Қазақ тілінде шыққан алғашқы басылымдар
Мазмұны
Кіріспе ........................................................................................................... 2-4
I-Тарау. Түркістан өлкесіндегі алғашқы басылымдар (1870-1925 ж.ж.)
1.1. Түркістан өлкесінен шыққан мерзімдік басылымдар .............. 5-14
1.2. Өлкеде алғашқы кітап басу ісі ....................................................... 15-18
II -Тарау. Түркістан өлкесіндегі ұлттық баспасөз дамуының проблемалары.
2.1. Қазақ тілінде шыққан алғашқы басылымдар ............................ 19-29
2.2. Ұлттық басылымдардағы оқу-ағарту мәселесі .......................... 30-38
2.3. Қазақ зиялыларының басапасөздегі мақалаларының деректік құндылығы ........................................................................ 39-48
Қорытынды ................................................................................................. 49-50
Пайдаланылған әдебиетер тізімі ............................................................. 51-53
Қосымшалар ................................................................................................ 54
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бір өзі бірнеше ғасырға татырлық ХХ ғасыр
Мәселенің зерттелу деңгейі. Баспасөз тарихы көптеген еңбектерде арнайы зерттелді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Баспасөз тарихын зерттеудің негізгі бағыттары мен кезеңдері туралы зерттеудегі
өмір айнасы аталған мерзімді басылым тарихын еліміз тарихының контексінде
әр тарихи кезеңнің өзгешелігінен шыға отырып, баспасөздің негізігі мақсатын,
мерзімді басылымға әр түрлі дәрежеде әсер ететін факторларды анықтау;
әрбір нақты газет не журналдардың шығарушыларын авторларын анықтау;
нақты мақала авторы туралы мәліметтеріді толық білуге ұмтылу;
нақты деректің дүниеге келуінің обьективті алғы шарттарын, себептерін анықтау;
егер мүмкіндік болса құнды деректік маңызы бар түп нұсқасымен
әр түрлі жағдайларға байланысты автор ашып айта алмаған, бірақ
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Мерзімді басылым жазба деректердің басқа
Соңғы жылдары еліміздің тәуелсіздік алып, алып өз тарихын обьективті
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.Диплом жұмысының негізгі практикалық маңызы сол,
Зерттеу жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, қолданылған әдебиеттер,
I-ТАРАУ. ТҮРКІСТАН ӨЛКЕСІНДЕГІ АЛҒАШҚЫ БАСЫЛЫМДАР (1870-1925 ж.ж.)
1.1.Түркістан өлкесінен шыққан мерзімдік басылымдар.
Х1Х ғасырдың II-ші ширегі Түркістан өлкесінің мәдени тарихы үшін
Қоғамда болып жатқан әр алуан, ірілі-ұсақты уақиғалар туралы дер
Халыққа болған уақиға туралы жедел ақпарат таратқан мерзімді басылым,
Өткенді саралап, баспасөзді түбегейлі зерттеу ісінде белгілі ғалым,библиограф Ү.Субханбердинаның
Бұхараның санасын уландыру, жергілікті мұсылман халықтарының дінінен, тілінен, ділінен
1870 жылдан -1892 жылдары алғашқы арнайы редакторы болып штабс-капитан
Х1Х ғасырдың II-ші жартысында қазақтың ұлттық баспасөзі дүниеге келді.
1.Ресей патшалығы мен оның өмірбаяндарының қысқаша тарихы;
2.Түркістан генерал-губернаторының жергілікті әкімшіліке байланысты шығарған өкімдері мен нұсқаулары;
3.Жергілікті халыққа қатысты Сырдария облысының әскери губернаторының бұрық ,өкім
4.Жоғарғы әкімшіліктің жаңа өкімдерінен түсініктеме;
5.Тарихи және этнографиялық мақалалармен бірге,жергілікті халықтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстұрі,ғылым,білім,өнер,сауда
6.Өлкедегі кейбір маңызды оқиғаларды;
7.Жергілікті почтаның хабарландыруларын;
8.Газет редакциясының жарнамалары мен кейбір өлке мекемелерінің өкіметтік хабарландырулары;
Түркістанда 80-90 жылдары бұдан әрі баспасөздің дамуына өз үлестерін
Бұл типография мен литография орталықтарынан жеке меншік газеттер мен
1916 жылы Ташкентке Көлбай Төгісов келіп, 26 қарашадан бастап
1917 жылы Ташкентте «Бірлік туы» газеті жарық көрді [10].
1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін жаңа өмірді дәріптейтін газет-журналдар
Ол Ресейлік еншілестер табының кеңесімен Түркістандық кіндік Атқару Кеңесі
Түркістан Компартиясының Орталық Комитетінің Атқару бюросының № 20-шы 1920
Слушали: О киргизской газете. Постановили:
газету издавать под названием «Ак-жол» (Светлый путь) как орган
газете выходить не менее 2-х раз в неделю в
тираж 18 000 экз.
ответственным редактором назначить тов. Султанбека Ходжанова, ответственным секретарем Мир-Якуб
Штат: Редактор, секретарь, Заведующий редакцией, делопроизво-дитель, Архивариус, конторщик, бухгалтер,
Все служащие редакции должны пользоваться пайком и обмундированием наравне
По представлении сметы открыть кредит при народном банке.
На средства редакции определить открытые курсы для подготовки наборщиков
Отв. Секретарь ЦК Компартии Туркестана. Подпись Н. Тюрякулов
Алғашқы редакторы болып С.Қожанов сайланды. Мұнда негізгі қаралған мәселере
Мерзімдік басылымдар анкетасы: «Ақ-жол» газеті- қазақ тілінде.
Адресі: Ташкент қаласы. К.Маркс көшесі 41.
1920 жылдың 7 желтоқсанан бастап, үзілістер 8 тамыз 1923
Бағадарламасы-париялық-саяси,экономикалық және ғылыми әдебиеттер.
Мерзімділік уақыты - аптасына 3 рет Тираж - 1800
Қызметкерелері:
1.Тохтыбаев Иса Тоқтыбаевич-жауапты редактор
2.Алиев Хасан Шаяхметович
3.Байтасов Абдулла Баитасович
4.Ходжиков Кангиркожа Ходжикович
5.Илаев Хади Илаевич
6.Алпаров Гибат
Жетісу мен Сырдария облыстары Қазақ АССР-іне қосылады, осыдан кейін
Ақ жол газетінің 1921 жылғы 22 ақпанындағы нөмірінде "Шолпан"
1923 жылы қаңтарда Ташкентте "Сана" журналы шығарылды. Ол Түркістан
№428 14 қазанда 1923ж Түркістанда регистрацияға алынған мерзімдік басылымдар
Аты баспа Жауапты редактор
1.Ақ- жол газеті
айына 3 рет Ц.К.К.П.Т Ходжанов
2.Шолпан журналы
айына 1 рет П/отд печати ЦККПТ Тохтыбаев
3.Жас қайрат газеті
айына 3 рет ЦККСМТ Алянгаров
4.Сана журнал
айсайын журнал Гос.уч.совет. Досмухамедов
ХХ ғасырдың бас кезінде демократиялық бағыт ұстанған қазақ тіліндегі
1.2.Өлкеде алғашқы кітап басу ісі
Түркістанда Ресей құрамына кіргенге дейін, кейбір шығыс литографияларын санамағанда
Ресейде мұсылман тіліндегі кітап бастыру В.Пятницкийдің мәлімдеуі бойынша ХYIII
Түркістанда 1880 жылы баспахана өнеркәсібі саны бесеуге жетті, олардың
А.Абдалов литографиясынан классикалық өзбек және шығыс әдебиеті классиктерінің еңбектерімен
Литографиялық баспалардан небір керемет дүниелер мәселен: Әлишер Навоиның «Хамса»
Литографиялық жолмен әсіресе діни мазмұндағы кітаптар шығарылды. Мұнымен қатар
1888 жылдың соңында Ташкентте С.А.Порцевтың типографиясы құрылды. [23] Алқашқы
Шығыс литографиялық басылым еуропалық басылымдарға қарағанда өзінің орындалуымен ерекшеленеді.
II-ТАРАУ. ТҮРКІСТАН ӨЛКЕСІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ БАСПАСӨЗ ДАМУЫНЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ.
2.1.Қазақ тілінде шыққан алғашқы басылымдар.
Қазақ баспасөзінің көшбасшысы «Түркістан уәлаятының газетінің» дүниеге келуі халқымыздың
Сондықтан, 1870 жылдан бастап «Туркестанские ведомостидың» қосымшасы ретінде 13
1923 жылы „Ак жол" газеті туралы Б.Майлин; „Осы декабрь
Шындығында 1920 жылдың 18 сәуірінен шілденің 27-не дейін Ташкент
"Ақ жол" газетінің тағы да бір ерекше көңіл бөліп,
“Ақ жолда" жиі жазылып, халықтан тиісті бағасын алған тақырыптардың
Қазақ еліңің даласы осы күңде мәдени басшыға мұқтаж, мәдени
Қазақ-қырғыз надаңдығана, қараңғылығына қарағанда бұл арада мәдениет басшы муғалім.
Институт бұл бағытынан айнымаған болса, мынау жеті азамат инсгитуттың
1924 жылдын соңында Түркістан Совет республикасы таратылып қайта құрылды.
„Шолпан" журналы Түркістан Орталық партия комитетінің органы болып Ташкентте
Түркістанда патшалық өкімет басқарып келген жергілікті жұрттың қамқорлықтарыменен, патша
Бұдан басқа мақсаттары да жоқ емес еді. Сондықтан революцияның
Сондай-ақ журнал халық арасында өкіметтің түрлі саяси-экономикалык, мәселелерін түсіндіруден
Салықты аз салатын өкімет халқына жақсы қарап һәм аз
Әрине, бұл жерде редакцияның жасырын салық туралы айтып, халықтың
„Шолпан" журналында мұнымен бірге өнер-білім мәселесі де үзбей жарияланып
С.Қожанов» Арифметиканын бір бөлімін.
Қ.Жолманов. Арифметиканың екінші бөлімін.
А.Дәнебаев. Педагогиканы
Ф.Ғалимжанов. Абсолютті арифметиканы
Ғ.Досмұхаметов. Жануарлар жайынан
С.Оспанов.Қазақ-қырғыз тіліндегі сөздерді түзуді Бұл кітаптардан жануарлардан басқа комиссияға
Егер журнал бетінде жазылған әдебиет мәселесі туралы сөз козғасақ
«Қай халықтың болсын мәдениетін тудыруға, күшейтуге себеп болған мәдениет
Енді „Шолпан" журналында әдебиет, мәдениет, өнер мәселелеріне арналған қандай
Қазақ шаруаларының арасында түсінік, ұйымдастыру жүргізуде журналдың „Шаруашылық бөлімі"
„Шолпанның" келесі санында отырықшылдықтың пайдасы туралы „Қыстақтардағы су мәселелері"
«Шолпаның» басқа журналдармен салыстырғанда, „Саясат бөлімі" болды, Бұл бөлімнің
Әйтседе, „Сана" журналын ауызға алар болсақ, ең алдымен ойымызға
Осы қызметте жүріп Х.Досмұхамедов жаңа бағыттағы ғылыми-көпшілік „Сана" деген
Х.Досмұхамедов „Қазақ-кырғыз тарихына көзқарас" деген екінші бір мақаласында: «Тіл
„Сана" журналын шығарушылар, әу бастан-ақ, өз оқырмандарына тарихи мәселелерді
"Сана" журналының кейінгі сандарында „Тобықты, Арғын, Қоңырат, Сапақ бидің
2.2.Ұлттық басылымдарында оқу-ағарту мәселесі.
1920 жылдардағы Халық ағарту комиссариатының жұмыс бағыты жан-жақты даярлық
1918 жылғы 26 шілдеде "Халық ағарту ісін ұйымдастыру туралы"
Өз балаларының ертеңгі болашағын ойлаған еңбекшілер газет редакциялары мен
"Халық ағарту ісін туралы" бөлім сұрақтарына түрлі салалынң адамдары
Сауатсыздықты тез арада жоюдың озық әдістері баспасөз беттерінде кең
«Шолпан» журналында да еңбек мектебін түсіндірген материалдар жиі жарияланып
Жетісу халқына өнер-білім мен оқу-ағартудың маңызын түсіндіруде «Тілші» газеті
Қазақ мектептерінде ана тілін оқытуға байланысты грамматикалық мәселелер төңірегінде
Мұндай ғылыми ұсыныс, пікірлердің қазіргі қазақ тілі грамматикасының қалыптасуына
Жоғарыдағы айтылған газет, журналдар еңбекшілерді өнер-білімге шақыруы-халқымыз мәдениетіне қосылған
«Ақжолдың» әдеби тілді қалыптастыруға қосқан игі қадамының бірі-саяси-әлеуметтік маңызды
Ал Ахмет Мамытұлы болса өзінің «Пән атаулары туралы» деген
Қазақ тілінің 40-50 мың шамалы сөзін қамтитын түсіндірме сөздік
«Терминология хақында» [50] атты мақала ең алдымен, халық тілінің
«Шолпан», «Жас Қайрат», «Жаңа өріс», «Жас алаш», тағы басқа
«Ақжол» тілшілерінің бірінші конференциясы [55] осы қатарлы маңызды мәселелерді
Қазақ әйелдерінің еркіндігін жазғанда да, қарадүрсін насихаттау еді. Ал
Журнал мен газеттер саяси-әлеуметтік мәселелерді қамтып жазумен қатар, ғылымның
«Шолпан» бұл мақалада түрік тобындағы елге жататын қазақ халқының
«Сана» журналында да 1923 жылғы қаңтар айындағы санында Түркістан
«Мәдениетке білім жеткізеді. Білім оңайлықпен қолға түспейді. Білім алуға
Тарихи, этнографиялық, археологиялық ескерткіштерді іздеу, табу, оны қалай сақтап,
2.3.Қазақ зиялыларының басапасөздегі мақалаларының деректік құндылығы.
Халық ағарту мәселесі Кеңес өкіметінің өмірге келген күнінен бастап
Кеңес идеологиясынада мынандай стереотип орын алды: «өкіметті қолына алған
Олар мерзімді басылымды Кеңес құрылысының орнатудағы басты құрал ретінде
«Интеллигентердің ой қортындыларын аз беру керек.Өмірге жақын болу керек.
Бізідің қарастырмақшы болып отырған мерзімді басылымдардың ішінде жанрға бөліп
-жалпы саяси мақалалар, олар қоғамдық идеологияны сипаттайды. Ағарту реформаларының
-үгіт-насихаттау стаьялары Кеңес өкіметінің саясатын таратыушылар болып табылады. Біз
-оперативті мақалалар экономикалық және мәдени дамудың ең өзекті мәселелерін
А.Байтұрсынов 1913 жылы «Қазақ» газетінің бірінші нөміріндегі оқырмандарға арнау
1922 жылы Ә. Байділдинге Москвадан С. Сәдуақасов жазған хатында
Ал 1930-36 жылғы мақалаларда Кеңес өкіметінің қысымымен ағарту саласындағы
Бұндай тенденцияны орын алуының себебі - Кеңес үкіметі 1930
Қазақ зиялыларының осы екі тобы өз мақалаларында ағарту және
1925 жылға дейін Қазақстанда баспасөз қызметі бір арнаға түспеді.
а) Қазақ облыстық комитеті мен жергілікті партия органдары жағынан
б) кейбір мерзімді басылымдарда ұлттық партияда жоқ зиялылардың басшы
в) қызметкерлердің жетіспеушілігі және саяси дәрежесінің төмен болуы («Еңбекші
Осындай кемшіліктерді көрсете отыра, Қазақ облстық комитетіне мына шараларды
1.Қазақ республикасында мерзімді басылымға партиялық басшылықты күшейту.Баспасөздің органдарының басына
2.Антикеңестік элементтердің ұлттық әсер етуін жою мақсатында «Ақжол», «Сана»,
3.«Ақжол», «Еңбекші қазақ» газеттерінің жанындағы оқушылар институтында журналист қазақтарды
Сондай-ақ мәжіліс мына қаулыларды қабылдады:
4. «Қызыл Қазақстан» журналын (өз жұмысын атқара алмағандықтан) қайта
5.Ташкент қаласындағы ерекше ғылыми педагогикалық және әдеби «Сана» журналын
6.Қазақ облыстық комитетіне мерзімді емес басылымдарға басшылықты күшейту ұсынылды.Оқу
Сталиннің 1925 жылғы маусымдағы «Ақжол» газетіне байланысты жорлдаған хатындағы
а) РКП/б/ Қазақ Өлкелік Комитеті тарапынан қазақ басылымдарына басшылықтың
б) қазақ баспасөз органдарының құрылымының ұйымдастырылу дәрежесінің төмендігі;
в) жергілікті халықтың күнделіктіқажеттігіне журнал мазмұнының сай келмеуі;
г) жалпы оқырмандарға аударма әдебиеттердің жетіспеуі;
Осы олқылықтарды жою мақсатында,Қазақ өлкелік Комитетіне тапсырылды:
1.Партиялық басшылықты күшейту.
2.Басшылық органдардытаңдау және жұмысқа назар аудару.
Сондай-ақ Орталық баспаның қазақ тіліндегі жалпы саяси басылымдарын редакциялық
Бұндай қаулылар қазақ баспасөзіне үлкен соққы болып тиді, алайда
Қорытынды
Соңғы жылдары еліміздің тәуелсіздік алып, өз тарихын обьективті жазуға
Мәдениетті елдердің ғылым, техниканы дамытумен бірге, өз халқының арғы
Жастар мен шәкірттерді мектеп негізінде тәрибилеу мәселесін сөз етуі-бұл
Пайдаланылған әдебиеттер
Ү.Субханбердина.Қазақ халқының атамұралары: Мазмұндалған библио-графиялық көрсеткіш.А.1999.- Түркістан уалаятының газеті
Эрназаров Т.Э,.Акбаров А.И., История печати Туркестана (1870-1925гг) Ташкент 1976.-
Сонда б.14-15
Ташкент Энциклопедия –Ташкент 1984-с.346
Түркістан уәлаятының газеті- Құраст//Субханбердина Ү.,Әуесбаева П,. –А. 2003- б.8
Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін бес томдық.Аламты.2002.- Т.3.б.565
ӨРОМА, И-1-қор, 1-іс, 1132-тізе, 16-17-п.
Түркістан уәлаятының газеті- құраст/ Субханбердина Ү. -А. 2003 -
Көлбай Төгісов шығ.жинағы-А.2003 -б.15
Қожакеев Т. Жыл құстары –А.1991- б.57
ААП РУз, ф.60, оп.1, д.421, л.194, 194об
ӨРОМА Ф.И-34-қор.1-іс.2641-тізе. 58-59-п.
Өртең №5 1922
Ф.И-34-қор.1-іс.2096-тізе.10-п.
Туркестанская правада 15 февраль 1923г.
Қазақ тарихы 1999 № 4-5
Коммунистическая мысль Ташкент. 1926 №3 С.278
Ф.И-34-қор.1-іс.2641-тізбе. 64-п.
Добросмыслов А.И. Ташкент в прошлом и настоящем // Исторический
Сонда б. 368
Азадаев Ф.И. Ташкент во второй половине ХIХ века. Ташкент.
Абдурахимова Н., Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане
Эрназаров Т.Э. История печати Туркестана (1870 1925гг) С. 16
Сонда б. 27
Сонда б. 28-29
Түркістан уалаятының газеті- А.2003ж. – б.8
Сонда б.9-10
Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер Алматы.1956ж 23-30 б.б
Ү.Субханбердина Қазақ халқының атамұралары: Мазмұндалған библиографиялық көрсеткіш. Алматы:,1999. -834
Сонда б.28
Ә.Хасенов. Оңтүстік Қазақстан облыстарындағы қазақ совет баспасөзінің даму тарихы.
Сонда б.10
Қ.Атабаев. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері.Алматы., б.189
Год работы Казахского высшего педагогического института. Ташкент. изд. казпедвуза,1928г.
Х.Бекхожин Қазақ баспасөзінің даму тарихы Алматы.1961ж
Сонда б.126-127
Коммунистическая мысль Ташкент.-1926г.№2-3 С. 221
Сонда б.224
Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін бес томдық. Т.3
Ақжол 1922ж, 6 сәуір
Ленин шығ. 26-том, 326-б.
Ақжол 1922ж, 9 қаңтар
Егемен Қазақстан газеті 2002ж 28 қаңтар
Ә.Хасенов. Оңтүстік Қазақстан облысындағы қазақ совет баспасөзінің даму тарихы.
Парасат 1992ж №3 б.12
Тілші 1924ж, 13 ақпан
Қазақ тарихы №4 1994ж б.22
«Ақжол», 1923 жыл, 5 июнь.
«Ақжол»,1922 жыл, 7 январь.
«Ақжол»,1922 жыл, 14 январь.
Год работы Казахского высшего педагогического института. Ташкент. изд.казпедвуза,1928г. С.89
«Ақжол», 1925 жыл, 7 май.
«Ақжол», 1923 жыл, 28 июль.
«Туркестанская правда», 1923г., 17 июля.
«Ақжол», 1925 жыл, 10 апрель.
Қазақ ССР-інің мерзімді бзаспасөз шығармаларының летописі, /1917-57 ж/. 1963
Сонда б.23
Махмуд Қашқари «Дивани луғат-ат тұрк» 1 том.Ташкент, 1960, 44б.
Сонда б. 34-35.
Панфилова А.М. Советская периодическая печать как исторический источник. М.,-
Омарбеков Т. Мәдени құрылыс тарихы: тапшыл көзқарас сабақтары //Ақиқат-19986.-№3.
Қойгелдиев М.Қ., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? –
Мендешов С. Состояние и задачи подготовки национальных кадров.// Народное
Сулейменов Р.Б. Историография культурной революции // Историческая наука Советского
Нүрпейісов К. Қазақ интеллигенциясының әкімшіл-әміршіл жүйеге ғылым мен мәдениет
Нұрымбетова Г. Ораз Қиқымұлы Жандосовтың қоғамдық-мемлекеттік қызметі. (1916-1938жж): канд.дис.автореф.
40
Ұлттық баспасөз ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан тарихының дерек көзі
Қазақ газеті және Серке - қазақтың тұңғыш бейресми газеттер
Қазақстан баспасөзі
Қазақ баспасөзiнiң дерекнамасы мен тарихнамасы
Қaзaқстaндaғы орыс тілді бaсылымдaрдa қaзaқтың ұлттық құндылығының нaсихaттaлуы
Түркістан өлкесіндегі ұлттық баспасөз дамуының проблемалары
Қоғамдағы саяси газет
Қазақ кітап басу ісіндегі алғашқы кітап шығарушылар тәжірибесі
Ғылымның негізі - кітапта
Қырғызстанның мемлекеттік және тәуелсіз басылымдарының ерекшеліктері