Төлем құралы
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе----------------------------------------------------------------------------5-6
Ақшаның мәні және атқаратын қызметтері-------------------------------6-16
Ақша жүйесінің элементтері мен ақша айналысы-----------------------17-22
Қазақстан Республикасындағы ұлттық валюта жүйесі-----------------23-33
Қорытынды----------------------------------------------------------------------34-36
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі--------------------------------------------36
Мерзімдік басылымар----------------------------------------------------------36
Аннотация
Жалпы айтқанда, нарықтық экономикаға өту заңдылығы еліміздегі өсіп
Менің курстық жұмысым үш бөлімнен тұрады:
1-бөлім Ақшаның мәні және қызметтері;
2-бөлім Ақша жүйесінің элементтері мен ақша
3-бөлім Қазақстан Республикасының ұлттық валюта жүйесі.
Қолданылған әдебиеттерімнің саны – 12. Екі сурет, бір
Кіріспе
Ақша – тарихи дамыған экономикалық категория. Ақша адамдарға
Ақша – тауар өндiрiстiң өнiмi. Ол қоғам дамуының
Ақшаның объективті қажеттігі тауар өндірісі және айналысының болуына
Ақша тауардан бөлініп шыққанымен де ол, ерекше тауар
Нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор. Себебi әр түрлi
Ақша нарықтық экономикада ақша – несиелiк реттеуде айналыстағы
1. Ақшаның мәні және атқаратын қызметтері
Ақша туралы жалпы түсiнік
Әрбір мемлекеттің өзіне тән ұлттық ақша жүйесі болады.Ақша
Дүние жүзінде әртүрлі ақша айналымының жүйелері бер, ол
1. Ұлттық ақша өлшемі (доллар, теңге, сом, франк,марка,
2. несие және қағаз ақшалар, монеталар жүйесі, олар
3. Ақша эмиссиясы жүйесі яғни айналымға ақша шығарудың
4. Ақша айналымын реттеп отыратын мемлекеттік органдар.
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала бередi,
Ақша – жалпы бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда
Бiрiншiден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар
Екiншiден, әр адамның еңбектегi, яғни қоғамдық өнiмдегi үлесiн
Үшiншiден, айырбас процесiнде ақшаның делдалдық етуiмен тауардың iшкi
Ақша ерекше тауар ретінде жүруіне яғни жалпыға ортақ
- Металл ақша айналысы, бұл жүйеде ақша
- Несие ақшалары және қағаз ақша айналысы,
Ақша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толық
Толық құнды ақшалар-номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты
«Монета» сөзінің шығуын римдіктердің жүрегі саналатын шіркеу құдайы
Толық құнсыз ақшалар-номиналдық құны нақты құнынан яғни олардың
Оларға мыналар жатады:
-құнның металдық белгілері-арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ монеталар,
-құнның қағаздан жасалған белгілері. Құнның қағаздай белгілері екіге
Қағаз ақшалар-бұл нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихта олар айналыста
-металл ақшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
-металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекеті нәтижесінде
-бағалы металдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда қымбаиқа
-эмиссиондық табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың
-бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы.
Алғашқы қағаз ақшалар б. э. XII ғ.
Қағаз ақшалар-бюджет тапшылығын жабу мақсатында шығарылатын және металға
Несиелік ақшалар-тауар өндірісінің дамуымен яғни тауарларды сатып алу
«Вексель» сөзі латынша bill note-міндеттемі шоты дегенді білдіреді.Вексель-белгілі
Жай вексель (соло)-вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы
Аудармалы вексель (тратта)- вексельде көрсетілген соманы белгілі бір
Қаржылық вексель-белгілі бір ақша сомасын қарызға беруден
Қазыналық вексель-бюджет тапшылығын жабу мақсатында мемлекет тарапынан шығарылатын
Достық вексель кейіннен банкте оларды есепке алу мақсатында
Бронзалық вексель нақты қамтамассыз етілмеген қарыздық міндеттемені білдіреді.
Банкнота (ағылшын сөзінде «bank-note» аударғанда «банк билеті»)- орталық
- мерзімділігіне қарай, егер де вексель мерзімді қарыздық
- кепілдігіне қарай, вексельді айналысқа жеке кәсіпкерлер шығарады
Экономикалық әдебиеттерде банкнотаны екі түрге бөледі: классикалық және
Классикалық банкнота-бұл банкнотаның алғашқы пайда болған формасы ретінде
-жаратылысына қарай- қағаз ақшалар ақшаның айналыс құралы ретіндегі
-эмиссиялау әдісі бойынша-қағаз ақшаларды айналысқа қазынашылық шығарса, ал
-қайтарылуына қарай-классикалық банкноттар вексель мерзімінің аяқталуына байланысты Орталық
-ауыстырылуына қарай-классикалық банкноталар банкке қайтуына байланысты алтынға немесе
Чек вексель мен банкнотаға қарағанда коммерциялық банктердің құрылып,
Алғашқы чектер 1683 ж. Англияда пайда болды.
Чек-ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі бір ақшалай
ақшалай чек-банктен қольа-қол ақша алуға арналған төлем құралы;
атаулы чек- аударуға құқысыз белгілі бір тұлғаның атына
ордерлі чек-бір тұлғаның атына толтырылған, бірақ индоссамент бойыншабасқа
мәлімдеуші чек-чекті мәлімдеушіге ондағы көрсетілген сомасы төленеді;
есеп айырысу чегі-заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз есеп айырысуларда
жол чегі- туристік сапарларға арналған төлем құралы;
кепілдендірілген чек-банктің чекте көрсетілген соманы төлеуге кепілдендіруін сипаттайтын
Электрондық ақшалар-компьютер торабының, ақпараттарды автоматты түрде өңдеу құралдарын
Дебеттік(төлем) карточка-банкте арнайы карточкалық қаражаты бар, клиент арасындағы
Кредиттік карточка-оның элементі мен карточка иесі арасындағы келісімшартқа
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер дебеттік және кредиттік
Тауарлар дүниесiнiң тауар және ақша болып екiге бөлiнуi
Ақшаның өндіргіш күштер мен тауар қатынастарының біршама жоғары
Нақты және абстракты еңбектің, жеке және қоғамдық еңбектің
Мұндай негізге тауарлардың құны, демек тауар өндірісі процесінде
Айырбас құны – бұл бір тауардың басқа да
Натуралды шаруашылық тұсында өнім тек өндірушінің және оның
Демек, айырбасқа арналмаған тауардың өндіруші үшін тұтыну құны
Алғашқы формасы - өндіргіш күштердің төменгі даму
Ал, екінші формасы - бұл құнның толық
Ал, құнның жалпыға балама формасының дамуы нәтижесінде барлық
Ақшаның объективті қажеттігі тауар өндірісі және айналысының болуына
Ақша тауардан бөлініп шыққанымен де ол, ерекше тауар
Сонымен қатар, ақша өндіріс және бөлу процесіндегі адамдар
Ақшаның экономикалық категория ретіндегі мәні, оның мынадай үш
жалпыға тікелей айырбасталу формасы;
айырбас құнының дербес формасы;
еңбек өлшемінің сыртқы заттай (материалдану) формасы.
Ақшаның жалпыға тікелей айырбасталу формасы ретіндегі қасиеті, ақшаның
Ақшаның екінші қасиеті тауарларды сатумен тікелей байланыссыз. Бұл
Ақшаның соңғы қасиеті, тауар өндіруге жұмсалған еңбектің ақша
Ақша атқаратын қызметтер түрлері
Әр елдің өзінің қалыптасқан ақша жүйесі болады. Ақша
Экономикадағы ақшаның атқаратын мынадай бес қызметі бар:
құн өлшемі және басқа масштабы;
айналыс құралы;
төлем құралы;
қорлану және қор жинау құралы;
дүниежүзілік ақша.
Сурет-1
Ақшаның қызметтері
Ақшаның төлем құралы қызметі мен айналыс құралы қызметтері
Ақша төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына
Жалпы барлық ақшалай төлемдерді төмендегідей түрде топтастыруға болады:
Ақшаның құн өлшемі қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама
Тауар құнының ақшамен бейнеленуі оның бағасы деп аталады.
Бүгінгі таңда тауарлар алтынға тікелей айырбасталмайды және олардың
Ақшаның айналыс құралы қызметі. Айналыс құралы қызметінде ақша
Бағалардың негізінде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр.
Сонымен ақша, айналыс құралы қызметін атқаратындықтан да олардың
тауарлар және көрсетілетін қызметтер бойынша төлем міндеттемелері;
мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер;
банктік ссудалар, мемлекеттік және тұтыну несиелері бойынша қарыздық
сақтандыру міндеттемелері;
әкімшілік және сот алдындағы және басқадай міндеттемелер.
Ақшаның төлем құралы қызметін толық бағалы емес, яғни
Ақшаның қор жинау және қорлану қызметі. Ақша жалпыға
Ақшаның қор жинау қызметін толық бағалы емес ақшалар
Ал ақшаның қорлану қызметін толық бағалы емес ақшалар
Кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттік шоттардағы,
Банктердегі халық салымдарында, облигацияларда жинақталған жеке қорлану формасында.
Дүниежүзілік ақша. Сыртқы сауда байланыстары, халықаралық заемдар, сыртқы
Егер де еліміздің ішіндегі ақша мемлекетпен заңдастырылған ұлттық
Алтын монета стандарты тұсында дүниежүзілік ақша қызметін алтын
Қазіргі кезде дүниежүзілік ақша қызметін көбіне АҚШ –
2. Ақша жүйесінің элементтері мен ақша айналысы
Қазақстан Республикасының ақша жүйесі және ақша жүйесінің
Ақша жүйесі – қандай да бір елде ақша
Ақша жүйесі өз эволюциясында ақша- тауар қатынасының даму
ақша жүйесін ұымдастырудың принципі;
ақша бірліктерінің атауы;
ақша белгілерінің түрлері, оларды шығарудың тәртібі және қамтамасыз
ақша айналымын ақша- несие тұрғысынан реттеудің тетігі;
ұлтық валюта бағамы, оны шетелдік валютаға айырбастаудың тәртібі.
Ақша жүйесін ұйымдастырудың принциптері мыналар:
ақша жүйесінің орталықтандырылған басқару принципі. Ол көбінесе шаруашылық
тиісті болжауларды жасау негізінде ақша айналымын жоспарлау принципі;
ақша айналымының тұрақтылығы және икемділік принциптері, ақша айналымы
ақша эмиссиясының несиелік сипатының принципі. Бұл ақша эмиссиясының
эмиссиялған ақшаның қамтамасыз етілу принципі;
Орталық банк тәуелсіздігінің принципі.
Ақша бірліктерінің атауы. Ақша бірлігі- барлық тауар бағаларын
Ақша бірлігі (ұлттық валюта) Қазақстан Республикасында 100 тиыннан
Теңге мен алтын немесе басқа да құнды металдар
Ақша белгілерінің түрлері, оларды шығарудың тәртібі және қамтамасыз
ҚР Ұлттық банк банкноттары мен тиындары Ұлттық банктің
Ақша түрлері. Заңды төлем құралдары: қағаз және несие
Ақша-несие айналымының тетігі- ақша-несиелік реттеу (тікелей және жанама)
Ақша- несие саясатының негізгі құралдарына мыналар жатады:
ҚР Ұлттық банктің банктерге несиесі бойынша сыйақы мөлшерлемелерінің
Ұлттық банкте депозиттелген ең аз шамадағы міндетті резервтердің
Мемлекеттік құнды қағаздарды сату және сатып алу бойынша
Банктерге несиелер;
Валюта нарығындағы интервенция;
Айрықша жағдайларға жекелеген түрлердің несиелік операциялардың деңгейі мен
Ұлттық валюта бағамы, оны шетелдік валютаға айырбастаудың тәртібі.
Ақша жүйесі ұдайы даму үстінде болатындықтан ақша жүйесінің
Металдық айналымға ақша жүйесінің биметаллизм және монометаллизм деп
Сурет-2
Металл ақша айналысының құрылымы
Биметаллизм – баламаның жалпыға бірдей құнның рөлі айналымда
Биметаллизмнің үш түрі болған:
қосарлы валюталар жүйесі. Мұнда алтын мен күміс монеталардың
егер мұндай арақатынасты мемлекет анықтайтын болса, онда ол
«ақсақ» валюта жүйесі. Онда алтын мен күміс бірдей
Нәтижесінде күміс монеталар алтын белгілеріне айналады.
Биметаллизм XVI – XVII ғасырда кеңінен тарған, ал
Алайда, биметаллизм дамыған тауар өндірісің экономикалық қатынасқа қоятын
Түпкі есебінде Құн заңынан стихиялы әрекет екі жақты
Монометаллизм- ақша жүйесі. Онда бір металл (алтын немесе
Алтынның құн белгілеріне айырбасталуы сипатына қарай алтын монометаллизмнің
Алтын монеталы стандарт еркін бәсекелестік кезеңінің талптарына көп
жеке тұлғалар үшін тіркелген алтын құрамды алтын монеталардың
толық құнды емес алтын ақшаларға олардың көрсетулі құны
алтын мен шетелдік валюталарды еркін әкетілімі мен әкелімі
Ақшаның айналыс құралы қызметi
Ақша айналыс құралы қызметiнде тауарларды өткiзудегi делдал болып
Ақша айналысы – бұл елдегі тауарлық және тауарлық
Тауарлар бiр қолдан екiншi қолға ауыса отырып, өзiнiң
Бiрiншiсi Т – А – ол тауарды сату
Екiншiсi А – Т – ақшаға басқа қажеттi
Ақшаның бұл қызметi тауар айналымына сапалық өзгерiстер енгiздi.
Бiрiншiден, Т – А – процесi өнiм өндiрушiнiң
Екiншiден, бiр нарықта тауарды сатып, басқа бiр нарықта
Үшiншiден, тауарды ақшаға айналдырып ( Т – А
Тауар айналысы кезiнде, ақша делдал рөлiн атқарады, ал
Өзiнiң құнын өткiзгеннен кейiн, айналыстан кететiн тауарларға қарағанда,
Бiздерге ақша айналыс құралы қызметiн негiзiнен мемлекеттiк, оперативтiк,
Алайда ақша айналысы тек тауар айналысының қайталаушысы ғана
Ақша айналыста жүріп, бірде айналыыыс құралына (қолма-қол ақша)
Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз айналымдары ішкі төлем айналымын
Айналыс құралы ретiнде ақша қызметтерiнiң ерекшелiктерi мыналар:
Тауар мен ақшаның қарама – қарсы қозғалысы;
Оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма – қол)
Ақшаның бұл қызметiнде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын
Бiрақ бұл, несие және қағаз ақшалар ақшалы тауармен
Ақша айналыс құралы қызметiн атқаратын болғандықтан, айналыс қажеттлiгi
Егер ақшаның айналыстағы массасы тауар массасынан көп болса,
Экономикалық құрылыс ретінде инфляция ұзақ уақыт өмір сүруде.
Инфляцияның жалпы, әдеттегі анықтамасы – айналымдағы ақша массасының
3. Қазақстан Республикасындағы ұлттық валюта жүйесі
Қазақстан республикасының 1993 жылғы ақша реформасы
Бір адамның ауыстыратын ақшасынаң ең жоғары мөлшері 1000
1991 ж. 23 қаңтардан бастап бір уақытта салымдарды
«Павловск» реформасы нәтижесінде айналыстан 8 млрд. рубль алынып
Бірақ бұл шара рубльдің сатып алу қабілетінің ұлғаюына
Қайта құру жағдайында өндірістің құлдырауымен бірге айналыстағы ақша
1990 ж. нақты ақшаның эмиссиясы 25 млрд. рубльді
1991 ж. қаңтарда «1961 жылғы 50 және 100
КСРО ыдыраған соң кеңес валютасы-рубль бірінші кезеңде, ТМД-ға
КСРО ыдыраған соң ақшаны дезинтеграциялау процессі өте күрделі
КСРО республикаларының егемендігі жариялағаннан кейін барлық 15 ұлттық
1992 ж. 9 қазанда ТМД-ның 8 мемлекеттерімен қол
1991 ж. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан ТМД-ның
1993 ж. 23 шілдесінде Ресейдің Орталық банкі 1961-1991
Қазақстан Республикасы Президертінің Жарлығымен екі күн өткен
Ресейдегі ақша реформасы ескі үлгідегі ақшаларды ТМД
1992 ж. 1-жартысында-ақ Қазақстан Републикасының жетекшілері ендігі жерде
1993 ж. 12 қарашада Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
КСРО Мембанкінің және 1992-1993 жж. Ресей үлгісіндегі қазыналық
Қолма-қол ақшалардың, рубльдік шоттардың, салымдар мен міндеттемелердің теңгеге
Қазақстан Республикасының 19 жастан асқан барлық азаматтары 100
15 қарашадан 18 қарашаға дейінгі аралықта халық теңгемен
Кәсіпорындардың баланстарындағы рубльмен берілген активтер мен пассивтер екі
Қазақстан Республикасының Ұлттвқ банкі теңгенің валюталық бағамын: 1
Инфляцияның өсуі біршама ірі ақша купюраларын қажет етті.
Сонымен Қазақстан теңгесі соңғы жылдары тұрақты төлум құралы
Қазақстанға ұлттық валютаның сәтті енгізілуі, әрі қарай оның
ҚР ұлттық валютасының қалыптасу ерекшеліктері
Ғалымдардың ойынша теңге атауы бізге орыс тілінен енген.
Қазақстан Республикасының ұлттық банкісінің жанынан 1997 жылы ақша
Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы-теңге. Ол
«Теңге» атауы орта ғасырларды қазіргі ел аумағында өмір
Тәуелсіз мемлекетіміз ұлттық валютасының-төл теңгеміздің кескін-келбетін жасауға Қазақстан
Тиын ақшалар сондай-ақ, ғылым мен мәдениеттің көрсеткіші ретінде
Қазақстанның да өз тиындары бар. Алғаш валютамыз айналымға
Міне, былтыр тұсауы кесілген теңгеміз алға қарай жылдам
Нан бағасының босатылуына да осы жәйт себеп болды.
Өз ұлттық валютасын енгізген ТМД елдерінің, Қазақстанның жіберген
Тәжірибе де қателіктер арқылы жиналады. Ондай олқы тұстарымыз
Көп кешікпей долларға 4,7 теңге ретінде анықталған бастапқы
Айтпақшы, бұл қателіктер сол тұста ХВҚ сарапшыларын да
1996 жылы ол айтарлықтай тұрақтанды. Тек алты жылдан
Сондай-ақ біздің валюта үшін өзіндік «беріктік сынағы» 1998
ҚР ұлттық валютасының перспективалық даму жолы
«Нұрсұлтан Әбішұлы, елдің қаржы жүйесіне халықаралық және тәуелсіз
Қазақстан экономикасына берілген көптеген оң бағалардың арасынан сондай-ақ
Елімізде дамыған инфрақұрылымы бар қаржы рыногы және ТМД-ның
Ал қазір ЕурАзЭҚ аясында 2007 жылы біртұтас валютаға
Ұлттық валюта енгізілгеннен кейін алғашқа екі жыл біздің
Кесте-1
АҚШ долларының құнсыздануы
1995 жыл 17,9%
1996 жыл 15,4%
2001 жыл 5,17%
2002 жыл 3,25%
2003 жыл 4,2%
Теңгенің осы он жылдық тарихын қандай кезеңдерге бөліп
1-кезең. Инфляцияны ауыздықтау. Ұлттық валютаның және қаржы рыноктарының
1995 жылдың аяғында -8,2% болған ЖІӨ өсу қарқыны
1993 жылғы қарашада теңгенің енгізілу кезіне қарай Қазақстанның
Банк секторын сауықтыру жөніндегі іс-шараларды жүргізу нәтижесінде 1993-1996
2-кезең. Экономиканы тұрақтандыруға қол жеткізу және ұзақ мерзімді
3-кезең. Экономикалық тұрақты өсу, қаржы секторын қарқынды дамыту
ЖІӨ-нің жиынтық өсуі соңғы үш жылда 33%-ға жуық
Қазіргі уақытта Қазақстанда 36 банк жұмыс істейді, оның
Ақша кредит саясатының негізгі құралдары ашық рынок операциялары-бағалы
Қазақстан Республикасының ұлттық банкі
Ұлттық банк валюта нарығын қолма-қол шетлдік валюталар
Ұлттық банктің негізгі міндеті – ұлттық валюта –
Жаңа талаптар Ұлттық банктің саясатындағы акценттерді ауыстыруға себеп
Ұлттық банк негізгі мақсатты орындау үшін мемлекеттің ақша-кредит
Жоғарыда атап көрсетілген проблемалар ақша – кредит саясатын
Осыған байланысты Ұлттық банк өзіне ақша – кредит
Ресми қайта қаржыландыру ставкасының реттеуші қасиеттерін күшейтуге ресми
Ұлттық банк жоғары экономикалық өсу жағдайында ақша-кредыт саясатын
Артық өтімділік проблемасының өткірлігін азайту және банктердің өтімділігін
Валюталық реттеу және валюталық бақылау саласында валюталық режимді
Ұлттық банк айырбастау бағамына қатысты валюта бағамын валюта
Төлем жүйелерін дамыту бағытындағы басымдықтар Төлем жүйелерін қадағалау
Ұлттық банктің ақша-кредит саясаты және қызметі тұтастай алғанда
Қазақстан Республика қаржы секторының негізгі бірнеше рет реформалау
Банктер барлығы дерлік қатысушылары болып табылатын халықтың салымдарына
Соңғы алты жылда банк жүйесіндегі депозиттер 3,8 есе
Ресурстық базаның қарқындап өсуі банктерде экономиканы белсенді кредиттеуге
Кредиттік қызметтің өсуімен бірге банктер кредиттеудің алуан түрлерін
Ұлттық банк өз алдына орта мерзімдік кезеңге халықаралық
Қорытынды
Сөйтiп, ақшалар ертеден адамзаттың пайда болуымен қатар өмiр
Оның құны белгiсiз, ол тек тауарды ақшаға теңгергенде
Ғасырлар бойы ақша өзгерiп отырған және бүгiнде олардың
Тауар айналысының тарихи дамуы процесiнде жалпыға бiрдей эквивалент
Ақша - өндiру мен бөлу процестерiнде адамдар арасындағы
Экономикалықкатегория ретiнде ақшаның мәнi оның үш қасиетiнiң бiрiгуiмен
Ұлттық валютаны жасау еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жеке басшылығымен
Валюталық түсімдер негізінде республиканың келешегі үшін «Ұлттық Даму»
2007 жылдан бастап валюталық операциялар жүргізудегі барлық шектеулер
Біз ұлттық валютамыз теңгені және жеткен жетістіктерімізді мақтан
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Сейітқасымов “Ақша, несие, банктер” Алматы 2005 ж.
Я. Әубәкіров “Экономикалық теория негіздері” Алматы 1998 ж.
С.Б. Мақыш “Ақша айналысы және несие” Алматы
В.П. Поляков, Л.А. Москвина “Денежное обращение и кредитная
У.К. Шеденов “Жалпы экономикалық теория” Алматы-Ақтөбе 2002ж.
М. Осипов “Экономикалық теория негіздері” Алматы 2002 ж.
Мерзімдік басылымдар
Валюта тәртіптемесін ырықтандыру – ұлттық валютаның айырбас бағамын
Егемендік және ұлттық теңгеміз // “Ақиқит” журналы 10
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі // “Егеменді Қазақстан” 15
Теңге – тәуелсіздік тұғыры // “Шымкент келбеті” 30
Теңгеге тұрақтылық қажет // “Шымкент келбеті” 12 қараша
Ұлттық валютаның қаржылық саясаты // “Астана хабары” Елорданың
32
Құн өлшемі
Ақшаның қызметтері
Айырбас құралы
Төлем
құралы
Қорлану және қор жинау
Дүниежүзілік ақшалар
Металл ақша айналасы
Монометаллизм
Биметаллизм
Бұл барлығына бірдей балама және ақша айналысының негізгі
Биметаллизм – жалпыға балама рөлі екі бағалы металлға
Төлем құралы
Ақшаның маңызы мен қажеттілігі, шығуы
Ақша нарығы туралы
Ақша өндіріс элементінің дамытудың теориялық және практикалық негіздері, Қазақстан Республикасында қазіргі ақша айналымын тұрақтандыру мәселелері
Дүниежүзілік ақша қызметі
Толыққұнды емес ақша - сатып алушылық құны ақша қатынастарының тасымалдаушысы ретіндегі тауар құнынан асатын ақша
Ақша айналысы және Қазақстан Республикасындағы ақша айналысының тәртібін талдау
Ақша теориясы туралы ақпарат
Айналыс құралы
Ақшаның атқаратын қызметтерi және олардың қазiргi жағдайдағы дамуы