафттық карта бойынша Қаратауда тау
Әдетте, үш бөлімге бөледі:
Оңтүстік-Шығыс Қаратау – Шақпақата асуынан Боралдай өзенінің аңғарына дейін;
Орталық Қаратау – Боралдай өзенінің аңғарынан Майдантал өзенінің алабына
Солтүстік-Батыс Қаратау – Майдантал өзенінен солтүстік-батысқа қарай.
Қаратудың оңтүстік-шығыс бөлігін Боралдайтау деп атайды, ең биік шыңы
Орталық Қаратау көлденең кесіндісінде шұғыл ассиметриялық болып табылады: оның
Солтүстікте түсіріліспен шектелген жайпақ оңтүстік-батыс беткейі абразиялық денудациямен тегістелген
Қаратау жотасы жер бедерінің ең сипатты элементі, әр түрлі
Географиялық кешеннің даму ерекшелігі климат жағдайына байланысты. Қысқы маусымда
Қаратаудың суайырық жазықтарының далалық формациялары құрамы мен құрылымындағы ерекшелік
Өзен немесе құрсай аңғарларында ағаштардың бірнеше түрлері тоғай формацияларын
Қазіргі таңда бұл географиялық кешендер шабындық ретінде, кейбір учаскелері
Қаратау жотасының абразиялық бетіндегі барлық бас өзен аңғарлары бас
Орталық Қаратау аңғарлардың жоғарғы бөліктері терең шатқалдары түрінде болады,
Ағыстың төменгі бөлігінде аңғарлар беткейлерінің биіктігі және еңкістігі төмендейді,
Қазіргі таңда бұл кешендер жоғарғы деңгейде игерілген. Тарихи мәліметтер
Қаратау жотасының оңтүстік беткейлері тығыз қонысталған, сондықтан, өзен аңғарларында
Қаратау жотасында картсы құбылыстар кең дамыған. Қаратауда карсталатын тау
Беткі карст пішіндері аңғарлардың беткейлерінде, үңгір тәріздес ойыстар және
Қаратаудағы карстың жер асты түрі уңгірлер болып табылады. Үңгірлер
Кейбір үңгірлер салыстырмалы үлкен, мысалы Қарасай үңгірінің ұзындығы 2000
Қаратаудың солтүстік-шығыс беткейі тар және тік жар, терең аңғарлармен
Қаратау жотасының геологиялық қазіргі тарихи кезеңдері мынадай. Жоғарға боз
ІІІ.3 Қаратаудың географиялық кешендерінің динамикасы мен дамуы.
Қаратау жотасының географиялық кешендендерінің динамикасы. Ландшафттың динамикалық өзгерісі кеңістік
Геологиялық масштаб уақытында фитоценоздардың, топырақ пен жер бедерінің өзгерісі
Сонымен ландшафттар динамикасы оның компоненттерінің өзгерісі арқылы байқалады. Өсімдік
Географиялық кешендердегі табиғи процестердің динамикасы жер бетінде күн энергиясының
Күн энергиясының түсуіндегі ырғақтылығы мен циклдығы осыған сәйкес гидротермикалық
Көршілес географиялық кешендерде табиғи процестердің ырғақтары мен циклдері уақыт
Қаратауда ландшафттың морфологиялық бөлігіндегі процестердің әртүрлі ырғақтылығын көктемде қар
Қаратау жотасының географиялық кешендендерінің дамуы. Ландшафттың динамикасы деген үғым
Географиялық кешендердің дамуындағы инварианттар мен кезеңдер. Кеңістік пен уақыт
Бір инвариант шеңберіндегі географиялық кешендер уақыт бойы өзгеріссіз қалмайды,
IІІ.4 Қаратаудағы биіктік белдеулілік.
Таулы ауданда физикалық-географиялық дифференциацияланудың маңызды факторы қүрлықтың теңіз деңгейінен
Қаратау жотасындағы биіктік белдеулері туралы географиялық әдебиетте бірінші мәліметтер
Қаратау жотасы маңызды климаттық, физикалық-географиялық шекара болып табылады. Дипломның
А.Г. Исаченко бойынша (1990), Жердің әртүрлі тау жүйелеріндегі биіктік
Әрбір ландшафттық зонаға биіктік белдеуліліктің ерекше типі тән, яғни
Қаратау жотасы, А.Г. Исаченко бойынша (1990) суббореалды экстрааридті (шөл)
Қаратау жотасына солтүстіктен Мойынқұм шөлі жанасып отыр. Мойынқұмның тау
Қаратаудың оңтүстік беткейіне, Сырдарьяның оң жағасы бойы аллювиальдық жазықтық
Қаратау жотасының келесі белдеуі таулы шөлдер ландшафттары. Тау алды
Таулы шөл ландшафттарынан жоғары, таулы шөлейт кешендері басталады. Доңғал-қырқалы
Қаратаудың ең жоғарғы белдеуі, орта биікті таулы дала зонасының
Қаратаудың кейбір биік шалғындарында суайырық учаскелерінде топырақ жоқ, өсімдік
Қаратау жотасының биікті белдеулері осы кешендермен көрінеді. Тау жотасынан
Қаратау жотасының табиғатын сақтап қалу мақсатында 2003 жылы Қаратау-Сырдарья
Қорытынды.
Қорыта келгенде қазіргі таңда, адам шаруашылық іс-әрекетінің ықпалы табиғи
БҰҰ жанындағы табиғатты қорғау мәселелерімен шұғылданатын ЮНЕП ұйымының ұсынысы
Қаратау жотасының географиялық кешендерінің динамикасы, дамуы, қазіргі жағдайына сипаттама
Жоғарыда көрсетілген, Қаратау жотасынан табиғи кешендерінің динамикасы мәселесі өте
Диплом жұмысының ІІІ тарауында, географиялық кешендердің даму барысында қалай
Әдебиет.
Биғалиев А. т.б. Қазақстан топырағы және оның экологиясы. Алматы.
Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы. 1998. 389 б.
Оспанов Б. Қазақстан жер қорлары, оларды бағалау және тиімді
Омаров Т. Қазақстан өзендері мен көлдері. Алма-Ата. 1997. 234
Туяқбаев Н.Т. Жер асты суларын пайдалану. Алма-Ата. Қайнар. 1982.
Агроклиматические ресурсы Чимкентской области Казахской ССР. Ленинград. 1979.
Азатьян А. Выдающиеся исследователи Средней Азии. Ч. 1 –
Азатаьян А.А., Мурзаев Э.М., Югай Р.Л. Средняя Азия. –
Антропогенные ландшафты: структура, методы и прикладные аспекты изучения. Сб.
Артезианские бассейны Южного Казахстана. У.А. Ахмедсафин и др. Алма-Ата.
Бабушкин Л.Н. Климатография Средней Азии. Ташкент. 1981. 91 с.
Бейсенова А.С. Исследование природы Казахстана. А. 1978. 248 с.
Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. Наука. Алма–Ата. 1992.
Геология СССР. Том 40. Южный Казахстан. Геологическое описание. Книга
Геология СССР. Том 40. Южный Казахстан. Полезные ископаемые. Под
Гвоздецкий Н.А., Николаев В.А. Казахстан. Очерк природы. Москва. 1971.
Гвоздецкий Н.А., Федчина В.Н., Азатаьян А.А., Донцова З. Н.
Глазовская М.А. Принципы классификации природных геосистем по устойчивости к
Джаналиева Г.М. Физическая география Казахстана. Алматы. 1998. – 364
Жихарева П.А. Почвы Чимкентской области. М. Наука. 1969. –
Исаченко А.Г. Основы ландшафтоведения и физико-географическое районирование. Москва. 1990
Мильков Ф.Н. Человек и ландшафты. Москва. 1973. – 327
Научно-прикладной справочник по климату СССР. Выпуск 18. Ленинград. 1989.
Климат Казахстана. Под редакции А.С.Утешова. Ленинград. 1959. - 315
Маслова О.В. Обзор русских путешествий и экспедиций в Среднюю
Методика проведения нормативного деления территории эколого-географического района по активности
Мурзаев Э.М. В далекой Азии. Москва. 1956.
Равнины и горы Средней Азии и Казахстана. Москва. 1975.
Реймерс Ф.Н. Природопользование. Москва, 1990. - 637 с.
Поверхностные воды Южного Казахстана (Джамбульская, Чимкентская и Қызылординская области).
Почвы Казахской ССР. Алма – Ата. 1973. – 345
Пузырева А.А. Климатическое районирование Южного Казахстана. Алматы. Наука. 1975.
Сваричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азии. Ленинград. 1965.
Сочава В.Б. Введение в учение о геосистемах. Новосибирск. 1978.
Справочник Государственного фонда данных о состоянии природной среды. Алма
Тектоническая карта СССР. Масштаб 1:4000000. ВСЕГЕИ. 1966.
Федчина В.Н. Как создавалась карта Средней Азии. Москва. 1967.
Хасанов Х.Х. Среднеазиатские географы и путешественники. Ташкент. 1964.
Чупахин В.М. Природные районирование Казахстан. Алма – Ата. 1970.
Чупахин В.М. Физическая география Казахстана. Алма – Ата. 1970.
Шайык О.Ш. Орошаемые сероземы Южного Казахстана. Алматы. 2001. -190
Шульц В.Л. Реки Средней Азии. Ленинград. 1965. - 691
Оңтүстік Қазақастан облысының жала географиялық картасы. Масштабы 1:1000000.
45
Қаратау жотасының географиялық кешендерінің динамикасы мен дамуы
Оңтүстік Қазақстан облысының агроландшафттарына физикалық-географиялық сипаттама жайлы ақпарат
Шу-сарысу ойпаты аймағының қазіргі геоэкологиялық ахуалы
Кеген өзені алабы
Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы дөңесті-жақпарлы ороген алқабының неотектоникасы
Қаратау жотасының физикалық-географиялық ерекшеліктері
Қаратау жотасындағы фосфорит кен орындарының геологиялық зерттелуі және олардың өңделуі
Оңтүстік Қазақстан облысының таулы аймақтарының географиясы мен оның рекрациялық маңызы
Оңтүстік Қазақстан облысы табиғатының өзгеруіндегі антропогендік факторлардың ролі
Рекреациялық ресурсты зерттеу