XVIII ғасырдағы Қазақстанның әлеуметтік жағдайы туралы орыс деректері
XVIII Қазақстан тарихы жайында орыс деректері.
Мазмұны
Кіріспе.....................................................................................................................31
1 Тарихи деректердің жалпы сипаттамасы, деректанулық сыны және жіктелу
жолдары....................................................................................................................6
1.1 Тарихи деректану «бейнелеу» теориясы, және ақпарат туралы
1.2 Тарихи ғылымындағы деректанулық «сын»...................................................7
1.3 Тарихи деректерді жіктеу.................................................................................9
1.4 Деректермен жұмыс істеудің методологиялық принциптері мен сатылары.................................................................................................................14
2. XVIII ғасырдағы орыс деректері Қазақстан жайлы жалпы мағлұмат..........16
2.1 XVIII ғасырдағы Қазақстан жайлы орыс деректерінің мазмұны жағынан
2.2 XVIII ғасырдағы бірінші үш мыңжылдығындағы орыс
2.3 XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихының ғылыми тарихнамасының
3. XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихы жайында орыс деректері......................33
3.1 XVIII ғасырдағы Қазақстанның саяси-экономикалық жағдай туралы
3.2 XVIII ғасырдағы Қазақстанның әлеуметтік жағдайы туралы орыс
Қорытынды............................................................................................................57
Пайдаланған әдебиеттер.......................................................................................59
Кіріспе
Отандық тарихын және өз халқының тарихын оқу қазіргі азаматттың
Берілген кезеңнің қазақ мемлекеттігінің өмір сүруін қарастыру үшін, Қазақстан
XVIII ғасырдағы негізгі деректер орыс патша үкіметінің шенеунектерімен қазақ
Өзектілігі. Берілген тақырыптың өзектілігі, негізінен Қазақстан тарихы жайлы қалдырылған
Соған қоса айтқандарымызды тек құр сөздерімен бекітпей, осы мәселе
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі болып XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихы
Пәні: Қазақстан тарихы жайында XVIII ғасырдағы орыс деректерін зерттеу.
Мақсаты. Берілген диплом жұмысымның мақсаты XVIII ғасырдағы Қазқстан тарихы
Міндеттері. XVIII ғасырдағы орыс дерекектері арқылы Қазақстан жайында:
жалпы XVIII ғасырдағы Қазақстан жайында орыс деректерге сипат
беру;
XVIII ғасырдағы Қазақстанның экономикалық-саяси жағдайы туралы орыс
XVIII ғасырдағы Қазақстанның әлеуметтік жағдайы туралы орыс деректеріне талдау
Фактологиялық база. Фактологиялық база бойынша келесі XVIII
ғасырдағы Қазақстан тарихы жайлы орыс деректерінен аталған деректер
Тарихнамалық шолу. Дипломдық жұмысының берілген тақыры бойынша, Қазақстанның
Төменде М.К.Қозыбаевтың, С.Д.Асфендияровтың, Қ.Есімовтың кей еңбектерін қарастырып өтеміз.
Келесі С.Д.Асфендияровтың «Прошлое Казахстана в источниках и материалах» және
Келесі және соңғы еңбек, М.К.Қозыбаетың «Избранные труды» еңбегі болып
Методологиялық негізі. Жалпы берілген диплом жұмысы кезінде: орыс деректерді
Жаңашылдығы. Дипломдық жұмысының жаңашылдығы болып, төменде қарастырылып отырған деректерді
Практикалық маңыздылығы. Берілген дипломдық жұмысын студенттерге дәріс лекциялары ретінде,
1.1 Тарихи деректану «бейнелеу» теориясы, және ақпарат туралы
Тарихи дерек деп адамзат қоғамының тарихы туралы куәгерлік мәлеметті
Тарихи дерек деген түсініктің мәнін дұрыс ұғыну тарих танымның
Тарихи деректің мәнін ашудың негізінде бейнелеу теориясы жатыр. Болмыста
Зертелетін объектімен деректің сәйкестік принципі, ол, деректің объективтілігін көрсететін
Сонымен қатар әрбір тарихи дерек субъективті, өйткені ол адам
Қорыта айтқанда, тарихи дерек дегеніміз объективтілік пен субъективтіліктің диалектикалық
Адамның нақты іс-әрекеті процессінің барысында жасалған және түрлі белгілер,
Енді тарихи деректануды ақпарат туралы ілім тұрғысынан әңгіме етейік.
Тарихи деректердің табиғаты туралы көзқарастары тереңдете түсу және сол
Ақпараттық процестер – қоғамдық өмірдің барлық құбылыстарын түсіндірудің жалпы
Ақпараттық процесте субъективтік жағдай үлкен орын алады. Субъект нақты
Субъектіге белгісіз, жасырын ақпарат әлеуметтік ақпараттың басым бөлігін құрайды.
Тарих ғылымы белгісіз болған деректерді ғылыми айналымға түсіру арқылы
Сонымен, бейнелеу теориясы негізінде тарихи дерек анықтамасын былайша беруге
Тарихи ғылымындағы деректанулық «сын»
Негізінен дипломдық жұмыста маңызды мәселесі болып, орыс
деректерін сыни тұрғыдан қарастыру болып табылады. Сондықтан берілген бөлімінде
Тарихи деректанудың өзекті мәселесі – деректе сақталған барлық ақпаратты
Тарихшылар ұзақ уақыт бойы деректерде бейнеленген тарихи оқиғаларды қандай
Ресей тарихы бойынша тарихи деректерді бірінші болып, «сыннан өткізген»
Ақиқатына көз жеткізу үшін ол мына мәселелерді айқындауды ұсынған:
автор өзі жазып отырған оқиғаларға қатысқан ба;
егер автор оқиғаға қатыспаса, онда сол оқиға болған кезде
ме;
автор өзінің шығармасын архив жазбаларына, келісім-шарттарға,
ережелерге не білетін адамдардың айтқанына сүйеніп жазды ма;
не көп жылдар өткен соң сол іске қатысқан әр
адамдарынан не шетілдіктерден жазып алды ма;
деректердің авторы кім еді, өз отанының өкілі ме, әлде
Өзінің Ғылым академиясына жазған хаттарында ол үнемі Ресей туралы
шетелдіктердің жазғандарына сын көзбен қарау қажеттігін ескерткен, өйткені олар
Жүздеген жылдар бойы шетел, орыс зерттеушілері, жиһанкездері қазақтар туралы
Кейіннен тарихшы Л.Шлецер (1735-1809) тарихи «сынды» қатаң үш топқа
«Кіші сын» (немесе сөзді «сынау») – текстің түпнұсқалылығын
анықтау, басқаша айтқанда, автордың өз жазғаны мен оған кейінгі
Тексті граматикалық және тарихи талдау – сөздерді және
сөйлемдерді зерттеу, сол арқылы автордың нақты қандай «сөздер мен
«Жоғарғы сын» (істі сынау) – дерек авторының пікірі дұрыс
айтып отырған оқиға қаншалықты рас. Оның шын мәнінде тарихи
Татищевке қарағанда, Шлецер фактілерге емес, тексті талдауға көп көңіл
В.О.Ключевский деректерді ғылыми талдауды «философиялық сын» (ежелгі орыс қолжазбалын
Жазба деректерді ғылыми талдаудың негізгі ережелері, әсіресе белгілі деректанушы
І кезең – «сыртқы сын». Бұның мақсаты – дерек
ІІ кезең – «ішкі сын». Бұның мақсаты – деректердегі
Тарихи деректерді «сыннан өткізу» қажеттілігі туралы қазақ ғалымы А.Байтұрсынов
1.3 Тарихи деректерді жіктеу
Деректанудың мақсатын анықтауда тарихи деректерді жіктеудің үлкен мәні бар.
Тарихи деректер өзінің саны, көлемі жағынан аса көп, мазмұны,
Жіктеу зерттеушіге тәуелсіз объективті өлшемдерге негізделуі керек, олар объективті
Сондықтан жіктеу – тек таза техникалық емес, методикалық та
Орыс деректану мектебінде жазба және басқа да тарихи деректерді
Сол сияқты орыстың деректнау мектебінің қалыптасуына орыс тарихшылары А.С.Лаппо-Данилевский
Алайда Қазан төңкерісінен дейінгі орыс деректану мектебінің тарихи деректерді
Кеңес дәуірінде тарихи деректерді жіктеу мәселелері өз дамуында бірнеше
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында (1917 -1924 жж.) тарихшылар тарихи
ІІ кезеңде (1925 -1940 жж.) кеңес тарихшылары деректерді әр
ІІІ кезең (1940-1956 жж.) академик М.Н.Тихомировтың деректерді бес топқа
Осы жылдардан бастап кинофотоқорлар құжаттары ерекше деректер ретінде қарала
ІV кезеңде (1956 жылы КОКП-ныі ХХ съезінен кейін) деректерді
Сонымен, бұл аталғандардан тарихи деркетерді бір-бірінен ажырату үшін оларды
Тектестік жіктелу деректердің мазмұны мен формасының сәйкестік принципіне негізделенді.
Осындай ерекшелерді ескере келе, Д.И.Ковальченконың редакциясымен шыққан «Источниковедение история
Сонымен қатар деректерді пайда болу тегіне, сыртқы ерекшеліктеріне қарай
заттай деректер – археологиялық ескерткіштерден машиналар мен техникаға дейін.
көркем сурет деректері – сурет өнерінің; жалпы өнер саласының
Сөздік деректер – халықтың күнделікті сөйлеу мәнері, ауызша шығармашылық
Жазба деректер – тұрмыста, мінез-құлықта қалыптасқан дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, қол
Көптеген тарихи деректер тобы белгілі бір тектестіктерге жатпайды,
олар аралық тектестіктерді, аралас тектестіктерді құрайды. Мысалы, ақша белгілері
Демек, бұдан деректерді жіктеудің шартты екендігі көрінеді. Сондықтан оны
Енді жазба деректердің түрлерін, олардың эволюциясын әңгіме етейік.
Деректердің барлық тектестік жіктеулерге жататын негізгі тобы – жазба
Бұларды жіктеуде басшылыққа алынатын принцип жазба деректердің пайда болуының,
Құжаттық деректер:
Картографиялық.
Статистикалық.
Актілік.
Кеңселік (ісқағаздық).
Баяндаушы деректер:
Жеке адамдық (хаттар, күнделіетер, естеліктер);
Көркем шығармашылық (очерктер, романдар, лирика, т.б.)
Тарихи (тарихи повестер, жылнамалр, әдебиет)
Ғылыми (тарихи, философиялық, әлеуметтік еңбектер).
Жазба деректерді түрге бөлу кезінде, ойдан шығармайтын бір мәселе
олардың әлеуметтік міндеттері, жасалуының арнайы мақсаты. Бұлар деректердің ішкі
Сонымен, түрлер деп пайда болуы мен мағынасынан туындап, ішкі
құрылымының бірлігіне негізделіп тарихи қалыптасқан жазба деректердің үлкен де
Түр тарихи шындықтың жемісі және деректанудың танымдық категориясы ретінде
Жазбаша тарихи деректердің мынадай түрлері бар: жылнамалар, заң актілері,
Жазба деректердің бұл тармақтары мәңгілік яки өзгеріске ұшырмайтын түрлер
-біріншісі – түрлер ішінде жаңа топтар мен әр түрліліктердің
болуы, бұл – деректердің жалпы дифференциялану процессінің, олардың сандық
- екіншісі – тарихтың әр түрлі кезеңінде деректің әлеуметтік
Жазба деректердің эволюцияға ұшырауы әр түрлі факторлар кешенінің мақсаты
а) әлеуметтік-экономикалық информацияның өзгеруі - жазба деректердің түрлік
ә) түрлердің эволюцияға ұшырауы процессінде әр түрлі формацияның жеке
б) кейбір түрлердің эволюцияға ұшыруына ірі тарихи оқиғалар, құбылыстар
в) байланыс-қатынас құралдарының дамуына байланысты ғылым мен техника саласындағы
Сонымен, өзінің тарихи даму барысында жазба деректердің әр алуына
Дегенмен, жазба деректердің түрлік өзгерістерге ұшырауы тек табиғи-тарихи жолмен
Соңғы жылдары ғылыми айналымға статитикалық деректе кешенінің, іс-қағаз құжаттарының
Сонымен, тарихи деректерді типтік жіктеу де, жазба деректерді түрлерге
Қазақстан деректануы да өзіндік даму жолына түсуде, қазіргі таңда
1.4 Деректермен жұмыс істеудің методологиялық принциптері мен сатылары
Қазан төңкерісінен кейін де кеңес тарихшылары ескерткіштерді пайдалануда «сынан
Өкінішке орай, бұл екі бағыт большевиктер саясатына байланысты таптық
Дегенмен, көрнекті қазақ зерттеушісі О.Сүлейменов айтқандай, «тарихи оқиғалар
Деректанудың ең маңызды міндеттерінің бірі – тарихи дерекетрді талдау
Тарихи деректану әдістемесі төмендегідей методологиялық принциптерге негізделеді. Тарихи деректанудың
а) Объективтік принцип. Бұның ұстанымы – тарихи құбылыстары барлық
Мұндайда зерттеулердің ғылыми объективтілігін қамтамассыз ету үшін қоғамдық құбылыстар
Осы принципті деректануда қолданудың екі аспектісіне тоқталайық.
І аспект. Бұның негізгі шарты – ең алдымен әрбір
Зерттеуші алдына қойған мақсатына байланысты деректің тек қажеті ақпараттық
ІІ аспектіде деректің деректік қорының (басзасының) қалыптасуында, яғни деректерді
«Барлық деректер» деген ұғым мақсат етіп қойған зерттеудің деңгейін
Объективтік принцип пен партиялық принцип тығыз байланысты.
ә ) «Партиялық принцип». Ол деректі зерттеудің өзекті мәселесі
Мұндағы «партиялық» деген ұғым тек коммунистік немесе басқа саяси
Демек, партиялық принциптің, дерекке әлеуметтік талдау жасаудың маңызы деректану
б) Тарихи принцип. Бұл – дерекке тек нақты тарихи
Оқиға, қоғамдық құбылыс белгілі бір тарихи кезеңде, белгілі бір
Тарихи принципті ескермеу зерттеушілерді көптеген жаңсақтықтарға ұшыратады. Мысалы, О.Сүлейменовтің
Сонымен, деректерде талдау жасауда тірек болатын негізгі өлшем, ондағы
Қорыта айтқанда, жоғарыда қаралған деректанудың методологиялық принциптері деректермен жұмыс
Зерттеушінің деректермен жұмыс істеуін негізгі үш сатыға бөлуге болады.
Бірінішісі сатысы деректерді іздеу, табу (деректанулық эвристика). Жұмыстың бұл
Екіншісі – деректанулық талдау (сын). Ол тарихи деректанудың ретімен
Үшінші сатысы – деректегі ақпаратты нақты зерттелерге пайдалану тәсілдерін
2.1 XVIII ғасырдағы Қазақстан жайлы орыс деректерінің мазмұны
жағынан төрт топқа бөлінуі
Қазақстан жайлы орыс деректермелерін мазмұны жағынан бірнеше топтарға
Бірінші тобы қазақ даласы мен оған жапсарлас жатқан жерлерде
Жоңғарлар қазақтардың жері мен халқын күйзеліске ұшыратып, халықтың бір
«XVIII ғасырдағы Сібір тарихының ескерткіштерінде» қазақтар туралы едәуір деректі
Осы мәлеметтерге қоса, генерал-майор А.Тевкелевтің Орынбор өлкесі мен қазақ
А.Тевкелев патша шенеунектерінің арасында аймақтағы көптеген түрік халықтарының тұрмысын,
Әр түрлі ұрпақтардың жекелеген зерттеушілернің жекелегн зерттеушілерінің А.И.Тевкелектен кейін
І Петр Сенаттың жауапты қызметкері И.Кирилов пен дипломат, Сыртқы
Қазақстанды жаулап алудың одан кейінгі онжылдықтарды, Н.Г.Аполованың айтуынша, «патша
Ресей елшісі А.И. Тевкелектің күнделігіне тарихшылар әлдеқашан назар аударған
Деректемелердің екінші тобын құжаттар мен материалдар жинақтары – XVI
Кейін А.И.Тевкелек миссиясының барлық материалдарын қорыта келіп, тарихшы А.И.Левшин
Бірқатар мәлеметтер қазақ хандарының Пугачевпен келіссөздерге, ал қазақ
Тұтас алғанда, жинақтарды шығарушылардың алдында Ресей империясына қазақтардың өз
Ресми деректемелердің үшінші тобы – 1731 жылдан бастап Қазақстанның
Деректемелердің төртінші тобына Қазақстан мен Сібір аумағына әзірленген маршруттар
2.2 XVIII ғ. бірінші үш мыңжылдығындағы орыс жылнамалары және
ресми құжаттар
Ресейдің Қазақстан жайында жазба материалдардың жие жиналуының
Қазақ хандықтарының Ресей мемлекеттік қол астына кіргеннен кейін, Қазақ
Қазақ жүздерінің Ресейге қосылуы туралы тарихи ақпараттадың жоғарыда
XVII ғ. – XVIII ғ. басында орыс-қазақ және орыс-орталықазиялық
XVII ғ. Қазақ халқы туралы тарихи-этнографиялық материалдарды жинақтауда басты
XVII- XVIII ғ. бірінші жартысында Қазақстан тарихы жайлы
«Есиповская летопись» 1636 жылы сәуір-қыркүйек айларында «О Сибири
Осы тақырыпқа байланысты басқа тарихи шығарма – «О взятии
XVII – XVIII ғ. аралығында Сібірде С.У.Ремезевтің авторлығымен жазылған
XVIII ғасырда Повлжьяның, Оңтүстік Орла мен Сібір шекаралық жерлерінде
XVIII ғасырдың бірінші мыңжылдықтың соңында Ресейдің сыртқы саясаттың ықтимал
XVIII ғасырдың бірінші үш мыңжылдығында Ресей дипломатиялық құжаттар Ресей
XVIII ғасырдың бірінші үш мыңжылдықта құжаттардың көп бөлігі –
Орыс дипломатиялық құжаттардың арасында құжаттардың бірнеше түрлері бар. Ақпараттық
Қазақтар мен жоңғарлар арасындағы қарым-қатынасына бастысы бет пердесін ашатын
1725 ж. 9 ақпанда аудармашы В.М.Бахунин Астрахань губернаторы А.П.Волынскийге
Зерттеушіге келетін құнды құжаттық материалдардық ақпараттардың арасында қазақ
Қазақ хандарының Ресей мемлекетімен бейбітшілік туралы келісімге қол қоюдың
Жоғарыда айтылғандарын қорыта келгенде, XVIII ғасырдың бірінші үшінші мыңжылдықтағы
XVIII ғасырдың екінші жартысы Ресейдің Қазақстан мен
XVIII ғасырдың ортасына дейін қазақ халқы мен қазақ аймағы
Осыдан байқауға болады, XVIII ғасырдың екіншісі жартысында ғылымға дейінгі
Ресейдің Батыс Европаның философиясымен және Орталық және Оңтүстік-Шығыс Азия
Қазақстанның ғылыми тарихнаманың қалыптасуының басы Петербург ғылым Академиясының бірінші
Петр Иванович Рычков 1712 ж. Вологдадағы көпес отбасында дүниеге
Рычковтың И.К.Кириловпен танысуы болашақ тарихшының профессианалдық қызметтің кейінгі өркендеуіне
Жаңа орында П.И.Рычков еңбекқорлығын көрсетіп, сондықтан да XVIII ғасырдың
XVIII ғасырдың 30-40 ж.ж. Орынбор губерниясының канцеляриясында сақталып тұрған
Орынбор аймағын зерттеуін П.И.Рычков өзінің тікелей қызметін атқара саласымен
Қазақ халқы туралы П.И.Рычковтың басқа еңбектер беріде ғана
XVIII ғасырдың екінші жартысы тарихқа өлкетанулық зерттеулерді жүргізген Орынбор
Екінші Академиялық экспедициясының мүшелерінің жетістіктері Қазақтанның халқы мен табиғаты
Алайда ресей-ойрат қатынастарының тарихын мұқият зерделеу XVIII ғасырдың 30-жылдарында
Сенат өз жарлығымен Еділ қалмақтары ханының Жоңғар хандығына қарсы
Қазақстан тарихы жөніндегі қорытушы еңбектерде империяның шығыстағы саясатының әскери-стратегиялық
Империяның отаршылдық саясатына, И.Д.Бухгольцтің, И.М.Лихаревтің, П.Ступиннің және басқаларының әскери
Қазақ жерлерін зертеуімен Академиялық экспедициясының үш Орынбор отряды айналысып,
Академиялық экспедициясының мүшелері Қазақ даласының батыс, солтүстік және солтүстік-шығыс
Бірақ та XVIII ғасырдың 70 ж. ортасындағы П.С.Паллас,
Х.Барданестің ғылыми саяхатының нәтижесі оның мұғалімінің күткенін іске асырды.
«Киргизская хорография» қол жазбасы Академиялық экспедициясының фондындағы Санк-Петербургтегі Ресей
1774 ж. Х.Барданестің бастығы мен жақын досы профессор И.П.Фальк
Жоғарыда атап кеткен деректерді қорыта келгенде, Қазақ даласына жүргізген
2.3 XVIII ғ. Қазақстан тарихының ғылыми тарихнамасының құрылуы
Ресейдің Қазақстан жайлы деректерін, зерртеу жолдарын, экспедицияларын қарастыра отырып
Бірінші сұрақ – патшалық үкіметтің отарлық саясатының мінезін ашу.
«Шынайы орыс адамдарының», монархистер мен черносотенецтердің, помещиктік лагерьдің жазушылары
Осы топтың негізгі көзқарасы Қазақстанды зерттеушілердің тарихи процессті ұсақ-буржуазиялық,
Осындай дұрыс емес қорытынды қазақ тарихы бойынша жеке сұрақтарға
Сондықтан да біздің күнімізге дейін жеткен кітаптардың бөлек
Сол ғасырдағы баяндалатын қазақтардың қоғамдық-экономикалық құрылымы бойынша деректер қателіктері
Сол кездегі патшалық үкіметінің мүшелерінің көз қарасы бойынша қазақтар
Ревалюцияға дейінгі қазақтардың қоғамдық-экономикалық тәртіп соншалықты дамымаған болды ма,
Қазақстанды патша үкіметімен жаулап алуына дейінгі 1-ші жинақтың материалдары
Көптеген деректерде қазақтардың қоғамдық-экономикалық тәртібі қазақ тарихының мүлде болмағандығын,
Басқа жақтан қарасақ, қазақ қоғамдық-экономикалық тәртіптің патриархалды ретінде көз
Көптеген отандық зерттеушілерінің көз қарасы бойынша қазақтың қоғамдық-экономикалық
Орыс деректерініне деген күмәнді біз қазақ жұмыскерлердің патшалық үкіметке
Буржуазиялық тарихшылар осы көтерілестерді қазақ даласында «бейбітшілік, тыныштық және
3.1 XVIII ғасырдағы Қазақстанның саяси-экономикалық жағдайы
туралы орыс деректері
І Петр кезеңінен бастап Қазақстанды Ресеймен жаулап алуы басталады.
Қазақстанды Петр басқа Шығыс елдерін сияқты талан таражға
«Мойын сұну» және «достық» деген тумен патшалық үкімет Қазақстанға
Берілген деректер осыны түгелдей растайды. Мысалға «Россия в Казахстане»
Ол Тула, Пермь және Новгородтан басталып және қазіргі Мерв
Өзінің басқа қалдырылған деректерінде ағылшын тарихшысы Орталық –Азия хандықтарының
Егерде кейбір орыс тарихшылары, зерттеушілері патшалық үкіметінің жаулап алу
П.П.Семенов-Тяньшаньскийдің («Россия». Под общим руководством П.П.Семенова, т. XVIII; «Киргизский
Келесі тарихшы В.Н.Витевский өзінің «Неплюев и Оренргский край
Деректі саралай келе, сол кезеңдегі тарихшылыр, зерттеушілер болса І
Тарихшы Ресейдің Қазақ даласын өзіне қол астына енгізудің себептерін
Патшалық үкіметінің отарлық саясатының мінездемесін П.П. Семенов (Туркестан и
Ал орыс патшаның жүргізген саясаты туралы айтып кетсек, П.П.
Орыс патша үкіметінің Перть І-ші кезеңінде Ресейдің территориясы кеңейе
Кейін Кіші жүз ханы Әбілхайыр хан мен Семеке ханның
Осы дерек арқылы орыс патша үкіметінің Азияға жылжу тәртібін
Келесі деректер аймақты әскери отарлануына байланысты. XVI- XVIІ ғғ.
Осы әскер патшалық үкіметінің қамкорлықтың астында болған.
Төменде В.Н.Витевскийдің «И.И.Неплюевтің «Оренбургский край в прежнем его составе
Орал казак әскерлері қазақ жерлерінде де жергілікті халықтармен қырғынға
Деректі қарастыра отырып, В.Н.Витевскийдың дерегінен Яицк казактарына қазақтардың
В.Н.Витевскийдің қалдырған деректерін жалғыстыра беріп, тарихшы қазақтардың шабуылынан шаршаған
Яицк казак әскерлерінен кейін құрылған сібір казактары қазақ жеріне
Ендігі жерде сібір казак әскерлерінің қазақ жеріндегі Ертіс маңындағы
Осының салдарынан А.К.Гейнстің баяндауынша «Ертістің толық сол жақ
Осы тақырыпты қорыта келіп, казак әскерлеренің патшалық үкіметтің қазақ
Патшалық үкіметтің қазақ жерлерін отар қылуы тақырыбын жалғастыра бере,
Әскери отарлық бағыты арқылы көшпенді қазақтардың басында өз билігін
Патшалық үкіметтің қазақ феодал аристократиясына (хандар, сұлтандар, ірі және
Ал егер жағдайға басқа, дұрыс жақтан қарап отырсақ қазақтың
Сондықтан да патшалық үкіметтің және қазақ феодалдарының арасындағы қарым
Өз орнында қазақ хандары және сұлтандары патшалық үкіметтің саясатына
Осы жайттарды қозғала келіп В.Н.Витевскийдің қалдырған деректерін көзден таса
В.Н.Витевскийдің қазақ жерін патшалық үкіметі өзіне отар болып қосуына
Осыдан бастап В.Н.Витевский осы екі тұлғаның арасындағы қарама-қайшылықтары басталады
Деректен Әбілхайыр ханның өз баласы Ходжи-Ахметті Самарск даласынан қайта
Бірақ Әбілхайыр мен Неплюев арасындағы қарсыластық көпке барған жоқ.
В.Н.Витевскийдің қалдырған мәлеметтерін жоғарыда келтірілген ағылшын Краусстың мәлеметтермен
Бірақ тек қана Краусстың қалдырған мәлеметтерімен шектелмеймей, басқа американдық
Жоғарыда қарастырылған деректерінен орыс патшалық үкіметі қазақ хандары арқылы
Н.И. Веселевский Әбілхайырдың орыс патшалық үкіметін Сырдың жағасында жаңа
Осы деректі қарастыра келіп, нағыз туындайтын сұрақ ойға келеді.
Жоғарыда айтылған деректі қорытылай келгенде, патшалық үкімет қазақ хандарын
Патшалық үкімет өзінің соңғы күнінің аяқталуына шейін, осы дәстүрлі
Егер жоғарыда патшалық үкіметтің феодал қазақтарының аристократиясына деген қарым
Егер патшалық үкімет өзінің одақтастықтармен – қазақ феодалдарымен санаспайтын
Патшалық отарлық саясатының жағымсыз факторларын патшалық үкіметінің кезеңіндегі «ағартушылар»
Витевскийдің осы дерегінде қазақтардың қатысуы туралы тек бірнеше сөзбен
Патшалық үкіметінің қазақтар мен башқұрларға деген қатынасын В.Н.Витевский өзінің
Осы мәлеметтерді аша отырып, тарихшы орыс патша үкіметінің қазақ
Осыған қоса башқұрлардың қазақтармен бірге қосылып кетсе, онда орыс
Жоғарыда айтылып кеткен деректерді сарай келе Витевский тағы бір
1755-56 жж. башқұр қозғаласының басшысы Батыршының айтқан сөздері өте
Қазақ жерін жаулап алуды патшалық үкімет Орталық Азияға жол
Деректе В.Н.Витевский Неплюевтің хаттарынан өзінінің табысының өскендігі туралы есептерін
В.Н.Витевскийдің қазақтардың, башқұрттардың патша үкіметімен қарым-қатынасының деректерін саралап, Неплюевтің
Сауда саттықтың жүргізілу барысында, сол кезеңіндегі келтірген есеп-кесептерде көбінесе
Осы деректен құлдықтың жандануының әрі қарай жүргенін, және Сібірге
Жинақта құлдарды сататын және айрбасқа түсіретін жерді Ирбитская ярмарка
Құлдарды сату мен айрбастау туралы деректер осы жинақпен шектелмей
Құлдарды сату сол кездегі негізгі сатту және сатып алудың
1736 жылы мен 1737 жылдарындағы болған башқұр қозғалыстарының әсерінен
Осы деректен орыстардың азияттық елдермен сауда саттық негізінен
Сауда саттықтың жылдан жылға өсе бастағандықтан, қазақтардың жаңа тауарды
басқа елдерге жіберілетін ішкі тауар;
түрлі Ресей фабрикаларында өндіретін тауарлар;
Ресей монуфактурасына немесе европалық көпестеріне табыссты әкелетін бағаға
Пошлинаны артатын жағдайлары:
байлық үшін керекті тауарларына;
мануфактураға әкелетін шетел тауарларына;
Ресейде өндіруге керекті шетел тауарларына;
Осы берілген дерегінен қазақ даласында жүргізілген сауда саттықтың
көп әкелгенін көруге болады. Ол біріншіден Қазақ даласы арқылы
Жоғарыда патшалық үкіметтінің қазақтарға қарсы отарлық саясатының жүргізгені туралы
Осындай жағдай қазақтардың Пугачев көтерілісіне қатысуында да, белглі Сырым
Қазіргі уақытта осы жасаған қоғалыстар қорлыққа қарсы жасаған көпшіліктің
Патшалық кезеңіндегі «ағартушылар» және «ғалымдар» қазақ қозғалыстарын, патшалық
XVIIІ ғасырдағы қазақ көтерілістеріне кейінгіге (ХІХ ғасырдың бірінші
«Біз, большивиктер Болотников, Разин, Пугачев және т.б. ірі тарихи
Қазақтардың Пугачев және Сырым-батырдың көтерілісіне қатысуы стихиялық шаруалардың патшалық
XVIII ғасырдағы қазақ қозғалыстары кеңінен зерттелген жоқ. Тек қана
А.Рязановтың («Пугачевские восстание 1773-1774 г.г. «Жур. «Советская Киргизия», №1,
Пугачев көтерілісіне қазақтардың қатысуы жайында мәлеметтерінің соңғы
Егер де кей қазақ халқының қырғынға ұшыраса, кейбіреулері уақытты
XVIII ғасырдағы патшалық үкіметіне қарсы көтерілісті ары ғарай сипаттай
Сырым Датұлының жасаған көтерілісі туралы деректерді А.Рязановтың («Сов. Киргизия»
Өзінің мақаласын А.Рязанов Сырым батырдың алғашында өзінің туысы Нұралы
Осы дерек арқылы Сырым Датұлының жасаған көтерілісітің негізгі мақсаты
Жалпы, аталған деректер арқылы, біз Қазақстан қоғамдық-саяси, рулық бытыраңқылықтың
3.2 XVIII ғасырдағы Қазақстанның әлеуметтік жағдайы туралы орыс
деректері
XVIII ғасырдағы деректерін жинақтап, олардың әлеуметтік, саяси, экономикалық бөліп
Х.Барданес қазақ халқының тұрмыс жағдайларын, дінін, жазуын, салт-дәстүрін, ырымдарын
Осы деректерді сарала бастамас бұрын, Х.Барданестің халықтың әлеуметтік жағдайы
Басын қазақ халқының жүздерге, ұлыстарға бөлінуінен бастау аламаыз.
Тарихшы осы бөлімінде қазақ-халқының жүздерге бөлінетіні туралы жазудан бастайды.
Орта жүзге келсек, осында Х.Барданес жүздің тұрақтанатын аймақтарын атап,
Атағай тайпасы неше рудан тұратынын тарихшы кімнен сұраса да
Келесі Найман руы 16 рудан тұратыны, олар: мұрын-найман, ақ-найман,
Қыпшақ тайпасы және Арғын тайпасы туралы тарихшы олардың неше
Уақ- керей тайпасы тарихшы келесі мәлеметтер береді «... осы
Керей тайпасы туралы жоғарыда атап кеткен атап кеткен тайпалардағыдай
Осы дерек арқылы біз қазақ халқының тайпалардың ішінен кіретін
Осы деректе Х.Барданес қазақтардың киіз үйдің толық салыну құрылысын
Келесі деректерінің бөлімін ыдыс және оның құрастырлуы мен оны
Қазақтардың әлеуметтік деректерін қарастыра отырып, қазақтардың ер адамдардың және
Тарихшы ер адамдарының киіну тәртібінен бастайды. Сол кезеңдегі қазақтардың
Осы берілген дерек арқылы о заманда қазақтардың киіну тәртібіні
Қазақтың әйел адамдарының киіну тәсілдерін Х.Барданес әйел және
Жоғарыда айтып кеткен қайталап, қазақтар көршілес халықтарыдың дәстүрлерімен араласып,
Алдыңғы бөлімдерінде қазақтардың бөлінуі, үй, тұрмыстық заттарды, ыдыс аяқты,
Қазақтардың дінін мен сауаттылығы туралы бөлімінен бастаймыз. Осында тарихшы
Дініне келсек Х.Барданес қазақтардың дінге қалай қарағандығын, дінге деген
Деректің тағы да бір құндылығын айтып кетеск, сол кездегі
Деректі егер сол жақтарын айтып кетсек. Тарихшы кейбір мәлеметтерін
Әр бір халықтардың өздеріне сай әдет-ғұрыптары болады. Қазақтардың
Тәртіп бойынша әйелдердің баланы туу, өйткені әр бір халықтардың
Соңында Х.Барданес балалардың сүндетке отырғызу дәстүрі туралы айтып кетекді.
Осында ол еврейлердің сүндетке отырғызу дәстүрімен салыстырып өтеді. Осы
Бала туғаннанан кейін, оны тәрбиелеп өсіру керек. Деректерді тәртібімен
Осы дерегінде тарихшы баланың бесігінің құрылысын. Ондағы құрастыру тәртібін,
«Балаларды олар белгілі тәртіппен және тазалықсыз болып өсіреді» -
Негізінен қазақтардың тұрмысында мал шаруашылығы негізгі кәсібі болғандықтан, ұл
Осы дерек көптеген қазақ дәстүрімен, баларды өсіру тәртібімен таныстырады.
Х.Барданес қалдырған қазақтарщдың әлеуметтік жағдайын көрсететін деректерін саралап жалғастыра
Негзінен алғанда Х.Барданес жоғарыда айтылған әр бір бөлімдеріне нақты
Көшпелі қазақтардың негізгі айналысатын шаруашылығы мал болғандықтан, негізінен жейтін
Деректі қарастыра бергенде, қазақтарды о заманда жасалған тағамдарының жасалу
Осы дерек қазақтардың о замандағы жейтін тағамымен ғана
Қазақтардың әлеуметтік жағдайларын қарастыра отырып, Х.Барданестың соңғы қазақтық дәстүрлеріндегі
Үйлену жасы негізінен 15 жастан 25 жасқа дейін, өйткені
Жоғарыдағы айтқандарының қорыта, срала отырып, Х.Барданестің жүргізген үлкен жұмысын
Қорытынды.
Негізінен Қазақстанның тарихы толығымен, Қазақстанның тәуелсіздік алғанан кейін ғана,
XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихы жайлы орыс деректері Қазақстан тарихы
Сөйтіп, дипломдық жұмысымды қорыта келгенде ондағы XVIII ғасырдағы Қазақстанның
Негізінен, орыс патша үкіметі қазақ аймағындағы билікті өз қолына
Бірақ та егер тек осы көзқарасымен жүрсек, ондағы
Сөйтіп, ендігі кезекте XVIII ғасырдағы Қазақстанның экономикалық жағдайы болып
Жоғарыда XVIII ғасырдағы Қазақстанның екі жағдайларын қорытып, ендігі жерде
Сонымен қатар, патша үкіметімен қазақтарға деген жүз жыл
Жұмысымды қорыта келгенде, XVIII-ші ғасырдағы Қазақстан тарихы жайлы орыс
Қолданылған әдебиеттер
1 Есімов Қ. Қазақстан тарихы деректануы. – Қарағанды, 1990.
2 Медушевская О.М. Теоритические проблемы источниковедения. - Ростов-
3 Тихомиров М.Н. Источниковедение истории СССР.т І. – Москва,
4 Фарсобин А.В. Источниковедение и его метод. -
5 Ковальченков И.Д. Источниковедение истории СССР. – Москва. 1981.
6 Черноморский М.Н. Источниковеденеие истории СССР. – Москва. 1976.
7 Источниковедение отечественной истории. – Москва. 1976. –
8 Қазақстан тарихы. т І. – Алматы, 2002. –
9 Уалиханов Ш. Таңдамалы. - Алматы. 1985. – 289
10 Қазақстан тарихы. т ІІІ. – Алматы, 2002. –
11 Қазақстан тарихы. т ІІ. – Алматы, 2002. –
12 История Казахстана в русских источниках XVI-XX веков. т
13 Атабаев К. Қазақ баспасөзі – Қазақстан тарихының дерек
14 Қозыбаев М.К. Избранные труды. – Алматы, 2006. –
15 История Казахстана в русских источниках XVI-XX веков. т
16 История Казахстана в русских источниках XVI-XX веков. т
17 Атабаев К. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. – Алматы,
18 Алдамжаров З. Тарих және тағлым. - Алматы, 2002.-
19 Казахско-русские отношения в XVIII-XIX веках. (1771-1867). Сб.
20 Аполова Н.Г. Присоеденнение Казахстана к России. – Алматы,
21 Асфендияров С.Д. Прошлое Казахстана в источниках и материалах.
22 Ирмуханов Б.Б. Прошлое Казахстана в письменных материалах. –
23 Казахско – русские отношени XVI – XVIII в.в.
24 Касымбаев Ж.К. Политика Абулхаир-хана в принятии Младшим жузом
25 Рычков П.И. История оренбургская (1730-1750). – Оренбург, 1896.
26 Аполова Н.Г. Экономические и политичиские связи Казахстана с
27 Вяткин М.П. Сырым батыр. – Алматы, 1951. –
28 Материалы по истории казахских ханств XV – XVIII
29 Кузембайулы А., Абилев Е. История Казахстана (с древнейших
30 История Казахстана в русских источниках XVI-XX веков.
31. Казахско – русские отношени XVI – XVIII в.в.
58
Тарихи деректерді жіктеу
Қазақстанның Ресейге қосылуының күнгейі мен көлеңкесі
Қазақ-орыс байланыстарының алғашқы кезеңі
В. П. Юдин еңбектері Қазақстан тарихының деректік негіздері
Орта Азия халықтарының Ресеймен қарым - қатынасының басталуы
Қазақ халқының тарихында Сырым батыр қозғалысының негізгі өшпейтін маңызы міне осында
Қазақстан жаңа және қазіргі заман тарихы курсы
Батырлар институты және оның дәстүрлі қазақ қоғамындағы орны (Бөкенбай батыр әулетінің негізінде)
СОҢҒЫ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАРИХНАМАСЫ ЖӘНЕ ДЕРЕКТЕМЕЛЕРІ
Қазақстанның қазіргі заман тарихын тарихи деректері мен тарихнамасы