Пысықтауышты оқыту
МАЗМҰНЫ.
Кіріспе......................................................................................................................................................3-6
І. Пысықтауышты оқыту..........................................................................................7-8
1.1. Бастауыш мектептерде оқытылатын грамматиканы меңгертудің әдіс-
тәсілдері.......................................................................................................................9-23
1.2. Пысықтауыштың мағыналық түрлері.............................................................24-26
II. Пысықтауыштың стильдік түрлері және олардың жұмсалуы.................27-29
Грамматика сабақтарының түрлері.....................................................................30-35
Грамматика сабақтарында қолданылатын көрнекіліктер..............................36-44
Қорытынды.....................................................................................................................45-49
Пайдаланылған әдебиеттер.........................................................................................50
Кіріспе.
Грамматиканы оқып үйренуде тілдің сан қылы сырларына канығамыз. Тілдің
Оқушылар бастауыш сыныпта грамматика жөнінде қарапайым ғана мағлұматтар алады.
Мектепке келумен байланысты бастауыш сынып оқушылары грамматиканы жүйелі түрде
Бұл жұмыстарды ұйымдастыру - барысында осы жастағы балалардың дүниетаным
Грамматикада берілетін түсініктер балалар ұғымына сай келе қалмайды.
«Зат, сын, қимыл» т.бт.с.с. сөздер олар үшін дерексіз (абстракты)
Сондықтан ондай ұғымдарды әлсін - әлсін нақтылап түсіндіріп отырғанда
ғана оқушылар ол сөздердің мағынасын меңгере бастайды. Немесе
бастауыш сынып оқушыларына «ұйықтау, қайғыру,
создерді етістіктер деп түсіндіру де оңайға түспейді.
Бастауыш сынып балалары сөздердің тек нақты лексикалық мағынасын
мүлде елемейді. Ал грамматикада сөздердін ең әуелі
мағынасы ескеріледі.
Грамматикалық мағына грамматикалық формалар арқылы беріледі. Сөздік грамматикалық мағынасы
Грамматикалық жағынан алып талдағанда бұл сөздер дерексіз ұғымдарды білдіреді
Сонымен қатар бастауыш сынып оқушылары жазу барысында өздері оқып
Зерттеу жұмысының көкейтестілігі.
Республикада оқыту мазмұны жаңартылып, жаңа буын оқулықтарының негізінде жасалған
Ал бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда сөйлем мүшелерін
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті.
Әрбір анықтаманы оқушылар саналы меңгеру қажет. Синтаксистік қателіктерді болдырмау
аяқталмаған сөйлемдерді аяқтау және сөздерді алмастырып көру;
бір ойды білдіру үшін вариант пен сөйлемдер құрату;
сөйлемдегі сөздерінің орнын ауыстырып көру, ондағы ауысуын
сөйлемдердегі сөйлем мүшелерінің орнын анықтау, оны ауыстырып байқау;
өлеңмен жазылған сюжетті көркем шығармаларды ауызша және жазбаша мазмұндату.
Демек, оқушылар бастауыш сыныпта пысықтауыш жөнінде қарапайым ғана мағлұматтар
Зерттеу жұмысының нысаны.
Грамматикалық материалдарымен оқушыларды таныстыру барысында балалар әрбір жаңа материалдардың
Зерттеу жұмысының теориялық қолданылымы.
Қазіргі заман талабына сай әр мұғалім өз сабағын жаңаша
Зерттеу жұмысының практикалық қолданылымы.
Грамматиканы оқытудың айрықша маңызды мәселесі - грамматикалық минимумды таңдау,
Грамматикалық минимумды анықтау үшін, грамматиканың лингвистикалық және әдістемелік анықтау
І. Пысықтауышты оқыту
Грамматиканың әдістемесі тіл білімі және психология ғылымдарына сүйенумен қатар,
Тілді жүйелі түрде оқуға енді ғана кірісе бастанған 7-10
Дидактика талабының бірі оқытудың саналылығы, яғни оқушылардың сабаққа саналы
Оқытудың міндеті жаңа тақырыпта түсіндіруді қамтамасыз етіп қою ғана
Дидактика талабы түрғасынан алғанда оқушыларға тіл үйретуге олардың зейін
Дидактиканың күрделі бір шарты - мектептегі оқытудың жүйелігі мен
Грамматика мен емле сабақтары үшін іріктеліп алынатын материалдар оқушыларға
Грамматика мен жазудың әдістемесінде қазіргі кезде мектепте сабақ беріп
1.1. Бастауыш мектептерде оқытылатын грамматиканы меңгертудің
әдіс-тәсілдері.
Бастауыш мектептерде оқытылатын қазақ тілі пәнінің басты бөлімінің бірі
Жалпы білім беретін бастауыш мектептердегі грамматика курсының
Балалар бастауыш сыныптарда ана тілінің негізгі нормасын меңгереді. Грамматика
Оқушылар бұл курсты оқу барысында бірқатар грамматикалық мағлұмат алады:
Бағдарламаның «түсінік хатында» грамматика мен жазу сабақтарының міндеті мен
Бастауыш мектептегі әдістеме тарихында 1932 жылғы 25 тамызда қабылданған
Мұғалімнің оқу материалдарын ауызша мазмұндау әдісі.
Оқулықты және басқа кітаптарды пайдалана білу әдісі.
Оқу шеберханасында, кабинет пен лабораторияда оқыту әдісі.
Онан кейінгі кездерде дидактик-ғалымдар мектептерде оқытудың алуан түрлі әдістерін
Өйткені, I топтағы әдістердің өзі қабылдау, есте сақтау, ойлауға
топтағы «оқу-таным әрекеттеріне қозғау салу (мотивация)» сезімге
негізделетін әдістерді: оқушылардың зейінін жинақтау, қызығу мүддесін тұғызу,
жауапкершілігін күшейту т.с.с. қамтиды.
топтағы қиялға, ерікке негізделетін әдістер мұғалімнің көмегімен немесе
оқушылар мүлде өздіктерінен орындайтын жұмыстарда пайдаланылады.
Бұл көрсетілгеннен басқа тіл сабақтарында коммуникативтік әдістер қолданылады.
Осы әдістердің кейбіреулерінің қолданылуы жолына мысал келтіретін болсақ, былайша
Хабарлау әдісі бойынша мысалы, грамматика сабактарында керекті мәліметтерді мұғалімнің
Материалды түсіндіруде мұғалім өтіліп отырған құбылыстың мәнді белгілерін анық,
Мұғалімнің материалды баяндау ұзақтығы 3-5 минуттан артық болмауға тиіс,
Әңгіме әдісі немесе сұрақ - жауап әдісі, ал кейде
Эвристикалық әдіс кейде проблемалық әдіспен ұштасады. Әңгіме кезінде оқушылардың
Міндет - сол зат есімнің қай септікте тұрғанын шешу
Оқушылардың өздіктерінен істейтін жұмысы олардың түрлі тапсырмаларды, жаттығуларды ешкімнің
Оқушылардың өздіктерінен істейтін жұмыстары бастауыш сыныптарды ұзақ болмауы керек
Оқушыларға өздіктерінен жұмыс істету тек білімді бекіту үшін ғана
Көрсетілген әдістердің қайсысы болмасын, балалардың ақыл - ойын дамыту
Синтез балалардың алған білімдерін байланыстырып жинақтауда да іске асады.
Әдетте анализ немесе синтез бөлек қолданылмайды. Мысалы, оқушылар зат
Грамматика сабақтарында өтіліп отырған материалға оқушылардың ой жүгіртуіне, пікір
Ал осы тақырыпты дедуктивтік әдіспен түсіндіргенде: әуелі үстеудің белгілері
Сөйтіп, балаларды грамматика мен жазуға үйретуде индукция мен дедукция
Грамматикалық материалдармен оқушыларды таныстыру барысында балалар әрбір жаңа материалдың
Мысалы, «зат есім» ұғымының мазмұнын ашу үшін «есім» деген
Есімің кім? деуге болады.
Ия, сенің есімің кім? деп сұрауға да болады.
Міне, сонда зат есім дегеніміз «заттың аты»да тен ұғым
Ал енді далаға қараңдар. Онда қандай заттар көрінеді? Аттарын
Машина, ағаш, үй т.б.
Ал далада, өрісте нелер жайылып жүр?
Мал жайылып жүр. - Олардың аттары қалай?
Сиыр, қой, түйе, жылқы, т.б.
Жерде жыбырлап жүретін жәндіктердің аттары қалай? - құрт, құмырсқа,
- Ал ұшып жүретін нелер? Олардың қандай түрлері болады?
атаңдар...
Осылайша жан-жануарлардың, өзен-көлдің, музыкалық аспаптардың т.б.с.с. айналадағы заттар
Сөйтіп, мұғалім балаларға осы, заттар мен құбылыстардың атын білдіретін
Грамматикадағы анықтама - ережелердің негізгі белгілері мынадай:
1. Әрбір анықтаманың ішінде оның термині болады (мысалы, жоғарыдағы
басты, негізгі белгі аркылы ол ұғым басқа ұғымдардан ерекшеленеді.
(мысалы, сын есімде сынын, түбірде сөздің өзгермейтін бөлшегін т.б.)-
Кейбір анықтамаларды түсіндірілетін ұғымның қандай топқа жататыны
көрсетіледі (мысалы, сынын білдіретін сөз табын сын есім, түбір
жалғанатындарды қосымша дейміз т.с.с).
Анықтамаларда әрбір категорияның
формалық белгілеріде көрсетіледі (мысалы, зат есімнің көпше түрін
жасау үшін анық түбіріне - лар, - лер, -
жалғанады т.б.). мұндай формалық белгілерін көрсететін түсіндірмелер
анықтамалардан кейін беріледі. Әсіресе бастауыш сыныптарға арналған
оқулықтарды көпшілігіне негізгі мағыналары мен сұрақтары басты
белгілері ретінде көрсетіледі.
Формалық белгілерді жинақтап, топтап, синтездеп, сол категорияның басқалардан семантикалық,
Ендеше, сөйлем туралы түсінікті қорытындылау барысында оқушылардың көңілін тек
Әрбір анықтаманы оқушылар саналы меңгеру үшін мұғәлім:
Оқушының грамматика оқулықтарынан ғана мысал келтіріп қоюменен
қанағаттанбай, өз ойылан немесе «Ана тілінен», оқыған кітаптарынан
ойланып, мысал айтуын талап етеді.
Анықтама өтілгеннен кейін дайын мәтін береді де, соның ішінде
анықтама бойынша қажетті сөздерді немесе сөз тіркестерін тапқызады.
Кейде баланың өзі ойлап тапқан мысалдарын талдау арқылы да
дәлелдеуді талап етуге болады.
Анықтама бойынша берілген ұғымның негізгі белгілерін санап көруді
ұсынады.
Анықтамалар мен ережелерді дәл, толық айтуға үйретеді (мысалы, III
сыныпта «заттың атын білдіретін сөз табын зат есім дейміз»
есімнің сөз табы екендігіне назар аудартады). Сонымен, қорыта келгенде,
балалардың терминдерді (бастауыш, баяндауыш, зат есім, сөз табы т.б.)
дұрыс айтып, анықтамаларды дәл, анық, толық (жоғарыдағы таман
бойынша) тұжырымдауларымен де қанағаттанып қоюға болмайды. Әрбір
анықтама бойынша, олар өз беттерімен мысал келтіре алумен қатар,
грамматикалық тапсырмамен берілген мазмұндама, шығарма
алатындай мүмкіндікке жете алғанда ғана оны меңгерді деп есептеуге
болады. Бірақ, сөз жоқ, бұл талаптың барлығы бірді -
орындалуы тиіс дегең ұғым тумауы тиіс. Бұл ұзақ жаттығудың,
сабақ бойына өткізілетін жүйелі
қалыптасады.
Грамматиканы оқытуда жаттығу жұмысының мәні зор. Оқушылар грамматикалық материалды
Грамматикалық жаттығулар, оқушылардың қандай тілдік материалмен жұмыс жасауына қарай,
Фонетикалық жаттығулардың міндеті - балалардың айтылған буындар мен дыбыстарды
Фонетикалық жаттығулар арқылы кейбір балалардың, жоғарыда көрсетілгендей, тілдерін тістеп
Бастауыш сыныптарда фонетикадан берілетін мағлұматтар мен фонетикалық жаттығулар тек
Морфологиялық жаттығулардың мақсаты - ана тілінің морфологиялық құрылысын оқушыларға
Сөз тұлғасын оқу барысындағы жаттығулардың сөздің морфологиялық құрамын, мағыналы
- бұлардың әрқайсысы өзінше сөзге мән береді, ал осы
сөздің жалпы мағынасын тудырады. Морфемаларды соның ішінде жұрнақты айыра
білудің балалардың тілін жетілдіру үшін де зор мәні бар.
жасауға және сол сөздерді орынды жерінде қолдана білуге мүмкіндік
Сөз тұлғасына байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынандай талартар қойылады: 1)
Сөз таптарын оқыту барысында жүргізілетін жаттығулар сөздерді белгілі бір
өздігінен - ақ грамматикалық топтарға бөлініп, қалыптаса бастайды. Грамматиканың
міндеті - сол тәжірбе нәтижесін қорытып тілдегі құбылыс заңдарын
Жаттығу жұмыстарының барысында оқушылар әрбір сөз табының қасиетін, ерекшеліктерін
Сөз тобы бойынша жүргізілетін жаттығулар: 1) мәтіннен керекті сөздерді
Синтаксистік жатгығуларға әдетте пунктуациялық жаттығулар да қосылады: мәтіндегі қойылған
Қорыта келгенде, оқушылардың алған білімін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларға
Белгілі бір жаттығу орындау үшін
орындарлық білімі болуы шарт.
Оқушылар жаттығуды не үшін орындайтынына, оның қандай пайдасы
барлығына түсінсе ғана, оны саналы орындайды. Жаттығуларды түсініп
орындағанда ғана белгілі бір білік, дағды қалыптасады.
Жаттығу оқушының қызығуын, ынтасын, ақыласын арттыруға тиіс. Ол
үшін жаттығу түрлендіріліп берілуі шарт, өйткені бір сарында жаттығу
оқушылардың зейінін, қабылдауын, белсенділігін нашарлатады.
Жаттығулар кездейсоқ болмай,
отырылуы шарт.
Жаттығу жұмыстары тек таяуда ған өтілген материалдарға негізделмей,
бұрын өтілген кейбір материалдарды да қамтуы мүмкін.
Бір жаттығу ұзақ уақытқа созылмауы тиіс. Әсіресе балалардың жасы
неғурлым кіші болған сайын жаттығу да қысқа уақытқа мөлшерленеді
үнемі жиі - жиі қайталауға негізделеді.
Творчестволық жаттығулар көбірек болуы қажет.
Әр жаттығу оқушы еңбегінің нәтижесін көрсетіп отыруға тиіс.
Жаттығулар оқушы ойына әсер етуі жағынан аналитико - синтетикалық
болған жөн: яғни
сөйлемдер мен мәтіндер құрастыру; салыстыру арқылы ұқсастык пен
ережеліктерді табу, топтау, өз пікірлерін дәлелдей алып, білгендерінен
жалпы қорытынды шығаруға білгізу т.б.
Жаттығу жұмысының барысында оқушылардың оқудан алған білімдері
бекіл, өз беттерімен жұмыс жасауға қалыптасады (яғни зейін қойып
тыңдай білу, жатқа жаза білу, белгілі бір жоспар бойынша
құрамына, сөз табына, сөйлем мүшелеріне талдау, сұрақ қоя білу,
деректерді оқулықтан, сөздіктен қарап таба алу).
Грамматикалық жаттығулардың ішінде кең тарағаны грамматикалық талдау сипаты жағынан
Грамматикалық талдау жалпы түрде де, белгілі бір тақырыпқа байланысты
Грамматикалық талдау мазмұны жағынан фонетикалық, морфологиялық, синтаксистық немесе аралас
Фонетикалық талдауда балалар дауысты, дауыссыз дыбыстарды ажыратады, жазылған сөздердегі
Морфологиялық талдауда ауызша сөйлемдердегі затты, заттың белгісін, санын, қимылын
Морфологиялық талдауда жазбаша жұмысын түрліше жүргізуге болады:
Сөздің бір формасын теріп жазады не астын сызып қояды,
сөз табы, қай форма екенін әр сөздің үстіне қысқартып
болады (зат есімнің астын бір, сын есімнің астын ирек
астын екі сызып көрсетеді). Осындай белгілермен сөйлем мүшелері де
көрсетеді. Оған түсті қарандаш қолданған қолайлы.
Берілген мәтіннен ең әдемі зат есімдерді, сонан кейін сын
теріп жазады.
Белгілі бір грамматикалық категорияға жататын сөздерді дайын таблица
бойынша айырып жады. Мысалы, «Балалар өзеннің жағасына келді»
сөйлемінен зат есімге жататын сөздерді тапқызуға тиіс болса:
Сөз табы Сөйлем мүшесі Сұраулары Жекеше, Септік
көпше
Балалар Бастауыш Кімдер Көпше Атау
өзеннің толықт. Қайда Жекеше Ілік
жағасына
Жекеше Барыс
4. Талдауды толық жүргізгенде сөздерді бағанаға жазады да әрқайсысының
Сөздер Сөйлем мүшесі Сөз табы Сұрауы Жекеше, Септік Шағы
көпше
Біздер Бастауыш Есімдік Кімдер? Көпше Атау - -
Қалаға
Зат есім Қайда?
- -
Машина-
Немен? Жекеше Барыс - -
мен Толықтауыш Үстеу
Тез
Етістік Қалай?
Көлік
Жеттік Пысықтауыш
He істеді?
Өткен I жақ
шақ
Сөздердің морфологиялық құрамы жай бөлшекпен көрсетілуі де мүмкін. Мысалы,
Сөз Түбір Жалғау Жұрнақ
Біздер қалаға Біз
Қалаға Дер Ға -
Синтаксис талдау да балалар оқу - жазуға үйренгеннен кейін
Жазбаша талдауда оқушылар бастауыштың астын бір, баяндауыштың астын екі
өрік алма жидек
(баст.) (баст.) (баст.)
пісті (баян.)
Райхан жинады (баян.)
(баст.) сыпырды (баян.)
Талдау үнемі тек фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік түрде жүргізілмейді. Қажетіне,
Талдауға берілген сөйлемдер, мәтіндер құрылысы жағынан да, мүшелерінің (сөздерінің)
1.2. Пысықтауыштың мағыналық түрлері
Етістіктен болған сөйлем мүшесіне қатысып, іс - қимылдың түрлі
Пысықтауыш ретінде үстеулер сын есім, сан есім, атау, ілік,
Мезгіл пысықтауыш ретінде көбіне мезгіл мағыналы үстеулер жұмсалады. Бүрғышылар
Бұлардан бөлек мезгіл пысықтауыштар мына тұлғаларды жасалады.
1. Зат есім сөздер жатыс, батыс септікте келіп мезгілдік
Биылғы жарыста бұл бригада озып шықты. Кеңшілікте еркін отырып
2. Сын есім сөздер субстантивтеніп, жатыс септік формасында келіп
Қараңғыда жолды әзер тапты. Осы суықта жолға шықты.
3. Есімшелер жатыс септікте келіп мезгіл пысықтауыш ретінде жұмсалады.
Келеріңде соны ерте кел. Барғанда хабарлай сал.
4. Бірқатар мезгілдік ұғымды білдіретін зат есімдер (кез, уақыт,
т.б.) атау немесе жатыс септік
Сол уақытта поезд да келіп еді. Алдыңғы күні жұмысшылар
5. Атау, барыс, шығыс септіктегі зат есімдер, есімшелер кейін,
Күні бойы жұмыс істеп, шаршап келгенде ыстық пештың жалына
6. Зат есім мен - а, - е, -
баяндауыштық байланыста келіп үйірлі мезгіл пысықтауыш жасайды.
Жолаушылар ел орынға отыра қалаға кірді.
7. - ғалы, - гелі формалы көсемшелер мезгіл пысықтауыш
жұмсалады.
Келгелі осы жұмыспен айналысып жатыр.
Мекен пысықтауыштардың жасалуы. Іс - әрекеттің орын, беталысын, шығу
Мекен үстеулер - осы қызметке түгелдей бейімделген сөздер. Шаң
шудаланып, ілгері жылжиды.
Зат есім сөздер барыс, жатыс, көмектес септікте тұрып мекен
келді - Поездан түсті, Қайда жүр, Үстіне киді, Суға
Анық мекен пысықтауыштар болатындар - мекендік мағынасы бар сөздер.
Пысықтауыш ретінде - сыз, - сөз, - дай, -
Сын есімдер жеке немесе мөлшер мағыналы зат есімдермен бірігіп
қимыл пысықтауыш ретінде жұмсалады: екі келді, үш рет келді,
- ған, - ген формалары есімше мен күйі (келген
қимыл пысықтауыш қызметің. атқарады. Әкесі сол тісін шұкыған күйі
терезеден сыртқа қарап отыр екен. (С. Мұрат).
Абстрактылы зат есім сөздер көмектес септік формасында келіп сын
қимыл пысықтауыш ретінде жұмсалады.
Қатқыл үнмен жауап қайтарды. Жылы жүзбен шығарып салды.
8. Зат есім, есімше сөздер құрлы шылаумен бірігіп (бала
құрлы) сын - қимыл пысықтауыш қызметін атқарады. Лақ құрлы
бақырмай, өлгенім бе, апырмай! (Б. М).
Етістік арқылы айтылған іс - әрекеттің, қимылдың мақсатын білдіретін
Мақсат пысықтауыш ретінде мына сөздер жұмсалады:
Мақсат мағыналы үстеулер (әдейі, арнайы, жорты, қасықана т.б.). Абай
үшін домбыраны әдейі Әйгерім үшін тартатын (М. Ә.)-
- ғалы, - гелі тұлғалы көсемшелер. Анықтап байқағалы келіп
бүйрық рай етістік деп көмекий етістігімен бірігіп (келейін деп)
тұлға. Осы қалық шиді орайын деп бүгін ерте қолданда.
- у, үшін (тұйық рай - үшін тұрғалы етістік.
шыққанымыз жөн).
Барыс септіктегі тұйық рай етістік (оқуға алдым). Сені ғой
отарбайдың орнына шеп тартуға жіберді (С. Мұрат).
Себеп пысықтауыштардың жасалуы:
Қимылдың, іс - әрекеттің себебін білдіретін
Себеп пысықтауыштар мына сөздерден жасалады:
Өткен шақ есімшелер - дықтан, - діктен қосымшаларын жалғап
пысықтауыш ретінде жұмсалады. Кешіккендіктен жолыға алмады.
Өткен шақ есімшелер шығыс жолғауын жалған себеп пысықтауыш ретінде
Кесір, ыза, суық, қуаныш, жегі, көңілдшектік, жалқаулық тәрізді зат
сөздер шығыс септікте тұрып себеп пысықтауыш ретінде жұмсалады. Осы
Жаңбырдан ой – шұңқыр түгел суға толды.
Өткен шақ есімшелер соң, кейін шылауларыментіркесіп (келген соң,
айтқан соң) себеп пысықтауыш ретінде жұмсалады. Қатарың болған соң
Күләннің көзінше беделіңді түсірмейін дедім (Қ. М.).
Абстрактылы зат есім, өткен шақ есімшелер үшін шылаумен тіркесіп
(келгенін үшін риза болды, сөзің үшін ұрысты т.т.) себеп
қызметінде жұмсалады.
ІІ. Пысықтауыш мүшелердің стильдік түрлері
және олардың жұмсалуы.
Пысықтауыш мүшелердің стиль таңдауға бейтарап келетін негізгі формалары
ілгеріде айтылады. Осыларға жарысы тілдің тілдің үнемділікке талпыну тарабына
сөзді түрлендіріп айту, эмоциялы құру талабына сай шыққан, синоним
Пысықтауыштың бұл түрлері былай жасалады:
1. Есімше, есім сөздердің септік тұлғасы арқылы жасалған мезгіл,
Осы келгеннің өзінде де Тымақбайдың атын сурап жегіп келіп
2. «Зат есім - болып» «есімдік болып» түрінде құралған
мүшелер іс - әрекетке қатысушылардың мөлшерін көрсетеді. Орта мектепті
бітірген соң бұлар бүкіл класс болып колхозда қалады. (С.
Кейде «зат есім (субстантивтенген сын есім) болып» түрінде коралған
Салтаттысы, арбалысы болып, бізді бір көш жерге дейін көп
Осындай грамматикалық субъектінің жанында тетелес жұмсалудың ілгері жетілуі ретте
«Зат есім - болып» түрінде құралған пысықтауыштың тағы бір
мағынасы бар. Ол іс - қимылдың ұқсастық сапасын білдіреді:
болып сөйледі, сиыр болып сүйкенді, қасқыр болып үлыды.
Ауызекі сөйлеу тілінде алғанын алғанша, түскенін түскенше тәрізді
ұйымдасқан пысықтауыштың түрі жұмсалады. Пысықтауыштар іс
қимылдың қарқындық сапасын
түскенін түскенше жаратып жатыр. Мен айтқандарыңды табылғанын табылғанынша жібергенмін.
Пысықтауыш бір сөзді қайталау негізінде құрылған. Пысықтауыш құрамындағы басты
Айтқанын айтқандай, естігенін естігендей тәрізді пысықтауыштар да осы
ыңғаймен құрылған, мағынасы да бірдей. Айырмашылығы - соңғы
компоненттің формасы. Ол компонент - дай, - дей тұлғалы
ретінде қатысады. Бұл пысықтауышты бөлек атап отырғанымызға себеп
жалғыз бұл емес. Ол сөздердің лексика - грамматикалық түрлерін
қамтуында да өзгешелік бар. Пысықтауыштың бұл түрі негізгі компонент
ретінде қатысады. Бул пысықтауышты бөлек атап отырғанымызға себеп
жалғыз бұл емес. Ол сөздердің лексика - грамматикалық
қамтуында да өзгешелік бар. Пысықтауыштың бұл түрі негізгі компонент
ретінде зат есім сөзді де қатыстыра алады: астықты астықтай,
ақшадай (алды). Асқар көргенін көргендей күнделігіне жазып отырды. Бұл
ашқарақ етті еттей, майды майдай жей береді.
«Есім сөз - демей» ретінде құралған пысықтауыштық форма ауызекі
сөйлеу тілінде жұмсалып, эмоциялықты білдіреді. Бұның эмоциялығы ылғи ритм
«Есім сөз - үшін» тәрізді құралған себеп пысықтауыштарымен қатар
синоним ретінде «барыс септік тұлғалы есім - бола» түрінде
пысықтауыштық форма жұмсалады: сен үшін - саған бола. Соңғы
Осымен қатар бұл пысықтауыш қимыл - әрекеттің себебін ерекшелеп
8. Ауызекі сөйлеу тілінде бір қатар пысықтауыштық формалар кысқартылып
Қысқартылған варианты бар пысықтауыштар мыналар:
а) Мезгіл мағыналы көктемде, жазда, күзде, қыста тәрізді пысықтауыш
септік жалғауын түсіріп айтылады: Қыс қыстаулары басқа болғанмен, жаз
көбіне бірігіп отырады (Б. М.).
э) Топтау сан есімдердің шығыс септікжалғаулы түрінен жасалған пысықтауыш
б) «Есім - кезінен», «есім - ішінен» түрінде құралған
көмекші компоненттерін тісіріп айтыла алады. Септік жалғауын негізгі сөз
Әй, Алдеке - ай, күшігінен қолды өсіргесін дәріптей бересіз
Аламайнақ дегеннің де ала күшік емес пе (Ә. Н.).
2.1. Грамматика сабақтарының түрлері.
Қазақ тілінен бастауыш сыныпта білім, білік, дағды беру жолында
Педагогиканың үйретүі бойынша және көрнекті педагогтардың зерттеуінше, сабақтың алуан
Сабақтың кең тараған түрі біріккен сабақ болғандықтан, аз -
біріккен сабақтың әр бөлігі өзара жылдасып, қабысып, жүйелі бір
сабақ болып етеді;
мұғалім оқушыларға сабақтың тақырыбы мен мақсатын анық түсіндіреді;
сабаққа қажетті материал алдын ала іріктеліп жан - жакты
дайындалады;
сабақтың жоспары да алдын ала дайындалады;
Біріккен сабақ бірде үй тапсырмасын қайталап, өткен материалды жаңа
Сабақтың тақырыбы мен мақсатын түсіндіруде мұғалім тақырыпты тақтаға жазады
Жаңа материалды түсіндіру барысында оқушылар мұғалімнін көмегімен тақтаға немесе
Жаңа материалды бекіту бөлімі де түрлі жолдармен ұйымдастырылады. Оқушыларға
Сабақтың қорытындысында мұғалім: мысалы, «Заттың атын білдіретін сөздер» тақырыбы
Үйге берілетін тапсырмада балалардың белсенділігін, өздіктерінен орындай алу қабілетін
Сөйтіп, сабақтың әр бөлімі немесе әр кезеңі әр түрлі
Сабақтың қай түрі болмасын, барлыгында да мынадай дидактикалық талаптар
Жоғарыда көрсетілгендей, сабақтың
Материалды түсіндіруде жаңа
байланысты және оған негізделіп келуі шарт; білімділік, дамытушылық,
тәрбиелік маңызы күшті
Жаттығудың формасы мен түрлері мейлінше түрлендіріліп отырылуға тиіс (сан
Әр сабақта өтілген материал қайталанады. Ол үй тапсырмасын гексеру
кезінде болсын, түрлі жаттығулар, арқылы жүргізіле береді. Қайталау арқылы
Сабақтың әр минутын үнемдеп пайдалану қажет. Ол үшін сабаққа
ала жүйелі жоспар жасалады, түрлі керекті жабдықтар дайындалады. (Мұғалімнің
Жаттығу тапсырмалары анық, оқушылар қайта - қайта сұрап, бір
зейінін болмайтылдей болғаны жөн). Оқушылардың тілін дамыту жұмысы негізгі,
Қазақ тілі сабақтарында таблица, схема, дидактикалық материал. суреттер, заттар
Балалардың барлығына бірдей талап қоймай, жеке ерекшеліктеріи есепке
алып, нашар үлгеретіндерге ерекше көңіл бөліп отыруды кам ғамасыз
ететін әдіс - тәсілдер таңдалуы қажет.
Шағын комплектілі мектептерде мұғалім бір кезде бірнеше сыныппеп жұмыс
Мұғалімнің оқыту процесіндегі міндеті - балалардың анық естіп. қабылдау
Сабақтарда көрнекілікке қойылатын талап: оқушы сөзді немесе анық бөлшектерін
Ендеше «көрнекілік» деген ұғым сөздері анық айтуды да, мәнерлеп
Әдетте көрнекілік деп грамматикалық немесе көзге көрінетін құралдарды қолдануды
Мұндай тәсілдер жазылғандарды көру арқылы анық бейнелеуді қамтамасыз етеді,
Киін - кейін Ки - қой
Жина - жайна Сиыр - сойыл
Биле - бейне Түйе - түйме т. б.
Мұнда «и», «й» әріптерін қызыл түспен жазуға да болады.
Көрнекі құрал ретінде
орфографиялық құбылыстарды көрсететін схемалар да қолданылады.
Мұнда оқушылар тіліміздегі жұрнақтардың: 1) алуан түрлі болатындығы, 2)
Сөйлемдегі сөздердің байланысын көрсететін схемалар екі түрлі: аналитикалық және
Исі аңқиды
Ненің? Қайдан?
Жидектің орман ішінен
Қандай? Қандай?
Тәтті қалың
Осы сөйлемдерді синтетикалық схема жасасақ:
Қалың —► орман —► ішінен
Бұл схемалардың екеуінде де сөздердің арасындағы байланыс корсетілді. Біріншісінде
2.2. Грамматика сабақтарында қолданылатын көрнекіліктср
Мұғалімдер көрнекі құралдарды өздері жасағанда мынадай талаптарды ескеруге тиіс:
1. Таблицаларда грамматикалық материал шамадан тыс көп берілмеу керек.
таблицаларда берудің қажеті жоқ.
Таблицаларда қажетті тұлғада берілген сөздерден басқа, іріктеліп алынған (түсіндірілетін
Таблицаның көмегімен үйретілетін сөз, буын, морфема, әріп таолицада
бөлініп, ұқсастықтары немесе
салыстырыла көрсетуге тиіс.
Оқылып отырған грамматикалық неше орфографиялық құбылыс таблица
мазмұнында тасада қалып қоймау жағына мұқият назар аударған жөн.
Әріптерді, буындарды, морфемалар мен сөздерді графикалық жағынан бөліп көрсетудің
Кез келген тақырыпқа таблица жасай берудің қажеті жоқ. Грамматикалық
Көрнекі құралдың пайдалы жағынан бірі оқушылардың өздіктерінен орындайтын жұмыстарын
Көрнекіліктің бірі оқушылардың дәптері болып есептеледі. Дәптер арқылы сыныпта
Әр сабақтың барысында оқушылардың барлық дэтерлеріне сол күнгі датаны
Көрнекі құралдарға компьютер, магнитофон, грампластинка, оқу фильмдер; диафильмдер де
Стильдік - синтаксистік жаттығу жұмыстары - оқушыларға тіл стильдері
Негізінде стильдік - синтаксистік жаттығулар жүйесі оқушыларға сөз тіркестері,
Мысалы: Сөз тіркесіне байланысты стильдік - синтаксистік жаттығу жүйесі
Оқытудың негізгі мәні тілді практикалық меңгерту болғандықған сөз тіркестерін
1 - жаттығу. Берілген текстердегі негізгі және бағынышты сөзді
Жиналысты өткізу, қызықты кітап, көңілді серуен, ытыққан жүздер, уақытты
Сөйлемді оқытуға байланысты жүргізілетін стильдік - синтаксистік жаттығулар негізінде
Әсіресе, сөйлемдердің тіл стильдеріне байланысты түрліше құрастырылуы, жасалуы сияқты
Стильдік - синтаксистік жаттығу жұмыстары синтаксистің стильдік ерекшеліктерін игертуге
- тілдегі стильдік - синтаксистік тіркестердің ерекшеліктерін
ойды тіл стильдеріне байланысты жеткізу мақсатында тіркестер мен сөйлемдерді
тіл стильдеріне байланысты ойды жеткізу бағытында өз практикасында қолдана
Стильдік — синтаксистік қате деп сөз бен создің байланысу
А) сөйлемдегі сөздердің байланысу тәсілдерінен кате жібереді. 1. Алыстағы
Бұл сөйлемдегі шатаса байланыс жасайтын ілік септігінің жалғауын түсіріп
Ә) сөйлемдегі сөздердің орын тәртібінен қате жіберіп, сөздің әдеттегі
Жазушылар мен ақындардың шығармаларында мұндай сөйлемдерді стилистикалық мақсатты қолдана
Әсіресе, оқушылар бұл сияқты қателерді өлең сөздің мазмұнын айтыл
Б) Құрмалас сөйлемдегі жай сөйлемдердің ара жігі ажыраталмай, араластырып,
В) сөйлемдерде екі бастауыш сөзді қатар колдана береді. 1.
Стильдік - синтаксистік кателіктерді болддырмау мен түзету барысында мына
- белгілі сөздерден сөз тіркестерін жасату және олардан сөйлемдер
аяқталмаған сөйлемдерді аяқтау және сөздерді алмастырып көру;
бір ойды беру үшін вариант пен сөйлемдер құрату;
сөйлемдегі сөздердің орнын ауыстырып көру ондағы ауысуын қадағалау;
- құрмалас сөйлемдегі жай сөйлемдерді ажыратып, тиянақтау жәнес ондағы
сөйлемдердегі сөйлем мүшелерінің орнын анықтау, оны ауыстырып байқау;
- өлеңмен жазылған сюжетті көркем шығармаларды ауызша және жазбаша
Стильдік - синтаксистік қателермен жұмыс жүргізуде тыныс белгілер бойынша
Бастауыш сыныптарда берілетін грамматикалық білімнің саласы - сөйлем синтаксисі.
Сабақтың тақырыбы: Жалаң және жайылма сөйлем.
Сабақтың мақсаттары:
А) білімділік: Жалаң және жайылма сөйлемдердің айырмашылығын таныту. Жалаң
Ә) дамытушылық: Сөздік қорды байыту, ауызекі сөйлеу тілінде жайылма
Б) тәрбиелік: Балаларды кішіпейілдікке, адамгершілікке, адалдыққа, әдептілік пен ұқыптылыққа
Оқыту түрі: Жеке жұмыстар және топтық, шығармашылық жұмыстар.
Оқыту әдісі: Ауызша (ізденушілік), көрнекіліктер (зерттеушілік), сұрақ -жауап, ауызекі
Көрнекіліктер: Дидактикалық материалдар, мазмұнды суреттер, бстшелер, тірек схемалар сөз
Сабақтың жүру барысы.
I. Ұйымдастыру.
II. Үй жұмысын тексеру (192 - жаттығу).
Кесіртке құмын сүйеді,
Тасбака тыңын суйеді,
Сұңқар шыңын сүйеді,
Тұлпар қырын сүйеді,
Ер жігіт елін сүйеді.
Өлеңнің соңғы сөйлемін сөйлем мүшелерін талда.
Сөйлем деп нені айтамыз? Сөйлемнің қандай түрлері бар? Бастауыш
III. Жаңа сабақ.
Ерте, ерте - ертеде, Сөзстан деген қалада Сөйлем деген
Жай сөйлем
Жалаң сөйлем Жайылма сөйлвм
Әсет оқыды. Әсет жақсы оқыды.
Қар жауды. Қар қалын жауды.
Бастауыш пен баяндауыштап құралған сөйлемді жалаң сөйлем дейміз. Тұрлаулы
Қар жауды.
¥шақ көтерілді.
Мұғалім кірді. Мұғалім сыныпқа кірді.
Күн жылынды. Күн көктемде жылынды.
Екі бағандығы сөйлемді салыстыру.
Сөйлем мүшелеріне назар аудару.
Айырмашылығын табу.
Сөйлем ата Жай сөйлем балама келгенде бірнеше аялдамаларға тоқтап
Тапсырма. Жалаң сөйлемді жайылма сөйлемге айналдырып жазу.
№ 3 «Даналық әліппесі» аялдамасы.
Тапсырма. Жалаң сөйлемнен тұратын мақалды көшіріп жазу. Мағынасын түсіндіру.
1. Ел құлағы - елу.
Ғазет, журнал, теледидар, радио арқылы жаңалықтарды естиміз. Ауыл жылы,
2. Күш - білімде.
Білімді адамдарымыз, ғалымдарымыз, асылдарымыз өте көп. Мысалы: Абай, Шэкәрім,
3. Ұстаздан шәкірт озар.
Қаршыға Ахмедияров ағамыз туралы айтуға болады, ҚР - на
4. Талапты ерге нұр жауар.
Біздің мектептің талантты оқушысы - Оразбаев Жасұлан. Жасұланнің салған
№ 4 «Ұшқыр ой» аялдамасы. (Өз беттерімен жұмыс). А)
Түнде күндіз болды,
Жерге жұлдыз қонды.
Ертең бардым қонаққа,
Сонда тойдым тамаққа.
Арбаға атты қойып, қоңыз жектім,
Бір емес, қатарынан тоғыз жектім.
Қыстам күні шатырға,
Алма өсірбім, тақ қалма.
№ 5. «Шежіре» аялдамасы.
Тапсырма. Бастауыш пен оаяндауыштың арасына қойылатын ережені еске түсіріп,
Махамбет
Батыр домбырашы күйші
Батырлық туралы мақал - мәтелдер (топпен жұмыстар).
Батыр ел үшін туады,
Ел үшін өледі.
Батыр туса, ел ырысы,
Жаңбыр жауса, жер ырысы.
Атадан жақсы ұл туса,
Елінің қамын жейді.
Атадан жаман ұл туса, Елінің шамын жейді.
Жақсы адам - елдің арысы, Жаман адам - жаннің
№ 7. «¥рпаққа мұра» аялдамасы (Ырым сөздер айтқызу).
Тезеңді тартпа!
Бесікті сатпа!
Есікке керілме!
Табалдырыққа тұрма!
Ожаумен ұрма!
Айға қолыңды шошайтпа!
Құр бесікті тербетпе!
Пышақты шолқасынан қойма!
Үйде ысқырма!
Ақты төкпе!
№ 8. Қорытындылау (Схемамен жұмыс).
1.
2.
3.
№ 9. Бағалау, мадақтау. Сабақта белсенділік көрсеткен оқушыларға қызыл,
№ 10. Үйге тапсырма. «Менің әжем» атты шығарма жазып
205 - жаттығу. Сөйлем мүшелеріне талдап, сөздердің байланысын табу.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім берудін дамыту тұжырымдамасы
Қазақстанда 12 жылдық білім беруге көшуді 6 жастан бастау
Енді қазіргі мектептің мақсаты: әлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған
Ал міндеттер:
азаматтық, адамның қүкықтары мен бостандықтарына құрметпен карауға, елжандылыққа, өз
білім берудің мазмұнын орталық білімнен біліктілік мазмұнына қарай
(нәтижеге бағдарланған білім беру) өзгерту;
білім берудің мазмұнын дүниені тұтастай қабылдауды қамтамасыз ететін,
тіл мен әдебиет,
жаратылыстану, өнер, технология, дене тәрбиесі сияқты білім беру
салалары арқылы іске асыру;
оқушылардың жеке қабілеттері мен қажеттілктеріне сәйкес жоғары
сатыдағы бейімділік және кәсіптік бағдарлы оқыту жүйесіне құру;
білікті жұмысшы кадрларын, техникалық жэые қызмет көрсету еңбегінің
мамандарын даярлаудың кэсіптік
құралымы мен мазмұнын жаңарту;
техникалық және кәсіптік білім беруді
ынталандырудың жэие жұмыс берушілердің каражаттарын таратудың нормативтік құқықтық тетіктерін
Қазақстан жағдайында орта білім берудің неғұрлым оңтайлы, ыңғайлы және
12 жылдық орта білім беру үш сатыда іске асырылатын
1 - саты - бастауыш білім беру, 1 -
Жеке тұлғаға бағытталған оқыту - оқушыныц барлық мүмкіндіктері мен
Дамыта оқыту әдістемесіндегі ең басты нәрсе - оқушыларды шығармашылық
«Бұл әдістер мұғалімнің дәстүрлі емес тапсырма түрлерін ізденудің объектісі»
Ойын, рөлдік имитациялық («конференция», «саяхат», «дөңгелек үстел», «сахна» т.
Білім мазмұнын мектепте тиімді оқытып, оньщ басты мақсатын жүзеге
Бүгінгі таңда білім беру жүйесін дамытпалы оқу технологиясына ыңғайлау
Жалпы оқытудың технологиясы дегеніміз - оқушының іс — қимыл
Мектеп әлеуметтік саланың күрамдас бөлігі ретінде тұтас динамикалық әлеуметтік
Жүйелеу теориясының өзі көптеген ғылымдардың пікірінше басқару туралы ғылым
Мектепті басқару мен өзін - өзі басқару жүйесін қалыптастыратын
Оқу процессінің мақсатты жүйесін экімшілдігі мен экімшелерінің оқу
процесіне қатысатын мұғалімдердің басқару функциясы.
Оқушылардың танымын басқару.
Өздерінің жеке мақсатты бағдарламасын жасау мен жузеге асыруды ескере
отырып, оқушылардың жеке бастарын және ұжымды басқару тәсілі.
Мақсатты бағдарламаларды басқару М. Әуезов атындағы ОҚМУ - дың
баспасынан шыққан жаңа технологиялық
айтылған барлық жағдайларда негізге алады. 2001 жылдан бері Оңтүстік
Қазақстан облысының Шымкент қаласындағы мектептерде және Шэуілдір,
Сарыағаш, Келес аудандарының көптеген мектерінде іске асырылуда.
Басқарудың проблемалық, инновациялық, зерттеу және баска көзкарастың жүйелі көзқарас
Пайдаланылған әдебиеттер.
P. С. Әшіров «Жай сөйлем синтаксисі» A 1983 ж
Бастауыш мектеп № 9 - 2005 ж (14 -
С. Рахметова «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» А. 2003 ж
М. Балақаев, Т. Сайрамбаев «Қазіргі қазақ тілі» А. 2004
Бастауыш мектеп № 3 - 2003 ж
Ушинский К. Д. «Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөнінде таңдамалы
пікірлері». А. 1951 (72 6)
Жазыбаев М., Асқарбаева А., Рахметова С. «Бастауыш оқытудың
тиімділігін арттыру» А. 1968 ж
Бозжанова К. «Кіші жастағы оқушылардың оқу дағдысын қалыптастыру»
А. 1999 ж
Байқаутова О. «Бастауыш мектепте синтаксис материалдарын оқыту» А.
1997 ж
Сарыбаев Ш. X. «Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері» А.
Байтұрсынов А. «Тіл тағлымы» А. 1952 ж
Қазыбаев С. «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» А. 1987 ж
Қоянбаев С. «Қазақша педагогикалық сөздік» 1993 ж
С. Рахметова «Бастауыш мектеп методикасы» А. 1998 ж
Қ. Қадашева «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» А. 2005 ж
Н. Құрманова «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» А. 2004 ж
Құлмағанбетов, А. Исанова, М. Исинғарина «Бастауыш мектепте казақ
тілін оқыту әдістемесі» А. 1997 ж
Қазақстан Республикасы бастауыш мектептың мемлекеттік стандарты.
Алдамуратов Ә. «Оқушылардың грамматикалық ұғымдарды меңгеру
психологиясы» А. 1983 ж
К. Аханов. «Тіл біліміне керіспе» А. 1997 ж
Л. А. Бектұрғанова «Ана тілін жүйелі оқыту және оқушылардың
басқаруы» Шымкент 2001 ж.
1
Айқындауыш мүшелер
Қысқарған сөзді сөйлем мүшелері
Пысықтауыш
Күрделі пысықтауыш сөйлем мүшесінің ғылыми зерттелуі
Тұрлаусыз сөйлем мүшелерінің зерттелуі
ЖАЛПЫ МАҚАЛ - МӘТЕЛ ТУРАЛЫ
Пысықтауыш сөйлем мүшесінің ғылыми зерттелуі
Сабақтас құрмалас және бағыныңқы сөйлемдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуы
Модульді - интерактивтік технология арқылы оқыту мәселесінің зерттелуіне шолу
Жай сөйлем синтаксисі