ҚҰҚЫҚ НОРМАЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ..........................3
1 ҚҰҚЫҚ НОРМАЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Құқық нормаларын жүзеге асыру: түсінігі және нысандары.......5
1.2 Құқықтық реттеудің мазмұны және әдістері.................12
1.3 Нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеу...........14
2 ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН НЫСАНДАРЫ
2.1 Құқық нормаларын қолдану, құқық нормаларын жүзеге асырудың
2.2 Құқық нормаларын қолдану сатылары.................19
2.3 Заңдылық және құқықтық тәртібі….....................23
ҚОРЫТЫНДЫ........................24
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..............26
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Құқық дегеніміз - мемлекет белгілеп, мақұлдаған
Құқықтық норма — заңға сәйкес келетін мінез, жүріс-тұрыстың айырымдылық
Әрбір құқықтық норманың үш элементі (бөлігі) болады: диспозиция (мінез-құлық
Құқықтық нормаларды салаларға біріктіру объективтік күштердің себебіне байланысты, құқықтық
Әдетте, бұзылған құқықтарын адамдар өздігінен қалпына келтіре алмайды,
Құқық қолдану оны жүзеге асыру үшін жасалады. Құқықтық қоғамда
Құқықты жүзеге асырудың ерекше тәсілдері бар:
1) Құқықты сақтау;
2) Құқықты орындау;
3) Құқықты пайдалану;
4) Құқықты қолдану.
Құқықты қолдану бірнеше сатыдан тұрады:
1)істің нақтылы мән – жайларын анықтау;
2)істің заңи негізін анықтау;
3)құқықтық норманы қолдану арқылы шешім қабылдау;
4)шешімді жүзеге асыру.
Курстық жұмыстың мақсаты: Құқықты жүзеге асырудың түсінігі мен нысандарын
Курстық жұмыстың міндеті:
-құқық нормаларын жүзеге асыру: түсінігі және нысандарын қарастыру;
-құқықтық реттеудің мазмұны және әдістерін анықтау;
-нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеу;
-құқық нормаларын қолдану, құқық нормаларын жүзеге асырудың ерекше
-құқық нормаларын қолдану сатыларына тоқталу;
-заңдылық және құқық тәртібін қарастыру;
Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Қазақстан Республикасы Конституциясы басқа
1 ҚҰҚЫҚ НОРМАЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Құқық нормаларын жүзеге асыру: түсінігі және нысандары
Құқық – күрделі құбылыс. Құқықтың негізгі қызметі – қоғамдық
Ал құқықтық норма дегеніміз, құқықтың бір ғана ереже
Құқықтық норма – мемлекет таныған, қамтамасыз еткен, қоғамдық қатынастарға
Құқықтық норма – заңға сәйкес келетін мінез, жүріс-тұрыстың айырымдылық
Әрбір құқықтық норманың үш элементі (бөлігі) болады: диспозиция (мінез-құлық
Құқықтық норманың гипотезасы (жорамалы) – құқықтық норманы қолдану (немесе
Егер гипотезада бір ғана мән-жай көрсетіліп, сол жағдайда құқықтық
Егер құқықтық норманың қолданылуы бірнеше мән-жайдың біреуіне байланысты болса
Құқықтық норманың диспозициясы – құқықтық қатынастарға қатысушылардың мінез-құлқы қандай
а) жай диспозиция, егер мінез-құлықтың барлық мәнді белгілері анықталса;
б) бейнеленген диспозиция – мінез-құлықтың барлық мәнді белгілері анықталса;
в) сілтемелі диспозиция – егер құқықтық норма диспозициясы анықталған
Құқықтық норманың санкциясы – құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда
а) абсолютті-анық,
б) баламалы,
в) салыстырмалы.
Заң (басқа да нормативтік құқықтық актілер) – нормативтік акт
1.Әркім Қазақстан Республикасы Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың
2. Әркім Республиканың мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге міндетті.
Кейде бір құқықтық норма бірнеше баптан тұруы мүмкін.
Заңның бабында кейде норманың тек бір бөлігі ғана болады,
Егер де құқық нормасының құрамындағы құрылымдық элементтердің қайсыбіреуі болмаса,
Құқық нормасы құқықтың басқалай да көріністерінен өзінің құрылымымен, сондай-ақ
Қандай бір норма болмасын оның қайсы түрге жататынын айқындап,
Реттеу нормалары міндеттеу, тыйым салу және құқықты белгілеу нормаларына
Міндеттеу және тыйым салу нормалары әдетті қағида бойынша өктемдік
Реттеу мен қорғау нормаларының арасынан мамандандырылғандарын бөліп арнайы қарастыруға
1) анықтамалық-пайымдық, яғни дифинитивтік нормалар жатады. Мұнда мемлекеттік құқықтық
2) қағидаттық (принципті білдіретін) нормалар, оперативтік (жеделдікті білдіретін) нормалар
Құқық нормалары, қоғамдық қатынастарды реттеуге, адамның тәртібіне белсенді ықпал
Құқық нормаларын іске асыру, нақтылы түрде адамдардың тәртібінде көрсете
Құқық нормаларын іске асыру (пайдалану), қоғамдық қатынастар мүшелерінің құқық
Заңдарымыздың дәлме-дәл, әрі бұлжытпай іске асу нысандары: сақтау,
Міндеттілікті орындау-міндетті түрде құқық нормаларының ұйғарымын іске асыратын белсенді
Міндеттілікті сақтау - заң нормаларымен тиым салынған әрекеттерді
Көрсетілген құқық нормаларын іске асыру нысандары, тікелей іске асыру
Пайдалану – адамның, тұлғаның өз өкілеттілігін белсенді немесе енжар
Құқықты қолдану түсінігі. Құқық нормаларын қолдану процессіндегі
Құқық нормаларын қолдану тек сол кезде қажетті болады,
Құқық нормаларын қолдану – мемлекеттің құзіретті органдарының құқық нормаларын
Құқық нормаларын қолдануға сай келесі белгілері бар:
Біріншіден, құқықты қолдану әрекетін тек қана құзіреті бар мемлекеттік
Екіншіден, құқық нормаларын қолдану әрекеттері мемлекеттік сипатта болады.
Үшіншіден, құқықты қолдану әрекетінің мазмұны құқық нормала-рының негізінде жекелеген
Төртіншіден, құқық нормаларын қолдану қатаң түрде белгілі заң негізінде
Қашан, қандай оқиғаға байланысты құқық нормаларын қолдану қажеттілігі пайда
1.Құқық нормалары құзіретті органдармен тек сонда қолданылады,
2.Құзіретті құқық қорғау органдарының қызметі, азаматтармен ұйымдардың өз құқықтарын
3.Құқық нормаларын қолдану қажеттігі, заңды міндеттер ерікті орындалмаған кезде
Мысалы, бір ұйым келісім-шарт бойынша екінші ұйымға белгілі заттарды
4.Құқық қорғау қызметі әр уақытта қажетті қызмет, егер құқық
1.2 Құқықтық реттеудің мазмұны және әдістері
Әрбір сала, қоғамдық қатынастардың ерекше белгілі сапалы түрін объективті
Құқықтық реттеу пәні – белгілі құқық саласы нормаларының ықпал
Құқықтық реттеу кейпі (типі) – қоғамдық қатынастарды заңды реттеудің
Құқықтық реттеу әдісі (заңдылық өлшемі) – сапалы жекеленген біржақты
Құқықтық реттіліктің пәні дегеніміз - құқық нормаларымен реттелінетін біртектес
Бұлардың ара-қатынастарының құқықтық реттелуі әр түрлі болады. Сондықтан
Сонымен құқықтық реттілік әдістеме дегеніміз қоғамдық қатынас-тарға құқықтың
-императивтік (биліктік)–құқық тұжырымдрынан ауытқымауды болдыртпаудың ықпалдық тәсілі;
-диспозитивтік (автономдық)–заң белгілеген шегінде құқық субъекті-лерге өзара қатынастарын реттеуге
-көтермелелік–ынталандыру жолымен әлеуметті маңызды әрекеттерге жұмылдыруға ықпал етуші тәсіл;
-ұсыныстық –құқық субъектілеріне ең тиімді іс -әрекет жолдарын
Құқықтық реттеушілік әдістерінің мынадай белгілері бар:
-құқық қатынастарын тудыруға қажетті заңды айғақтардың болуы;
-құқық қатынастарға қатысушылардың құқықтық жағдайын белгілеу;
-құқық қатынастарына қатысушылардың құқықтары мен міндеттірінің сипатын және
-санкциялардың түрі мен сипатын, яғни құқық нормаларының талаптарын
Императивтік әдістің ерекшелігі мынада: құқық қатынастарына қатысушылардың мінез-құлықтарын (тәртібін)
Диспозитивтік әдістің ерекшелігі болып табылатындар: тараптардың мінез-құлқының
Құқық салаларының түрлері пәндік реттілігіне қарай (консти-туциялық, қылмыстық, әкімшілік,
Құқықтық реттіліктің әдістемелігіне қарай авторитарлық және автономиялық болып бөлінеді.
Авторитарлық әдістеме-реттеушілік биліктің құқықтық тұжырымда-рына негізделген.
Автономиялық әдістеме – жақтардың қатыстарындағы мінез-құлық ережелерін реттеуге еріктілік
Құқық нормаларының функционалдық роліне қарай бөлуде бастапқы (негізгі) нормалар,
1.3 Нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеу
Нормативтік актілерді жүйеге келтірудің мақсаты құқықтық материалдарды тәртіпке келтіріп,
Нормативтік-құқықтық актілерді бір жүйеге келтіру заң шығару-шылар, құқық қолданушылар
Нормативтік-құқықтық актілерді жүйеге келтірудің қазіргі уақытты үш түрі белгілі.
Кондификация актілерді сырттай, сондай-ақ іштей өңдеуді де қамтиды. Кондификациялаудағы
Кондификацияның нәтижесі жаңа заң актісін шығару, ло осы мәселе
Инкорпорация нормативтік актілерді белгі бір тақырыптарды қамтитын нышандарына қарай
Сонда, жүйелеудің қарапайым және көп тараған түрі құқықтық актілерді
Инкорпорацияның нәтижесінде нормативтік актілер қоғамдық қатынастардың белгілі бір салаларын
Инкорпорация өзі реттейтін осы пәніне жататын барлық заңды түгелдей
Бейресми инкорпорациялауды заңдарды жүзеге асыратын өздерінің дербес бастамасымен жекелеген
Консолидация кодификация мен инкорпорациялаудың аралығында орын алады. Мұнда консолидациялау
Мұнда кейбір баптардың жаңаша жазылуы да мүмкін. Алайда, консолидация
Консолидацияның нәтидесінде заңдардың жинақтары жасалынады. Әдетте олар бейресми сипатта
Құқықтық ақпараттарды ғылыми негізде жүйелеу құқық шығарма-шылығы ісімен шұғылданатын
2 ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН НЫСАНДАРЫ
2.1 Құқық нормаларын қолдану, құқық нормаларын жүзеге асырудың
Құқық қолдану дегеніміз – арнаулы субъектілердің (мемлекеттік органдардың, лауазымды
2.Құқықты жүзеге асырудың өзге нысандарынан құқық қолдану мынадай
құқықты тек оған өкілеттілігі бар компонентті
бұл әрқашанда мемлекеттік биліктік қызмет;
шығармашылық, ұйымдастырушылық мәнді болып келеді;
бұл бір- бірімен сабақталып жатқан сатылардан тұрады;
іс жүргізу (процессуалдық) нысанында жүзеге асырылады;
бұл жеке нақтылы тұдырымдарды (құқық қолдану актілерін) шығрумен
Құқық қолданудың пайда болуы мынадай қажеттіліктен туындайды:
құқық бұзушылы жасалынған кезде кінәлілерге тиісті жаза
белгілі бір адмның заңда көрсетілген құқықтары мен
Құқық туралы заң шыққанда және соған байланысты өзге
құқықты алумен жүктелінген міндеттің дұрыстығын заңда көрсетілген бақылауды жүргізудң
Құқық қолданудың тағы бір ерекшелігі оның функциясынана көрінеді. Олар
Мұның біріншісі, әрине, ұйымдастырушылық іс-әрекет қажеттілігінене туындайтыныы сөзсіз.
Екіншісі, мұқалған (бұзылған) құқықты қорғау, жазаны (шараны) қолдану
Құқық қолдану қызметіне қойылатын талаптар мынадай сатылардан
1). Істің нақтылы мән – жайларын анықтау және талдау,
2) Құқық нормаларын таңдау мен талдау (заңдылық квалификация).
3)Құқық нормаларының мазмұныны талдау. Оған компетенті субъектілердің
Осыған байланысты айтарымыз, тек ресми басылымда жарияланған
4) Құқықты қолдануға байланысты шешімдер қабылдау оған өкілеттігі бар
5)шешімнің мазмұнының мүдделі адамдар мен ұйымдарға жеткізілуі. Бұл шешімді
4.Құқықтық нормаларды қолдану актілері - бұл нақтылы
-компоненттік органдар тарапынан шығуы;
-оның мемлекеттік – билік мәнінің болуы;
-жеке мәндестігі;
-ол белгілі бір заңды нысанда жазылуы.
Құқық қолдану актілері мынандай негізде бірнеше түрлерге бөлінеді:
нысанына қарай – жарлықтарға, үкімдерге, шешімдерге, бұйрық-тарға,
субъектілерге байланысты – мемлекеттік және мемлекеттік емес актілерге;
құқықтық функцияларына қарай–ретемелікке және қорғаушылыққа;
заңдық табиғатына сәйкес – негізгі және қосалқыға;
құықтық ретеудің пәніне қарай - қылмыстық- құқықтық. Азаматтық
мәнді сипатына қарай – маериалдық және процессуалдық (іс жүргізушілік).
2.2 Құқық нормаларын қолдану сатылары
Құқық нормаларын қолдану процесіндегі негізгі кезеңдер.Құқықты қолдану қызметі бірнеше
1.Істің нақты мән-жайын белгілеу. Заң нормаларын қолдану, жоғарыдағы айтылғандай,
Істің мән – жайын белгілеу міндетті түрде жан-жақты негізделген
Еске алатын маңызды мәселе, құқық қорғау органдарымен барлық деректер
2. Тексерілетін деректі, мән- жайларға қолдануға жататын
Көрсетілген мән-жайдың заңды маңызын белгілегеннен кейін, құқықтық нормаларды
Әрі қарай заңдылық жағынан дұрыс екеніне көз
Таңдалған құқық нормалары олардың әрекетінің уақытына, кеңістігіне және адамдар
-соның негізінде белгілі істі шешіп жатқан мезгілде сол
-істі шешетін кеңістікке оның әрекеті
-құқық нормалары қолданылған адамға, оның әрекетінің қандай
құқық нормаларын таңдағанда және талдағанда, бір оқиға
Құқық қорғау органдарының қызметінде ондай жетімсіздікті шешуге арналған
1)Егер федеральдық заңдар нормаларымен республикалық заңдар нормаларының
2)Егер қарама–қайшылықтар әртүрлі органдар нормаларының арасында болса жоғарғы органдардың
3) Қарама – қайшылық бір орган қабылдаған
4)Қарама – қайшылық жалпы және арнайы нормалардың арасында
Құзіретті органдардың мақсатына, осы кезеңдегі пайдаланылатын нормаларға түсінік
Құқықтық аналогия – нақты істі жалпы принциппен құқықтың
Құқық аналогиясын пайдалануға кәзіргі мемлекеттерде тежеу салынған. Ол, қылмыстық
2.3 Заңдылық және құқық тәртібі
Заңдылық дегеніміз - мемлекеттік және қоғамдық құрылысты, шаруашылық жүйесін,
Біздің қоғамымыздың одан әрі дамуына байланысты заң мен заңдылық
Құқық тәртібі — жалпы шаруашылық жүйесінің қалыпты қызметі, өндірістік
Заңдылықты сақтауға біздің еліміздегі демократияның дамуы елеулі ықпал жасайды.
Заң алдында баршамыз бірдейміз, оның талаптары лауазым жағдайларына, сіңірген
Прокуратура мемлекет атынан Республиканың аумағында зандардың, Президент Жарлықтарының және
Құқықтық сана дегеніміз — адамдардың құқыққа, заңдылыққа қатынастарын бейнелейтін
Өкінішке орай, нормативтік актілерді терең білмеу немесе білмеу салдарынан
Құқық бұзушылық деп мемлекеттік немесе қоғамдық тәртіпке, меншікке, азаматтардың
Құқық бұзушылық әрекетпен (ұрып-соғу арқылы) және әрекетсіздікпен (тауар жеткізілімі
Өзінің әлеуметтік қауіптілігі жөнінен құқық бұзушылық қылмыс және тәртіпсіздік
Құқық бұзушылықтың екінші бір нысаны болып тәртіпсіздік есептеледі, бірақ
ҚОРЫТЫНДЫ
Құқық нормаларын іске асыру, нақтылы түрде адамдардың тәртібінде көрсете
Құқық нормаларын іске асыру (пайдалану), қоғамдық қатынастар мүшелерінің құқық
Заңдарымыздың дәлме-дәл, әрі бұлжытпай іске асу нысандары: сақтау,
Құқық қолдану дегеніміз – арнаулы субъектілердің (мемлекеттік органдардың, лауазымды
Құқықты қолдану қызметі бірнеше жүйелі әрекеттік кезеңдерден тұратын қиын
1.Істің нақты мән-жайын белгілеу;
2.Тексерілетін деректі, мән-жайларға қолдануға жататын құқық нормаларын
Құқықты жүзеге асырушылар мен оны қолданушылар үшін заңдардың жүйелі
көлемінің ұлғайып көбейген кездерінде әсіресе керек болады. Олай болатын
Заң халықтың қалың бұқара топтарының түсуіне оңай болуы тиіс.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Ашитов З.О.Ашитов Б.З.Қазақстан Республикасының құқық негіздері:
Оқу құралы. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 296б
Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. –Қарағанды: Болашақ –
Лазарев В.В Теория государства и права М,1992г.
Мемлекет және құқық негіздері:Оқулық. Құраст. Е.Баянов. –Алматы: Жеті жарғы,
Малько В.А Льготы в праве. Общетеоритический аспект. Поощрение
Теория государства и права. Курс лекции. Под.ред. Матузова Н.И.
Табанов С.А. Құқық теориясы мен сот жүйесінің конституциялық негіздері.
Табанов С.А. Салыстырмалы құқықтану негіздері. Оқулық. – Алматы:Жеті жарғы,
Теория государства и права –Под ред. Доктора юр. Наук
Теория государства и права Под.ред. В.М. Корельского и
Алексеев С.С Механизм правого регулирования в социалистическом государстве
Венгеров А.Б. Теория права и государства. -
Гойман В.И.Действие право (Методологический анализ) М, 1992г.
Жоламанов ХХ:, Тауекеев А.Н., Мухтарова А.К. Мемлекет және құқық
Лазарев В.В Теория государства и права М,1992г.
Мемлекет және құқық негіздері:Оқулық. Құраст. Е.Баянов. –Алматы: Жеті жарғы,
Теория государства и права Под.ред. В.М. Корельского и
24
Құқық нормаларының теориялық негіздері
Құқықтың ендігі бір белгісі мемлекеттің күшіне сүйенуі
Әкімшілік-құқық нормалардың түрлері
Құқықты түсіндіру мәні
Құқықты түсіндірудің түрлері
Құқықты түсіндірудің маңызы
Халықаралық шарттар нормаларын қолданудың халықаралық құқықтық негіздері
Құқықтың әлеуметтік нормалар жүйесіндегі алатын орны мен рөлі
Мемлекет пен құқық теориясының негіздері
Құқықтық норманың негізгі сипаттары