Қаржы нарығын реттеуді теориялық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ…………………………………………………………………………4
1 ҚАРЖЫ НАРЫҒЫН РЕТТЕУДІ ЗЕРТТЕУ МӘНІ, ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ
Қаржы нарығын реттеуді теориялық негіздері……………………..…..6
Қаржы нарығын реттеу мәні және оның қызмет түрлері……………….8
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің қағидалары……………....16
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ НАРЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ…………………………………………………………23
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің тәсілдері……………...….23
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің түрлері…………………...30
Қазақстан Республикасының Қаржылық нарығы мен қаржылық ұйымдары қадағалау
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НАРЫҒЫН МЕМЛЕКЕТТІК ТҰРҒЫДАН РЕТТЕУШІ ОРГАНДАРДЫҢ
Қазақстандағы қаржылық нарықты мемлекеттік реттеуші органдардың құзырлығы………………………………………………………………………….41
Қазақстан Республикасының Қаржылық нарығын мемлекеттік реттеу жүйесін әрі қарай
ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………..…..54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………….......57
КІРІСПЕ
Тақырыпты зерттеудің өзектілігі. Қазір біздің елімізде қаржы нарығы енді-енді
Қаржы нарығы нарықтық экономиканың ажыратылмайтын бөлігі болып табылады.
Әлемдік тәжірибеде қоғамдық дамудың таңдаған жолына байланысты қаржы нарығын
Осы процесс мемлекетпен қабылданған әлеуметтік-саяси бекітулерді шешуге бағытталған.
Мысалы, Қазақстанда мұндай бекітулер халықтың өмірлік деңгейін жүйелі түрде
Қаржы нарығын реттеу деп — қатысушылардың қызмет көрсету процесінде
Қаржы нарығын реттеу бірқатар бағыттар бойынша қаржы нарығының әрбір
Зерттеудің мақсаты- Қазақстан Республикасындағы қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу.
Диплом жұмысының мақсатына сәйкес келесідей міндеттер орындалды:
Қаржы нарығын реттеудің зерттеу мәні, қызметтері және қағидаларын қарастыру;
Қазақстан Республикасындағы қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу;
Қазақстан Республикасының қаржылық нарығын мемлекеттік тұрғыдан реттеуші органдардың қызметіне
Зерттеудің пәні - Қазақстандағы қаржылық нарықты мемлекеттік реттеуші органдардың
Зерттеудің объектісі - Қазақстан Республикасының Қаржылық нарығы мен қаржылық
Диплом жұмысының тақырыбының зерттелу деңгейі. Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеуге
Бірақ нарықтық экономикадағы жаһандану процесінің одан әрі белең алуы
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері - зерттеу тақырыбына
Зерттеу әдістері - дипломдық жұмыста ғылыми абстракция, синтез, гипотеза,
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы – Қазақстан Республикасының Қаржылық нарығын мемлекеттік
Жұмыстың тәжірибелік маңызы - Қаржы нарығын реттеудің зерттеу мәні,
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттері тізімінен
Бірінші тарауында, Қазақстан Республикасының Қаржылық нарығы мен қаржылық ұйымдары
Екінші тарауда, Қазақстандағы қаржылық нарықты мемлекеттік реттеуші органдардың құзырлығы.
Үшінші тарауда, Қазақстан Республикасының Қаржылық нарығын мемлекеттік реттеу жүйесін
Дипломдық жұмыстағы зерттеудің нәтижесі қорытындыда жинақталған.
1 ҚАРЖЫ НАРЫҒЫН РЕТТЕУДІ ЗЕРТТЕУ МӘНІ, ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Қаржы нарығын реттеуді теориялық негіздері
Әлемдік тәжірибеде коғамдык, дамудың тандаған жолына байланысты каржы нарығын
Саудаға қатысушылардың кызметін реттейтінөкілетті органдар: эмитенттер, инвесторлар, кәсіби қор
Осы процесс мемлекетпен қабылданған әлеуметтік-саяси бекітулерді шешуге бағытталған.
Қаржы нарығын реттеу деп — қатысушылардың қызмет көрсету процесінде
Қаржы нарығын реттеудіңқағидалары:
- эмитенттердің, инвесторлардың, кәсіби қатысушылардыңқатынастарды реттеуден
- барлык, ақпараттарды барынша ең
- бәсекелестіктіқамтамасыз ету;
- мемлекеттік және
- заңды және нормативті актілерді жасағанда өкілетті бөлу және
Қаржы нарығын реттеу бірқатар бағыттар бойынша қаржы нарығының әpбip
Ол бағалы қағаздардың шығарылуын тіркеуден бастап, қаржы нарығын реттеу
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу– бұл макроэкономикалық тепе-теңдікте және экономиканың
Қазақстанда жүргізіліп жатқан терең экономикалық қайта ұйымдастырулар экономиканы
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу жағдайында қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық үрдістердің заңдылықтарын
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу негізі шаруашылық байланыстары мен өзара
Өзінің маңыздылығы жағынан мемлекеттік реттеу бұл нарықтық қатынастар жүйелері
Ол нарықтың өзін -өзі реттеу механизмімен бірлесіп, аймақтық экономика
Мемлекеттік реттеу - бұл нарықта жүргізілетін процестердің мемлекеттің экономикалық
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу елдердің тәжірибесі экономикаға мемлекеттің белсенді
Ол қоғамдағы мемлекет пен нарық субъектілерінің ортақ және өзара
Бірақ та, тиімді мемлекеттік реттеу оған сәйкес келетін
1.Экономикадағы, қаржы, заң шығару, ішкі және сыртқы саясаттардағы негізгі
2.Экономиканың мемлекеттік секторының, яғни тікелей мемлекеттік реттеу объектілерінің бар
3.Мемлекет өзінің функциялары мен міндеттерін атқаруы үшін аймақтық, салалық
Нарықтың түрлендірілуге арналған стратегиялық курсты Республика Президенті анықтап берді.
Ұлттық валюта теңгені енгізумен 1993 жыл Қазақстанның тәуелсіз экономикасының
Өзінің дамуының 8 жылы ішінде Қазақстан экономикасы ТМД басқа
Бүгінгі күні айналысқа жаңа табиғи ресурстарды тарту есебінен өнім
Экономикасы дамыған шетелдік мемлекеттердің тәжірибесі көрсеткендей, мемлекет мынадай негізгі
- қаржы нарығын дамыту тұжырымдамасын жузеге асыру;
- қаржы нарығын дамыту үшін заң акттілерін жасау және
- нарықтың қызмет ету нормаларын жасау және оларды жаңартып
- инвестициялық институттардың қаржылық жағдайын
Реттеу процесі алғашқы және қайталамалы нарықтарда жүргізіледі. Алғашқы нарыөта
Қаржы нарығын реттеудің мақсаттары:
- қаржы нарығының барлық қатысушыларының жұмыстары үшін тәртіпті ұстану
- қатысушыларды әділетсіз және алаяқ жеке тұлғалардан немесе ұйымдардан
- сұраныс және ұсыныс негізінде қаржылыққұралдарға еркін және ашық
- кәсіпкерлікүшін ынтасы бар және
- қоғамдық мақсаттарға жету ушін нарыққаәсер ету;
- жаңа нарықтарды ұйымдастыру, олардыңқұрылымын, бастауларын қолдау.
Реттеушінің негізгі мақсаттары: қаржы нарығының және қаржы ұйымдарының тұрақтылығын
1.2 Қаржы нарығын реттеу мәні және оның қызмет түрлері
Мемлекет пен нарықтың өзара қатынасы нарықты қоғамда маңызды мәселелердің
Кез-келген елдің зерттеу және сегменттеу жүйесіндегі мемлекеттің ролі оның
Біріншіден, қаржы нарығын реттеуде мемлекет мына қызметтерді өз мойнына
Екіншіден, мемлекет иығына мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі жатады. Ол қоғамға
Үшіншіден, қаржы нарығын реттеудегі жүйе қалыпты қызметін қамтамасыз ету.
Төртіншіден, мемлекет дағдарысқа қаржы нарығын реттеу мен өткеру қызметін
Бесіншіден, мемлекет тұрғындарды әлеуметтік қорғау жұмыстарын өзіне алады. Оларға-оқушылар,
Қаржы нарығын реттеу тәсілдері - бұл мемлекет пен мекемелердің
Реттеудің мұндай элементтері алғашқы рет бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде
Реттеуші субъектілеріне байланысты реттеу тәсілін шартты түрде былай жіктеуге
Реттеудің тікелей тәсілі зерттеу және сегменттеу процестің өзіне және
Реттеудің жанама тәсілі негізінен адрессіз болғанымен, бірақ барлық шаруашылық
Тікелей және жанама тәсілдер арасындағы шекара шартты түрде ғана.
Қаржы нарығын реттеудіңең маңызды инструменттеріне мыналар жатады:
Фискалдық саясат.
Несие-ақша саясаты.
Баға мен табысы реттеу саясаты.
Әлеуметтік саясат.
Сыртқы зерттеу және сегменттеу саясат.
Әкімшілік реттеу.
Қысқа мерзімді реттеу.
Ұзақ мерзімді реттеу.
Аймақтық реттеу.
Фискалдық саясат мемлекеттік бюджетпен байланысты қаржыны реттеуді қамтиды. Ең
Фискалдық саясаттың ең маңызды бөлігі салықты реттеу болып табылады.
- кейбір зерттеу және сегменттеу процестерді ынталандыру мен шектеу
- ставканы өзгертпей сақтай отырып, салық төлемі ережесін өзгерту.
-салық жеңілдіктерін алып тастау немесе ендіру.
Несие-ақша саясаты. Келесі түрлері жие қолданылады:
- банктің есептеу ставкасын өзгерту.
- эмиссиялық банктегі міндетті минималды салымның көтерілуі.
- «ашық нарықтағы операциялар».
Баға және табыстарды реттеу саясаты. Фискалды және несие саясаты
Әлеметтік саясат өзіне табысты индексациялау, төменгі өмір сүру деңгейін
Сыртқы зерттеу және сегменттеу реттеуге мыналар енеді: мемлекеттің сауда
Әкімшілік реттеу әртүрлі бақылау шараларын жүзеге асырады. Олар арнайы
Қысқа мерзімді реттеудің негізгі мақсаты-бағаның тым қарқынды өсуімен күресу,
Тікелей әсер ету тәсілі мемлекет тарапынан келесідей реттеуді ұсынады,
Тікелей тәсілге субвенциялар, демеу қаржылар, мемлекеттік тапсырыстар, бағалар, инвестициялар
Экономикалық тәсілдер қаржы-несие қаражаттары және бюджеттік саясат болып бөлінеді.
Әкімшілік шаралар тыйым салу, рұқсат беру және мәжбүрлеу болып
Институциондық шараларға мыналар жатады: мемлекеттік биліктің атқарушылық құрылымдарын қалыптастыру,
Экономикалық байланыстар өнімдердің өндірушілерден түтынушыларға қозғалысын қамтиды: бір жақтан
Осындай айырбас процестерді қоғамдық еңбек бөлінісімен белгіленеді. Бұл бір
Нәтижесінде, жабайы өндірушінің қаржы нарығын реттеу субъектіне айналудың экономикалық
Оның ең жабайысы: нарық адамдардың сатушы және сатып алушы
Ағылшын экономисі У.Джевонс(1835-1882ж.ж) қаржы нарығын реттеу критериі деп сатушылар
Қаржы нарығын реттеу мәнін анықтағанда, оның екі жақты мағынасы
Біріншіден, қаржы нарығын реттеу деген түсінік, бұл айырбас айналыс
Екіншіден, қаржы нарығын реттеу өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну
Айналыспен катар, қаржы нарығын реттеу мыналар жатады:
екі субъектің өзара байланыстары нарық негізінде болғанда, кәсіпорындарды және
еңбек биржасы арқылы жүмыс күшін жалдап пайдалану процесі;
шетел фирмаларымен бірлескен кәсіпорындардың айырбас процесі;
белгілі процентке несие берудегі несие қатынастары; 10 —
Қаржы нарығын реттеудіңбелгілі шарттары болады. Ақырғы уақытқа дейін Қазақстанда
Бүгін шектеулер жойылды-мыс болып отыр. Бірақ олардың орнына басқа
Қазақстан үшін индустриялы технологиялық стратегияны қалыптастыру қажеттілігі дүниежүзілік тәжірибеден
Дамушы елдердің барлығы дерлік еңбекті қажет ететін өндіріспен капиталды,
Дүние жүзілік тәжірибе жалпы ұлттық өнімде ауыл шаруашылығының өндіруші
Қаржы нарығын реттеудің өрлеуден еліміздің дамуы үшін каншалықты маңызды
Осы жылдардың ішінде кедейшілікпен жұмыссыздыққа карсы күрес стратегиясы:
- кіші кредиттер жүйесін енгізуге;
- шағын және орта бизнесті дамытуға;
- еңбекті көп қажет ететін салаларды басымдықпен дамытуға және
- шарттар мен контрактар жіне бюджеттік сатып алулар кезінде
- қоғамдық жұмыстарды ең алдымен жол кұрылысымен орман отырғызуды
- жеке кәсіпкерлікті дамыту жолындағы қажетсіз әкімшілд кедергілердің бәрін
Президент еліміздің соңгы жылдары адам танымастай өзгергенін, оның тұрақты
Қазақстан осы жылдар ішінде тартылған 40 миллиярд долларға жуық
Қаржы нарығын мемлекеттік реттеу - нарықта шаруашылықты жүргізу субъектілерінің
Қазақстан егеменді, тәуелсіз мемлекет. Ірі көлемдегі
Өтпелі кезеңде Қазақстан азаматтары көптеген
Экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның
Технологиялық тұрғыда артта қалған және
Қаржылық нарықты реттеудің қозғаушы күші болуға тиіс ұлттық
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің әрі қарай
Бүгін Қазақстан зор мүмкіндіктер табалдырығында
Алғашқылары Корея, Тайвань және Сингапур болса,
Үндістан мен Бразилия да өз
“2030 жылға қарай Қазақстан Орталық
2030 жылғы осындай Қазақстан өзінен-өзі пайда болмайды. Оны
2030 жылғы Қазақстан Еуразияның орталығы бола
2030 жылғы Қазақстан күрделі жолдан ойдағыдай өткен және
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өткен
Ұзақ мерзімді жеті басым бағыт
Инфрақұрылым, әсіресе көлік және байланыс.
Қазақстанның салауатты экономикалық өрлеу
Мемлекеттің белсенді рөл атқара отырып,
Бірінші азиялық барыс болу
Құнсыздануды қолайлы деңгейге түсіре отырып,
Жеке меншік институттары жерге деген
Кәсіпорындарды жекешелендіру негізінен аяқталды.
Көптеген ірі рыноктар арасындағы
Қазақстанның энергетикалық және өзге де
Әлемге әйгілі инвесторларды мүмкіндігінше
Қазақстан үшін индустриялы технологиялық стратегияны
Қазақстанның міндеті отандық-коммуникация кешенінің бәсекелестік
1.3 Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің қағидалары
Өркендеген мемлекеттерде бұл институттар, яғни банктік емес мекемелер, коммерциялық
Маманданған несие-қаржы институттарының кейбір шаруашылық аясында кең түрде қызмет
1. Халықтың ұсақ жинақтарын тартуда;
2. Ипотекалық несие беруде;
3. Тұтыну несиесін беруде;
4. Ауыл шаруашылық несиесін беруде;
5. Сыртқы сауда операцияларын қаржыландыру мен есеп айырысуда;
6. Өнеркәсіп компанияларының бағалы қағаздарын орналастыру мен капитал инвестициялауда.
Айта кететін жәйт, революцияға дейінгі Ресейде, одан соң КСРО
Бірсыпыра мемлекеттерде маманданған несие-қаржы институттарына: жинақ мекемелері, сақтандыру компаниялары,
Экономиканың тиімді қалыптасуы мен жұмыс істеу жақсы дамыған қаржы
Қаржы жүйесі – ол қаржы мекемесінің жиынтығы.
Қаржы институттары – мемлекеттік салық қызметінің барлық бөлімшелері мен
Қаржы делдалдары – ол азаматтар мен шаруашылық субъектілердің ақшалай
Қаржы нарығы – қаржы активтері мен осы активтердің сатып
Актив – шаруашылық субъект пен азаматқа тиесілі мүліктік құқықтар
Қаржы активі – ол қаржы нарығының тауары. Оларға: ақша,
Ел экономикасындағы қаржы нарығының рөлі оның атқарым қызметтерінен айқындалады.
1. Қаржы активтерінде түйінделген құн мен тұтыну құнын сату.
2. Қаржы активтерін өткізу осы активтерді шығару мен айналымға
3. Қаржы активтерін тұтынушыларға дейін жеткізу процесін ұйымдастыру. Бұл
4. Инвестициялау мен тұтыну процесін қаржылай қамтамасыз ету. Бұл
Ақша айналымына әсер ету. Бұл түрлі төлемдерді жасау процесінде
Американ әдебиетшісі Уилл Роджерс (1879-1935) – ықылым заманнан бері
Валюта нарығы қаржы нарығының ерекше маңызды құрамдас бөлігі болып
Сақтандыру нарығы қаржы нарығың маңызды сегменті болып табылады. Сақтандыру
Қазіргі заманғы бөлшек қаржы қызметін ұсыну, ең алдымен тиісті
Осы міндеттің шеңберінде негізгі күш-жігер тиімділікті және технологиялық үйлесімділікті
Қажет болған жағдайда қаржы секторына шетелдің қатысуын қаржы секторының
Адал бәсекелестікті дамыту мақсатында қаржы нарығының барлық бөліктерінде бәсекелестіктің
Ағымдағы дағдарыс нәтижесінде әлемдік қаржы қауымдастығы жасаған және реттеу
Осыған байланысты, қаржы секторын реттеу жөніндегі қызметтің басты бағыттарының
Меншікті капиталдың жеткіліктілігіне қойылатын талаптарды экономикадағы ахуалдың жақсаруына және
Меншікті капиталдың жеткіліктілігін бағалау тәсілі сандық қана емес, сапалық
Жоғары тәуекелді операциялардың динамикалық өсуі, оларды шоғырландыру шектеледі және
Қажет болған кезде шоғырландыру лимиттерінің белгіленуі, сондай-ақ тәуекел деңгейі
Кредиттік тәуекелді бағалау рәсімін оңтайландыру және провизиялардың барабар деңгейін
Сондай-ақ стресс жағдайлары немесе күйзелістер басталған жағдайда резервтерді қалыптастыру
Қаржы ұйымдарының міндеттемелері бойынша күтілетін шығынды экономикалық құлдырау басталғанға
Қазіргі бар резервтерді ауыстыруға емес, арнайы резервтерді толықтыруға арналған
Динамикалық резервтер нақты актив құнының шығынына қарсы, ал шартты
Қаржы ұйымдарының активтері мен міндеттемелерінің ұлғаюымен бір мезгілде арнайы
Кредиттік дүрбелеңмен қоса жүретін экономикалық өрлеу кезеңінде кредит бойынша
Даму кезеңін бағалауға балама тәсіл ретінде бір жағынан, өтімділік
Баланстан тыс міндеттемелердің өсуін ынталандырмауға қатысты шаралар қабылданатын болады.
Кейіннен, егер осы шаралар күткен нәтижелерге әкелмесе, осындай операцияларға
Оффшорлық аймақтарда тіркелген тұлғалармен өзара іс-әрекетке қатысты қаржы ұйымдарын
Қаржы институттары өтімділігінің барабар деңгейін қалыптастыру мақсатында өтімділіктің жеткіліктілігін
Банктер салымшылардың сенімдерін жоғалтқан жағдайда белгіленген мерзім ішінде (демалыс
Өтімділік деңгейінің артуы сондай-ақ өтімділігі аз активтер бағасының құбылмалылығына
Қаржы ұйымдарына қатысты сондай-ақ қаржылық левередж коэффициенттері белгіленетін болады,
Қорландыру және қайта қаржыландыру тәуекелдерін барынша азайту, сондай-ақ өтімділікті,
Ұйымдардың және нарықтардың елеулі зияндарын алдын ала ескерту, портфельдерінің
Уақыт аралығы бөлігінде банктердің валюталық өтімділігіне қадағалау күшейтіледі. Сонымен
Банктердің өтімділігін жақсарту және қайта қаржыландыру тәуекелін азайту бойынша
Өтімділікті қалыптастыру көздерін әртараптандыру мақсатында банктердің берілген кредиттердің депозиттерге
Сондай-ақ контрциклдық қағидат бұдан әрі ең төменгі резервтік талаптарды
Контрциклдық қағидат қаржы ұйымдарының инвестициялық портфелінің құрылымына және сапасына
Қаржы құралдары құрылымының күрделілігі және оларды шығару мен сатып
Осыған байланысты құны мен тәуекелін бағалау барынша күрделі құрылымдық
Реттеу барысында оригинатордың (жасаушының) тәуекелді міндетті түрде толық немесе
Шығаруға рұқсат етілген туынды қаржы құралдарының тізімі айқындалады, сондай-ақ
Қаржы институттарының қызметін капиталдандыру мен қорландыру мақсаттары үшін құрылымдық
Сыртқы нарықтарда тәуекелдерді хеджирлеу мәмілелерін тікелей шектейтін тетіктер енгізілетін
Ұйымдаспаған нарықтарда айналыста жүретін қаржы құралдарын шығаруға және сатып
Алыпсатарлық сипаттағы туынды құралдармен мәмілелерді барынша азайту тетіктері әзірленетін
Қаржы нарығын реттеудің мақсаттары:
- қаржы нарығының барлық қатысушыларының жұмыстары үшін тәртіпті ұстану
- қатысушыларды әділетсіз және алаяқ жеке тұлғалардан немесе ұйымдардан
- сұраныс және ұсыныс негізінде қаржылық құралдарға еркін және
- кәсіпкерлік үшін ынтасы бар және тәуекелге тиісті сыйақы
- қоғамдық мақсаттарға жету үшін нарыққа әсер ету;
- жаңа нарықтарды ұйымдастыру, олардың құрылымын, бастауларын қолдау.
Қаржы нарығын реттеудің қағидалары:
- эмитенттердің, инвесторлардың, кәсіби қатысушылардың қатынастарды реттеудегі жолдарын бөлу;
- барлық ақпараттарды /барынша/ максималды ашу;
- бәсекелестікті қамтамасыз ету;
- мемлекеттік және мемлекеттік емес органдардың арасында реттеу қызметін
- заңды және нормативті актілерді жасағанда өкілетті бөлу және
Қаржы қызметтерінің тұтынушылары үшін нақты заңнама да, әртүрлі жариялымдар
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ НАРЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің тәсілдері
Мемлекет тарапынан экономикалық үрдістерді реттеу кез келген қоғамдық
Экономиканы реттеу әдетте екі нысанда - өзін-өзі реттеу
Біріншісі қоғамдық өндірістің түрлі буындарында қаржы базасын қалыптастырудың
Екінші нысан қоғамдық өндірістің даму үрдісіне мемлекеттің
Экономиканы мемлекеттік реттеуге қаржы жүйесінің барлық сфералары
Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу бұл макроэкономикалық тепе-теңдікке және
Мұндай реттеудің қажеттігі мемлекет тарапынан қоғамдық өндірістің дамуын керек
Әдетте реттеу үдерісі объективті және субъективті факторлардың,
Сондықтан осы негіздемелер бойынша мемлекеттік реттеу жүйесін
Мемлекеттік қаржылық реттеудің ұғымы және сыныптамасы. Мемлекет тарапынан қаржылық
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу әдетте екі нысанда - өзін-өзі
Біріншісі қоғамдық өндірістің түрлі буындарында қаржы базасын қалыптастырудың шаруашылық
Екінші нысан қоғамдық өндірістің даму процесіне мемлекеттің сан алуан
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеуге қаржы жүйесінің барлық сфералары мен
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу – бұл макроэкономикалық тепе-теңдікке жіне
Мұндай реттеудің қажеттегі мемлекет тарапынан қоғамдық өндірістің барысын қоғамға
Мына бастапқы негіздемелер мемлекеттік қаржылық реттеуді жүзеге асырудың алғышарттары
Қоғам дамуының объективті заңдарының іс әркетін есепке алу.
2. Қоғамның-барлық мүшелерінің түпкілікті мүдделерін білдіретін қоғам дамуының ғылыми
3. Көзқарастардың білдіретін демократиялық жүйенің болуы және халықтың барлық
4. Шаруашылық қызметте қылықтың нормасы мен ережесінен шегіністі айқын
Қаржылық реттеудің көмегімен мемлекет халықтың төлем қабілеттілігінің сұранымына, қорланудың
Сонымен бірге қаржы тұтқаларының көмегімен мынадай негізгі мәселелер шешіледі:
материалдық өндіріс сферасында жұмылдырылатын қаржы ресурстарының жалпы деңгейін реттеу;
өндірістік сферадағы монополиялық қызметті экономикалық шектеу;
кәсіпорындардың, ұйымдардың сыртқы экономикалық қызмет реттеу, олардың құқықтық және
кәсіпорындарда, ұйымдарда, фирмаларда өндірісті дамытуды материалдық жағынан ынталандырып отыру;
кәсіпорындардың, ұйымдардың, фирмалардың ақшалай ресурстарын бөлудің ішкіөндірістік арақатысын реттеу;
ел, аймақ, сала, кәсіпорын, ұйым, фирма көлемінде инвестициялық және
Нәтижелілікке, яғни мемлекеттік қаржылық реттеудің нақтылы қортындысына оны жүзеге
1) экономиканы құрылымдық жағынан қайта құру;
2) басқарудың барлық деңгейлерінде және меншіктің барлық нысандарында шаруашылық
3) нарықтық бастамаға, коммерциялық қызметтің, заңдағы ескертпелерден басқа қызметтің
4) жоғарыда айтылған шарттардан туындайтын мемлекет шеңберінде де, халықаралық
Әдетте реттеу процесі объективті және субъективті факторлардың, экономиканың жұмыс
Реттеудің екі типі бар: ол экономикалық (оның: қаржылық, бағалық,
Қаржылық реттеудің түрлері салықтық, бюджеттік, мемлекеттік-кредиттік, кедендік-тарифтік, валюталық-қаржылық, шаруашылық
Қаржылық реттеудің осы түрлеріне сәйкес оның мынадай нысандарын атауға
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу қаржылық нысандар мен әдістер арқылы
Дүниежүзілік практика мынадай реттеуіштерді (әдістерді) жасады:
салық салуда – салықтардың мөлшерлемелері, салық салу жөніндегі жеңілдіктер
бюджеттен қаржыландыру кезінде – шығыстарды нормалау, қаражаттардың пайыздық аударымдары,бюджет
амортизацияның нормалары, кәсіпорындардың, фирмалардың қорларына аударылатын аударымдардың нормативтері, әлеуметтік
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу тұтқаларының ішінде салықтарға аса маңызды
Салықтардың көмегімен рентабельділіктің деңгейі мен кәсіпорындардың қарамағында қалатын ақша
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу проблемасының екінші жағы бюджетпен қаржыландыруды
Реттеудің ішкішаруашылық түрінде коммерциялық немесе шаруашылық есеп,қаражаттарды нормалау әдістері,
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің басты мазмұны фискалдық саясатты –
Тікелей қаржылық реттеудің процесін жүргізе отырып, ұлттық табыстарға кәсіпорындардың,
Мультипликаторлардың іс-әрекеттерінің жоғарыда баяндалған мүмкіндіктері ескеріле отырылып экономикалық циклдың
мемлекет шығыстарының көбеюі;
салықтардың төмендеуі;
мемлекеттің шығыстары артуының үлкен нәтижесін ескере отырып фискалдық саясаттың
Тежеушілік фискалдық саясат бюджет артығына жетуге бағдарлануы тиіс. Артық
мемлекет шығыстарының азаюы;
салықтардың көбеюі;
бұл бағыттардың үйлесуі.
Дикредициялық емес фискалдық саясат акцентті нарықтық өзін - өзі
Дикредициялық емес фискалдық саясат автоматты, яғни кіріктерме тұрақтандырғыштардың (кіріктірме
Бұл жағдайда экономикалық циклдің фазадарында салық алынымдарының сомасы ұлттық
Құлдырау кезінде, керісінше, ұлттық өндірістің азаюын жеңілдете отырып, салық
Автоматты тұрақтандырғыштардың іс-әрекетінің маңызды ерекшелігі бюджет тапшылықтары мен артығын
Практикада тепе-теңдік үлгілерінде қаралған тәуелділіктер қосымша факторлардың әсерін бастан
фискалдық саясаттың қабылданатын шараларының уақыттылығы (уақыттың кешеуілдеуі);
ығыстыру әсерінің іс-әрекеті, бұл ақша рыногінде пайыздық мөлшерлемелердің өсуімен
сұранымды ынталандыру жиынтық ұсынымға әсер етеді, бұл бағалардың инфляциялық
ашық экономикада ұлттық өндіріс жиынтық шығыстардың элементі ретінде таза
Сондықтан ынталандырушы фискалдық саясаттың шаралары жоғарыда айтылған факторлардың іс-әрекетінен
Сөйтіп, кейнсшілдік тауарлар мен қызметтер көрсетуге болатын сұранымды экономиканы
мемлекет жиынтық сұранымды ынталандыруға мүмкіндік туғызады;
ресурстардың қамтылу деңгейінің артуына ықпал етеді;
мемлекет көтере сатып алудың көлемін кеңейтеді;
кредиттің құнын реттейді.
Кейнс шаралары салықтарды төмендетуді, шығыстардың көбейтуді, инвестицияларды ынталандыру (пайыз
Монетаризмнің кейнс және неокейнс теорияларынан айырмашылығы ол ақша айналысын
Экономиканың жұмыс істеуіне мемлекеттің араласуын азайту жөнінде курс жүргізіледі.
Теңдеудің сол жақ бөлігінде сатып алушылардың өндірілген игіліктердің көлемін
Монетаристердің тұрақтандыру бағдарламалары мыналарды қамтиды:
бюджет тапшылығын қысқарту (мемлекеттік инвестицияларды, әлеуметтік шығыстарды, субсидияларды секвестрлеу,
тұтыну сұранымын қусыруға бағытталған жалақының өсуін шектеу;
шектеулі кредит-ақша саясаты, ақша эмиссиясына және Орталық банктегі мемлекеттік
бағаға және экспорт-импорт операцияларына бақылауды әлсірету, экономиканың экспорттық секторына
төлем балансын сауықтыру үшін ұлттық ақша бірлігін девальвациялау.
Бірақ бұл үшін мына шарттарды орындау қажет:
ақша массасына бағалардың жоғарғы икемділігі;
дүние жүзілік бағалардың қозғалысына ішкі бағалардың жеткілікті икемділігі;
бағалардың қозғалысына тауарларды өндірудің (ұсынудың) жоғарғы икемділігі;
экономикалық ресурстардың едәуір өзар алмасушылығы (ұсынымның өзгергіштігімен байланысты).
Стагфляцияны (құлдыраушылықты) жеңу үшін ұсыным экономикасы тоериясының жақтаушылары ұсынған
Тұжырымдаманың мәнісі - өндіріс шығындарын төмендету жөніндегі қаржы және
Ұсынымды ынталандыру жөніндегі шаралар мыналарды қамтиды:
өндіріс шығындарына қосылатын салықтарды қысқарту;
еңбекке ақы төлеуге жұмсалатын шығындарды тежеу (еңбек өнімділігінің өсу
өндіріс ауқымын арттыру жөніндегі ұйымдық-техникалық сипаттағы шаралар (жабдықтың тиелімін,
өндірісті техникалық жағынан жетілдіру жөніндегі инновациялық бағдарламаларды енгізу.
Бұл бағытта заңдылыққа сәйкес Филлипс ауытқымасы бойынша анықталғандай тұрақтандыру
ХХ ғасырдың аяғында жаңа теория:
тұрақты даму теориясы қалыптасты;
онда қазіргі кездегі жағдайлар тұрғысынан ғаламдық экономикалық және қаржылық
күрделі шаруашылық жүйелердің тұрақты эволюциялық дамуы жөнінде ұсыныстар жасалынады.
Тұрақты даму теориясында тұрақты жұмыс істейтін жүйелерді – төменгі
Бұл теория мына қағидаттарға негізделген. Кез келген ауқымдағы күрделі
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу қағидаты қалыптасқан тепе-теңдікті тұрақсыздандыратын сан
Эволюциялық қағидатының логикалық дамуы мен оны нақтылау ретіндегі әртараптандыру
«Әртараптандыру» термині кең мағынада экономикалық жүйенің құрамды бөліктерінің әр
Қаржылық реттеудің түрлері салықтық, бюджеттік, мемлекеттік-кредиттік, кедендік-тарифтік, валюталық-қаржылық,
2.2 Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің түрлері
Қаржы нарығын реттеу бірнеше тәсілмен жузеге асырылуы мумкін. Тәжірибеде
1. Мақсаттар және тәсілдер көзкарасы бойынша:
- сыртқы;
- iшкі.
2. Реттеудің қай тарап арқылы жүргізілуіне байланысты:
- мемлекеттік;
- қаржы нарығының кәсіби
- қоғамдық.
3. Реттеу әдістеріне байланысты:
- тікелей немесе әкімшілік;
- жанама немесе экономикалық.
Сыртқы реттеу нарықтың барлық институттарының қызмет етуін қамтамасыз ететін
Iшкі реттеу тікелей нарық қатысушысымен қабылданған жеке нормативті құжаттарға,
Мемлекеттік реттеу — қаржы нарығында қалыптасатын қатынастарды мемлекеттік билік
Қазақстан Республикасы Президентінің аппараты;
Үкімет;
ҚР Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі;
Монополияға қарсы саясат жөніндегі мемлекеттік комитет;
Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі және т.б.
Мемлекеттік реттеу органдары нарықтың барлық қатысушыларына тікелей бірқатар өкілеттіктерді
Өз кезегінде мемлекеттік реттеу оныңқызметіне тікелей (әкімшілік реттеу) араласуы
Тікелей реттеу әдістері:
қаржы нарығы субъектілерінің қызметіне міндетті талаптарды бекітетін заңды және
эмиссиялық бағалы қағаздарды шығаруды тipкey және ондағы көрсетілген шарттар
кәсіби қатысушылардың қызметін, қор биржасын, биржадан тыс нарықта айналыста
қаржы нарығының кәсіби қатысушылар қызметін бақылау және заңнаманы бұзғаны
қаржы нарығында заңнаманы бұзатын тұлғаларды табу және жауапкершілікке тарту
Қаржы нарығын жанама реттеу мемлекеттің қарамағындағы экономикалық тұтқалар арқылы
салық саясаты;
ақша саясаты;
мемлекеттік капиталдар;
мемлекеттің меншігі мен ресурстары;
сыртқы экономикалық саясат;
сыртқы экономикалық қызмет.
«Бағалы кағаздар нарығы туралы» Заңға сәйкес мемлекеттік реттеу органдары:
бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының, эмитенттерінің қызметтеріне және олардың
бағалы эмиссиялық, қағаздарды және эмиссиялық проспектілерді шығаруды тipкey және
қаржы нарығының кәсіби қатысушылар көмегімен лицензиялау;
иелердің құқықтарын қорғау жүйесін құру және қаржы нарығының эмитенттері,
лицензиясыз кәсіпкерлік қызметпен айналысатын тұлғалардың қызметін тоқтату және алдын
Кейбір елдерде қаржы нарығын реттеу мемлекеттің басым функциясы болып
Мемлекет өкілеттіктің аз ғана бөлігін қаржы нарығының біріккен кәсіби
Ал басқа елдерде керісінше, өкілеттіктің ең жоғары шамадағы көлемі
Өзін-өзі реттеу — бұл нарықтың кәсіби қатысушылар бipлестіктері тарапынан
Ол қаржы нарығы қатысушыларының мүдделерін қорғауға бағытталған, ал кәсіби
Қоғамдық реттеу де маңызды рөл атқарады. Ол қоғамдық пікіp
2.3 Қазақстан Республикасының қаржылық нарығы мен қаржылық ұйымдары
Қазақстан Республикасы Президентінің қаулысына сәйкес қаржы нарығындағы қызметін реттеу
Оның міндеттері:
- қаржылық қызметті тұтынушылардың занңы және құқықтық,
- қаржы ұйымдарыныңтүрлеріне сәйкес қызмет жүргізудің бірдей талаптарын құру;
- қаржы ұйымдарының қызметтерін реттеудің және бақылаудың әдістері мен
Агенттіктің негізгі функциялары:
- қаржы ұйымдарының ашылуына рұқсат берілyi мен қайтарып алынуын,
- белпгіленген тәртіпте қаржылық ұйымдардың басқарушы қызметкерлерін бекітуге келісу
- Казақстан Республикасының заңнамасында көрсетілген жағдайларға сәйкес қаржы нарығында
- Қазақстан Республикасының аумағында қаржы ұйымдары, қаржылық қызметі тұтынушылар,
- қаржылық ұйымдар үшін пруденциалдық нормативтерді және басқа да
- Қазақстан Республикасы Ұлттык, банкімен бipiгiп, халықаралық стандарттарға сәйкес
- қаржылық ұйымдардың Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық
- Қазақстан Республикасының заңдарымен қарастырылған жағдайларда және шегінде қаржылық
- Қазақстан Республикасының заңнамасымен қарастырылған санкциялар және шектеу шараларының
- Қазақстан Республикасының заңнамасымен қарастырылған жағдайларда Қазақстан Республикасының Үкіметімен
- Қазақстан Республикасының заңнамасымен қарастырылған жағдайларда қаржылық ұйымдарды тарату
- қаржылық ұйымдар туралы мәліметтерді жарыққа шығару.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі қаржы нарығында бip жағынан мемлекеттік
Осыған байланысты қаржы нарығын реттеу процесіне қатысатын негізгі ішкі
1. Қаржылық-валюталық бақылау комитеті.
2. Қазынашылық.
3. Бас салық инспекциясы.
4. Қаржы министрлігінің Мемлекет мүлкін және активтерін басқару департаменті.
5. Жекешелендіру жөнңндегң департамент.
6. Кедендік бақылау комитеті.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің қаржы нарығын реттеу саласындағы маңызды
Ол өз бетімен ревизиялар мен тексерулерді ұйымдастырып жүргізеді, бюджеттік
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің мемлекеттік қаражаттарды мақсатты және үнемді
- министрліктерде, ведомстваларда, кәсіпорындарда, мекемелерде және ұйымдарда ақша құжаттарын,
- Қазақстан Республикасының республикалық бюджетінің қаражаттарын пайдаланатын кәсіпорындардың, мекемелердің,
- кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдардың бюджеттік және бюджеттік емес қаражаттарды
- қазынашылық органның лауазымды тұлғасының жазбаша нұсқауы негізінде қаржылық
- тексеріліп жатқан органдардың басқарушыларынан және басқа да лауазымды
Бас салық инспекциясы Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің құрылымына кіретін
салық заңнамасының орындалуын бақылау;
Қазақстан Республикасының заңнамасымен бекітілген бюджетке төленетін салық және басқа
7. Басқа міндеттерімен қатар, Қаржы министрлігінің Мемлекет мулкін және
Аталған департаменттің қарамағында 1995 жылға дейін Орталық тipкеушi және
Қаржы нарығын реттеу мақсатында жекешелендіру жөніндегі департамент мынадай қызметтерді
- мемлекеттік мүлікті
- мемлекеттік пайларды, акционерлік қоғамдардың акция пакеттерін басқару;
- Қазақстан Республикасының мемлекеттік меншігіндегі объектілерді сақтауды ұйымдастыру;
- бекітілген тәртіп бойынша инвестициялық-жекешелендіру қорын лицензиялау және олардың
Кеден комитеті — атқарушы биліктің
Қазақстан Республикасы Ұлттык, банкі мемлекеттің негізгі банкі ретінде қаржы
Қазақстан Республикасы Ұлттык, банкі мемлекеттік қарыздарды орналастыру бойынша мемлекеттік
Сонымен қатар ол мемлекеттік бағалы қағаздардың жекелеген түрлерімен операция
Қазақстан Республикасының Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және
Қазақстан Республикасы Конституциясының 44-бабының 5) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасының
Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың қызметін реттейтін
көрсетілген қаулымен бекітілген Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногында брокерлік
Банктер туралы Заңның 30-бабының 2-тармағының 6) тармақшасында көзделген банк
Банктер туралы Заңның 30-бабының 2-тармағының 6) тармақшасында көзделген банк
Банктік емес ұйымдардың филиалдары мен өкілдіктерінің ашылуы кезінде әділет
Қазақстан РеспубликасыныңҚазақстанның қаржы нарығы қалыпты, жыл басынан бері айтарлықтай
Дамыған қаржы нарығы - кез келген мемлекеттің, оның ішінде
Қаржы нарығы - елдің барлық ақша ресурстарына сұраныс пен
Кез келген экономикада пайда табу үшін, инвестициялау үшін салатын
нақты секторда - кәсіпорындарда, фирмаларда, ұйымдарда және т.б.;
мемлекеттік секторда - бюджет қаражаты мен бюджеттен тыс қорлардың
бос ақшасы болғаннан кейін таза инвестор, кейде қаржы нарығында
Қаржы нарығы бос ақшалай қаражат пен инвестициялау объектісінің арасындағы
Функционалдық тұрғыдан алып қарағанда қаржы нарығы арқылы ұлттық экономика
Қаржы нарығы бос ақшалай қаражатты жинақтау, жұмылдыру функцияларын орындайды,
Қаржы нарығы бос ақша капиталын, халықтың жинақ ақшасын салудың
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі реттеу саласында мыналарды жүзеге асырады:
- Қазақстанның экономикалық дамуына және оның әлемдік экономикаға шоғырлануына
- тұрақты акша, несие және банк жүйесімен қамтамасыз етуте
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі өзнің қызметін жургізу барысында басқармаға,
Басқарма жоғары басқарушы орган болып табылады және оны төраға
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің жедел басқару органы — Директорлар
ақша-несиелік операциялардың;
банктік қадағалау;
халықаралық қатынастар;
эмиссиялық-кассалық операциялар;
бухгалтерлік есеп және бюджеттің;
төлем жүйесінің тағы басқалардың орынбасарлары кіреді.
Жүйенің үйлестірушілік және реттеушілік рөлін атқара отырып, Қазақстан Республикасы
- акша-несиелік реттеу;
- несие ақшасын эмиссиялау;
- несие мекемелерінің қызметін бақылау;
- басқа да несие мекемелерінің кассалық резервтерін сақтау және
- коммерциялық банктерді қайта қаржыландыру;
- Үкіметтің несие-есеп айырысудағы қызмет керсетуі;
- алтын-валюталық резервтерді сақтау.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі қызметінің негізгі мақсаттарының 6ipi —
Ұлттық банктің маңызды функциясы — банктердің, жинақтаушы және басқа
Бұл саясат мемлекеттік жалпы экономикалық реттеудің негізгі беліктерінің 6ipi,
Ақша-несиелік реттеуге Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі мынадай негізгі құралдарды
- есептік пайыздың өзгеруі;
- банктің міедетті резервтер нормаларының өзгepyi;
- ашық нарықтағы операциялар.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі ақша айналымын және несиені реттейді,
Сонымен қатар ол ұлттық қарыздарды басқару, валюталық реттеу, үкіметтің
Үкіметтің кipicтepi мен шығыстары Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің шоттары
Бұл кезде мынадай мәселе туындауы мумкін:
бip жағынан үкіметті қолма-қол ақшасыз қалдыруға болмайды;
екінші жағынан — акшаны алу бюджет тапшылығымен күресті әлсірету
Жоғарыда айтылғандай, Қазақстанда баяу және қиын болса да нарыққа
Қаржы нарығын құру және қызмет ету процестерін реттеу механизмін
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НАРЫҒЫН МЕМЛЕКЕТТІК ТҰРҒЫДАН РЕТТЕУШІ ОРГАНДАРДЫҢ
3.1 Қазақстандағы қаржылық нарықты мемлекеттік реттеуші органдардың құзырлығы
Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттiк реттеу мен қадағалауға
Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттiк реттеудiң және қадағалаудың
1) қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдардың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз
2) қаржылық қызмет көрсетуді тұтынушылардың мүдделерiн қорғаудың тиiстi деңгейiн
3) қаржы нарығында адал бәсекенi қолдауға бағытталған қаржылық ұйымдардың
Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттiк реттеудiң және қадағалаудың
- ресурстар мен реттеу құралдарын тиiмдi пайдалану;
- қаржылық ұйымдар мен қаржылық қадағалау қызметiнiң айқындығы;
- тәуекелдердi бағалауға негiзделген қаржылық ұйымдарды басқаруды ынталандыру;
- жаңа қаржы құралдарын және қызмет көрсетудi дамытуды қолдау
- қаржылық ұйым органдарының жауапкершiлiгi болып табылады[24].
Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттiк реттеудiң және қадағалаудың
- қаржылық ұйымдар қызметiнiң стандарттарын белгiлеу, қаржылық ұйымдарды корпоративтiк
- қаржы жүйесiндегi тұрақтылықты сақтау мақсатында қаржы нарығы мен
- қаржылық тұрақтылықты қолдау мақсатында қаржы нарығының қауiпке неғұрлым
- қазiргi заманғы технологияларды енгiзудi ынталандыру, қаржылық ұйымдардың қызметi
Уәкiлеттi органның қаржылық ұйымдар үшiн олардың қаржы тұрақтылығын және
Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалауды Қазақстан
ҚҚА мiндеттерi:
1) қаржылық қызмет көрсетудi тұтынушылардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң
2) қаржылық ұйымдардың тиiстi түрлерiнiң адал бәсекелестiк принциптерiнде жұмыс
3) қаржылық ұйымдардың қызметiн peттeу мен қадағалаудың стандарттары мен
ҚҚА қаржылық ұйымдардың қызметiн реттеу және қадағалау мақсатында:
1) Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген жағдайларда қаржылық ұйымдарды
2) Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген жағдайларда қаржылық ұйымдардың
3) Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген жағдайларда қаржы нарығында
4) қаржылық ұйымдар, қаржылық қызмет көрсетудi тұтынушылар, басқа да
5) қаржылық ұйымдар үшiн, оның iшiнде шоғырландырылған негiзде пруденциялық
6) қаржылық ұйымдар мен олардың аффилиирленген тұлғалары есептілігінің (қаржылық
7) Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан
8) Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген жағдайларда және шектерде,
9) қаржылық ұйымдарға Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген шектеулi
10) Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген жағдайларда Қазақстан Республикасының
11) Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген жағдайларда қаржылық ұйымдардың
12) қаржылық ұйымдар туралы мәлiметтердi (қызметтiк, коммерциялық, банктiк немесе
ҚҚА банк қызметiн реттеудi және қадағалауды жүзеге асыру мақсатында
- жеке және заңды тұлғалардың банктің және банктік холдингтің
- банктердiң меншiктi капиталының ең аз мөлшерiн белгiлейдi;
- банктердiң резервтiк капиталын қалыптастыру жөнiндегi талаптарды белгiлейдi;
- банктiк топтар үшiн пруденциялық нормативтердi және сақталуы мiндеттi
- активтердi және шартты мiндеттемелердi сыныптау мен оларға қарсы
- банктердiң тiзiлiмiн жүргiзедi;
- банктiң аффилиирленген тұлғаларына Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген
- Қазақстан Республикасының банк заңдарында белгiленген жағдайларда Қазақстан Республикасының
- Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес өзге де функцияларды
ҚҚА сақтандыру қызметiн реттеудi және қадағалауды жүзеге асыру мақсатында
- жеке және заңды тұлғалардың сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының
- сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының сақтандыру резервтерiн қалыптастыруына қойылатын
- сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының сақтандыру резервтерiн есептеу әдiстемесiне
- сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының активтерiн орналастыру және инвестициялау
- сақтандыру полистерiнiң нысандары мен мазмұны бойынша талаптарды белгiлейдi;
- актуарийлiк қорытынды және оның мазмұнына талаптар негiзiнде аннуитет
- жинақтаушы сақтандыру бойынша қызметтi жүзеге асыратын сақтандыру ұйымының
- сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру және қайта сақтандыру
- сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының, сақтандыру брокерлерiнiң, актуарийлердiң тiзiлiмiн
- Қазақстан Республикасының сақтандыру және сақтандыру қызметi туралы заңдарында
- мiндеттi сақтандыру түрлерi бойынша сақтандыру төлемдерiне мiндеттi ұжымдық
- Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес өзге де функцияларды
ҚҚА бағалы қағаздар нарығы субъектiлерiнiң қызметiн реттеудi және қадағалауды
- қаржы нарығының активтерiн бағалы қағаздар ретiнде таниды;
- мемлекеттiк емес эмиссиялық бағалы қағаздар шығаруды мемлекеттiк тiркеудi
- бағалы қағаздарды, оның iшiнде туынды бағалы қағаздарды шығарудың,
- бағалы қағаздарды, оның iшiнде туынды бағалы қағаздарды шығаруды
- бағалы қағаздардың және туынды бағалы қағаздардың орналастырылуы мен
- бағалы қағаздардың мемлекеттiк тiзiлiмiн, бағалы қағаздар нарығындағы қызметтi
- бағалы қағаздар нарығында кәсiби қызметтi жүзеге асыру шарттары
- зейнетақы активтерiн инвестициялық басқару жөнiндегi қызметтi жүзеге асыратын
- бағалы қағаздармен сауда-саттықты ұйымдастырушылардың және өзiн өзi реттейтiн
- бағалы қағаздардың, оның iшiнде туынды бағалы қағаздардың бағаларымен
- инвестициялық қорлардың жұмыс iстеуiн Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
- арнайы қаржы компаниясын ерікті түрде қайта ұйымдастыруға немесе
- бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары үшін тәуекелдерді басқару
- Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес өзге де функцияларды
ҚҚА жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметiн реттеудi және қадағалауды жүзеге
- жинақтаушы зейнетақы қорларының құрылтайшыларына, акционерлерiне, басшы қызметкерлерiне қойылатын
- жинақтаушы зейнетақы қорлары жарғылық капиталының ең аз мөлшерiн,
- алушылардың жеке зейнетақы шоттарындағы жинақталған зейнетақы қаражатын есепке
- жеке және заңды тұлғалардың ашық жинақтаушы зейнетақы қорының
- жинақтаушы зейнетақы қорларының еншілес ұйым құруына және ие
- жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін тәуекелдерді басқару жүйелерінің болуы
- жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы ережелерiн келiседi;
- қайта құрылатын немесе таратылатын жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы
- Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдарында белгiленген жағдайларда
- жинақтаушы зейнетақы қорларын консервациялау туралы шешiм қабылдайды;
- Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес өзге де функцияларды
Қаржылық ұйымдарды және олардың аффилиирленген тұлғаларын, бағалы қағаздар нарығындағы
Хабарламаның екі данасы ұйымға беріледі, оның біреуі ұйымның хабарламаны
Ұйым тексеру басталғаннан кейінгі келесі күннен кешіктірмей тексеру тобы
1) тексеру жүргізуді қамтамасыз етуге жауапты басшы туралы және
2) ұйымның қажетті құжаттарды (мәліметтерді) әзірлеуге, оларды уақытында тексеру
Ұйым тексеру тобына уәкілетті орган тексеруге берген тапсырмада көрсетілген
Ескертпе - автормен құрастырылған [27]
Сурет 1.- Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және
Ұйым тексеру тобына жұмыс жасау үшін жеке үй-жай және
Тексеру тобы ұйымға қарау үшін берілетін аралық есептер жасауы
Аралық есептерде жазылған қорытындылар алдын ала болып табылады және
Тексеру аяқталғаннан кейін отыз күнтізбелік күн ішінде ұйымның бірінші
Тексеру нәтижелері туралы қорытынды есепте жазылған тексеру нәтижелері бойынша
ҚҚА өз қызметiнде Қазақстан Республикасының заң актiлерiмен өзiне берiлген
Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген жағдайларды қоспағанда, мемлекеттiк органдар
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттiк реттеу
3.2 Қазақстан Республикасының қаржылық нарығын мемлекеттік реттеу жүйесін әрі
Қаржы нарығын жəне қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен қадағалаудың
2003 жылы Қазақстанның қаржы секторы үшін мерейтой жылы болды
2003 жылы акша несие саясатын жүргізу қаржы рыногында тұрақтылықты
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2012 жылы номиналы 200 теңгеден
2012 жылы жалпы инфляция денгейі 5.4пайызды құрады. Жыл бойы
2013 жылы Ұлттық банктің таза халықаралық резервтері 58 пайызды
Ұлттық банктің таза халықаралық резервтерінің өсуі ақша агрегаттарының кеңеюіне
2012 жылы екінші денгейдегі банктердің жиынтық активтері 46,5 ға
Барлық қадағалау қызметтерінің 2004 жылы 1қаңтарда құрылған Қаржы нарығын
2011 жылдан бастап Ұлттық банктің негізгі мақсаты ретінде бағалардың
Негізгі мақсатты орындау үшін Ұлттық банкке келесідей міндеттер жүктелген:
- мемлекеттің ақша несие саясатын әзірлеу;
- төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
- валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүзеге асыру;
- қаржы жүйесінің тұрақтыығын қамтамасыз етуге ықпал ету.
Ұлттық банктің негізгі мақсаты мен міндеттерін осылайша түйіндеу инфляция
2007 жылы Америкадан басталған қаржы дағдарысы әлемнің көптеген мемлекеттерінде
Жалпы, банктердің қаржы айналымын тұрақты жүргізудегі қызметтері алуан түрлі
Берілген қаражатты банктер тиімді пайдалануы қажет. Яғни, ел азаматтарының
Банк секторы және банктік емес секторы міндеттемелердің динамикасы мен
ЕДБ міндеттемелері есепті жылы 360,0 млрд. Теңгеге немесе 3,1%-ға
Қаржы нарығын жəне қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен қадағалаудың
Кесте 2. - клиенттердің салымдары.
Көрсеткіштің атауы 01.01.2012 01.01.2013 Өciмi %-бен
млрд. теңге жиынты
ғына %-
бен млрд. теңге жиынты
ғына %-
бен
Банкаральқ салымдар 106,5 0,9 161,9 1,4 52,0
Қарыздар 618,4 5,4 614,9 5,2 -0,6
Клиентгердің салымдары, оньңішінде: 7 797,5 67,7 8 532,9 71,9
заңды тұлғалардьң 5 033,4 43,7 5 117,8 43,1 1,7
жеке тұлғалардың 2 764,1 24,0 3 415,1 28,8 23,6
Арнаулы максаттағы еншілес ұйымдардың салымдары 1,5 0,0 0,6 0,0
Айналысқа шығарылған бағалы қағаздар 1 498,1 13,0 996,5 8,4
Реттелген борыштар 468,1 4,1 384,2 3,2 -17,9
Мерзімсіз қаржы құралдары 43,0 0,4 38,2 0,3 -11,2
"РЕПО" операциясы 497,0 4,3 640,0 5,4 28,8
Басқа қаржы құралдары 237,0 2,1 323,4 2,7 36,5
Қаржылық емес міндеттемелер 247,5 2,1 182,0 1,5 -26,5
Міндеттемелердің жиынтығы 11 514,6 100,0 11 874,6 100,0 3,1
Ескертпе – автормен құрастырылған [27]
2012 жылы Қазақстан Республикасының резиденті еместер алдындағы міндеттемелері 630,5млрд
2012 жылдың қорытындысы бойынша клиенттердің салымдары есептікүні 8 532,9
Кредиттік портфельдің сапасы мен кредиттік тәуекел2013 жылғы 1 қаңтардағы
Қаржы қызметтерінің тұтынушыларымен тікелей жұмыс үздіксіз жүргізіліп келеді. Әрбір
Ескертпе – автормен құрастырылған [27]
Сурет 2.- Активтердің динамикасы мен құрылымы
Өткен жылда банк секторының активтері 1 062,1 млрд. теңгеге
ЕДБ активтерінің құрылымында негізгі үлес салмағын бұрынғыдай«кері РЕПО» операцияларын
Банк секторының тәуекелдері 2013 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу үшін «Қазақстанның Халық банкі» АҚ
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу үшін келісімге қол жеткізген «Самұрық
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу тетіктері бақылауды тұр. Қаржы жүйесіндегі
«Самұрық -Қазына» ұлттық әл ауқат қоры рыноктық қағидаларды басшылыққа
Реттеу нысандары аталған түрлерде ағатын қаржылық қосалқы категорияның
қаржыландыру(субвенциялар, субсидиялар, трансферттер);
салықта – тура және жанама салық салу;
валюта-қаржыда – сыртқы инвестициялау;
сыртқы қарыздар;
сыртқы борыш.
Бұлар – қаржылық реттеудің негізгі нысандары. Реттеудің екі тұрпаты
Қаржы қызметтерінің тұтынушыларымен тікелей жұмыс үздіксіз жүргізіліп келеді. Әрбір
ҚОРЫТЫНДЫ
Жұмыстың нәтижесі бойынша қысқаша қорытындылар:
Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
Қаржы қызметтері тұтынушыларының құқықтарын және заңды мүдделерін бұзбау үшін
Агенттік қаржы ұйымдары қызметінің және олармен көрсетілетін қаржы қызметтерінің
Қаржы қызметтерінің тұтынушылары үшін нақты заңнама да, әртүрлі жариялымдар
Мұнда өзгешелі терминдерге түсінікті анықтамалар беріл- ген қаржы сөздігі
Ұлттық Банк Қазақстанның орталық банкі болып табыла- ды және
Сондай-ақ, Ұлттық Банк өзінің құзыреті шегінде орталық банктері және
Көріп отырғандай, еліміздің бас банкі ауқымды жалпы мемлекеттік және
Дегенмен, айына бір рет арнайы белгіленген орында Ұлттық банк
Ұлттық Банк акционерлік қоғамның құрылтайшылары:
- «Қазақстанның депозиттерді кепілдендіру қоры»
- «Сақтандыру төлемдерін кепілдендіру қоры»
- «Қазақстанның ипотекалық несиелерді кепілдендіру қоры» болып табылады.
Сонымен қатар Ұлттық Банк «МЖЗҚ (Мемлекет- тік жинақтаушы зейнетақы
Ұлттық банк еліміздің қаржы нарығының негізгі реттеушісі болды. Орталық
Қойылған міндеттерді шешу дәрежесін бағалау. Дипломдық жұмыста қойылған қойылған
Нақты зерттеу дәрежесі бойынша ұсыныс. Қорыта келгенде, еліміздің банк
Қазіргі таңда мемлекетімізде шетелдік банктердің өкілдері көбейген сайын, отандық
нақты қаржы ұйымдарының: банктердің, сақтандыру ұйымдарының, зейнетақы қорларының, бағалы
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТРІ ТІЗІМІ
[1] Бекболатұлы Ж. Т. Қаржы-несие мекемелерінің тиімділігін арттыру факторлары
[2] Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: учебное
[3] Жуков Е.Ф., Максимова Л.М., Печникова А.В. и др.
[4] Лисак Б. Анализ кредитоспособности и платежеспособности заемщика банка
[5] Лаврушин О.И., Мамонов И.Д., Валенцева Н.И. и др.
[6] Утеулин Е, Кенжеханов М. Система кредитования в банках
[7] Орманбаев А.Х., Өмірбаев С.М., КЕсенгелдин С.М. Ақша. Қаржы
[8] Поляка Г.Б. Финансы. Денежное обращение. Кредит: учебник для
[9] Сейтқасымов Ғ.С. Ақша. Несие. Банк. –Алматы. Экономика, 2010.
[10] Самсонова Н.Ф. Финансы, денежноре обращение и кредит: учебник.
[11] Алимбаев А.А. Банктік және өнеркәсіптік капиталдың шоғырлануы: Қазақстанда
[12] Дауранов И., Шмикина А., Рудецких А. Малый бизнес:
[13] Голом М., Гурко А., Смиренко Е. Развивать новые
[14] Зиябеков Б. Кредитное бюро–инструмент выявления рисков // А.:
[15] Коробейников М. Роль кредитования АПК в период становления
[16] Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары: Оқу
[17] Смагулова Ш.А., Буханцева О.В. Малый бизнес и практика
[18] Смагулова Ш.А. Макроэкономика –А.: Білім, 2007. – 560с.
[19] Умбетов А. Кредитование малого бизнесам банки // А.:
[20] Мақыш С.Б. Қазіргі неиселік механизм және оларды жетілдіру
[21] Шишаева А.В. Зачем нужен кредит и банки в
[22] И.Банковский портфель. Т. 1-2, 3. - М.: Саминтек,
[23] Ю.Банки и банкиры Казахстана // А.: Информационно-аналитический обзор.
[24] Антонов А.Г., Пессель М.А. Денежное обращение, кредиты, банки.
[25] Алмазова О.Л., Дубоносов Л.А. Золото и валюта: прошлое
[26] Абрамова М.А., Александрова Л.С. Финансы, денежное обращение и
[27] Қаржы агенттігінің көрсеткіштері www. national. kz
[28] Деньги, кредит, банки: Учебник для вузов /Под ред.
[29] Банки и банковские операции: Учебник. /Под ред. проф.
[30] Қазақстан Республикасының Қаржы статистикасы мәліметтері // www. nationa.
[31] Банковское дело /Под ред.
[32] Банковское дело: Учебник. /Под ред. В.И. Колесникова, Л.П.
[33] Банковская реформа: поиск продолжается /Под ред. Б.И. Иришева.
[34] П.Бункина М.К. Деньги. Банки. Валюта: Учебное пособие. -
[35] «Банковское дело» /под. ред. Сейткасымова Г.С. –
[36] Гринберг И. Рубль, червонец, тенге. – А.: Қаржы-қаражат,
[37] Денежное обращение и кредит при капитализме: Учебник /Под
[38] Денежное обращение и кредит: Учебник /Под. ред. И.В.
[39] Деньги, кредит, банки: Учебник /Под ред. О.И. Лаврущина.
[40] «БТА Банкі» АҚ-ның қаржылық көрсеткіштері // www.bank.kz .
[41] Долан Э.Д., Кемпбелл К.Д., Кемпбелл Р.Д. Деньги, банковское
[42] Ефремов И.А. Операции коммерческих банков с ценными бумагами
[43] Коммерциялық банктер операциялары /Мақыш С.Б.- А.: Экономика,
[44] Денежное обращение и кредит при капитализме: Учебник /Под
[45] Денежное обращение и кредит: Учебник /Под. ред. И.В.
[46] Деньги, кредит, банки: Учебник /Под ред. О.И. Лаврущина.
[47] Деньги, кредит, банки: Учебник для вузов /Под ред.
[48] Долан Э.Д., Кемпбелл К.Д., Кемпбелл Р.Д. Деньги, банковское
[49]Лексис В. Кредит и банки /Пер. с нем. -
[50] Мамыров Н.А., Мадиярова Д.М., Калдыбаева А.Е. Халықаральқ экономикалық
[51] Саниев М.С. Деньги, кредит, банки. - Алматы: Алматинский
[52] С. Сейітқасымов Ақша, несие, банктер – А.: экономика,
[53] Степной маяк. Финансы. Денежно-кредитный рынок области на 1
[54] Усоскин В.М. Современные коммерческие банки. -М.: Босс, 2004.
[55] Финансы. Денежное обращение. Кредит: Учебник /Под ред. Л.А.
4
Акция нарығының негізгі көрсеткіштері
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің тәсілдері
Бағалы қағаздар рыногының сызығы
Қазақстанда қор биржасының дамуы
Қаржылық реттеудің әдістері
ҚАРЖЫ НАРЫҒЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІН ТАЛДАУ. ҚАРЖЫ СЕКТОРЫН ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік валюталық реттеу
Туристік қызметтегі сақтандыру түрлері, мәні және мақсаты
Қаржы нарығын мемлекеттік реттеу туралы мәселелерін талдау. Қаржы секторын дамытудың негізгі бағыттары және оны жетілдіру жолдары
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң ақша-несие саясатына талдау