Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі
Жоспары:
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім. І тарау. Фразеологизмдегі вариантылық пен синоним
3. ІІ тарау. М.Мақатаев, Т.Молдағалиев, Қ.Мырзалиев, М.Шаханов өлеңдеріндегі фразеологизмдерді
4.Қорытынды.
5. Пайдаланған әдебиеттер.
6. Қосымша. Поэзиядағы фразеологизмдер сөздігі.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімінде фразеология ұғымы, оның объектісі, шығу
І тарауда фразеологизмдегі варианттылық пен синоним мәселесі, оның көркем
ІІ тарауда жекелеген ақындардың өлеңдеріндегі фразеологиялық тіркестерді қолдану ерекшелігі
Қорытындыда өлеңдердегі фразеологизмдерді өмірде қолданудың маңызы мен поэзиядағы ерекшеліктері
Жұмыстың соңында поэзиядағы фразеологиялық тіркестер жинақталып, өлең жолдарымен сөздік
К І Р І С П Е
Жаратылыстағы, қоғамдағы әр құбылыстың өз сыры, өз заңдылықтары болады.
Тіл – қарым-қатынас жасаудың мықты құралы. Сол қызметін атқаруда
«Фразеология» деген термин, біріншіден, белгілі бір тілдегі тұрақты фразеологиялық
Фразеология – грек тілінің phrasis – сөйлемше және
Фразеология – қазақ әдеби тілінің айшықты да, мәнерлі де
Фразеологиялық сөз тіркестерінің теориялық, практикалық мәселелерін зерттеуге келер болсақ,
Сондай-ақ, І.Кеңесбаевтың он мың сөзді қамтыған, бұл саланы зерттеуге
Ал поэзия мәселесіне келер болсақ, бұл тұрғыдағы еңбектер өте
Біз де осынау еңбегіміз арқылы поэзиядағы фразеологизмді өз мүмкіндігіміз
І ТАРАУ
Фразеологиялық варианттылық пен синоним мәселесі, фразеологимздердің көркем шығармаларда қолдану
Фразеоологиялық тіркестердің өзіндік ішкі ерекшелігіне, әсіресе, өзіміз тоқтағалы отырған
Фразеологиялық ерекшеліктер тілдің бойында бірталай заңдылықтарды тек фразеолгиялық тіркес
Соның бірі – плеоназм құбылысы. Бұл тұрғыда сөз қолданысқа
Фразеологизм құрамындағы сол сияқты эллипсистік тұжырымдар болады. Бұл құбылыс
Сөзді қай түрде болса да, белгілі бір грамматикалық тұлғада
гиядан айырмасын біле аламыз. Ал фразеологияны қалай болса, солай
Шам қамзол, құндыз бөрік кигенменен,
Бес батпан десе беттің кірі.
Фразеологизмдер ішкі мән-мағынасына қарай қолданылуы барысында өзі-
нің стильдік өңін өзгертіп отырады. Яғни фразеологизмнен тыс өзге
дай мағынасын т ә у е л с
Фразеолгияда оның в а р и а
Фразеология синонимдерінде жалпы мағына жуықтығы болғанмен, бірінде бар компонент
Ал фразеологиялық тіркестің варианттары өзара жақын, іштей өзектесіп
І. айыбын
қатесін бітіне басу
өтірігін
қылмысын
ІІ. Жыным келді
ашуым ұстады
Осы мысалдардың біріншісінде фразеологизмнің бірінші компоненттерінің орнын ауыстырып қолданатындығы,
гизмнің әрбір сыңары қайталанып қолданылса, олардың мағыналары күшейіп, бейнелі
талануы арқылы жасалған сөз тіркестері т а в т
гизмдер деп аталады. Мысалы, айтуын айттым, сөйлеуін сөйледім, көруін
Фразеологиялық зеттеулерде көбінесе лексикалық және грамматикалық ва-
рианттарға ерекше көңіл бөлінеді де, варианттылықтың басқа түрлері елеусіз
Фразеологизмдер варианттылығы әр түрлі болып келеді. Варианттылық фразеологизмдердің мағыналарын
Фразеологизмнің құрамында тұрақты және өзгермелі компоненттер болады.
Фразеологизмдегі варианттылық өзгермелі компонентте болатыны, әсіре-
се, олардың грамматикалық тұлғаларынан айқын көрінеді. Фразеологиялық бірліктердің грамматикалық
Фразеологияны құрамындағы сөздердің орын ауыстырып қолданылуы да бір-біріне
Фразеологизмнің өзі де тұтас қалпында жеке бір сөзге не
Фразелогизмдер өз мағынасында қолдана келе, өзін көмкеріп тұрған әрқилы
Фольклор мен қазіргі бай, көп жанрлы көркем әдебиеттің фразеологизм-
Көркем сөз шеберлігінің, жалпы алғанда, қалам иелерінің, оның ішінде
Ал сұлулық пен ақиқат, жақсылық пен парасат, жарасым-гармонияны мұрат
60-70 жылдар поэзиямызға Жұбанды « Мен Қазағымен», Төлеген, Олжас,
70-80 жылдар тағы да сол кемелінде үзілген Мұқағали, толысып
Міне, сондықтан да осы жылдары талантымен танылып, жыр сүйер
гі ерекшеліктерін білгіміз келгені жасырын емес, бұл - біздің
Екінші мақсат - өлең жолдарына үңілу, талдау барысында поэзияға
IІ ТАРАУ
Қ.Мырзалиев , Т.Молдағалиев , М.Мақатаев , М.Шаханов өлеңдеріндегі фразеологизмдерді
Қайсыбір жазушы, ақын бомасын,оның шығармасындағы фразеологияны зерттеп білмейінше, толық
Қас қағым сәт фразеологиялық тіркесі Қ.Мырзалиев өлеңінде :
Қас қағым уақыт ішінде
Ұғасың бәрін дана боп.
Қас қағым уақыт ішінде
Шығасың және бала боп, - десе / І том,
М.Шаханов :
Қас қағымда сейфін тонап кететұғын банкінің
Дарынсыз деп кім айтады ұрыны. / «Ғасырларды безбендеу»
12- бет./
Таяқ жеу деген фразеологизмі :
Қ.Мырзалиев:
Таяқты да бірге жедік, бірге бұзып тәртіпті ,
Сөгісті де бірге алдық,мақталсақ бір мақталып. /І том, 130-бет
Т.Молдағалиев:
Апамнан да жедім ыстық шапалақ
Тілге көнбей тентек болған кезімде / Ітом,120-бет/ деп өзгеріс
Ал қыр көрсету тіркесі :
Қарғып міндім, қыр көрсетіп достарға
Күнде мені жүретұғын жүз күндеп. / Т.Молдағалиев.
І том,172-бет/
Деп өзімше қыр көрсете бастаймын ғой баяғы
Апам сонда миығынан мырс-мырс күліп қояды.
/ М.Шаханов. Ғ.Б. 51-бет/
Бармақ тістеу, кірпік ілмеу тіркестері де жиі кездеседі
Бір қойса ол төбемнен ,
Бармағымды тістедім. / Қ.Мырзалиев. І том , 154 –
Бармағын тістеп,амалсыз қазақ тоқтапты,
Үмітпен күткен келмесе аты бәйгеден. / Т.Молдағалиев. І том,144-бет/
Міне,осындай ұқсастықтарымен қатар , әр ақынның өзіндік сөз қолданысы,
Бұлбұл ұшқан көңілінің бағынан
Бауырың да жарылмаса ағынан,- деген жолдары еріксіз ойға оралады.
Ал енді өзімізге қадірлі Қадыр Мырзалиевтің шығармашылығына сәл аялдар
Бұл қара жер болған бізге ен мекен,
Кең мекенге қанша қауіп төнді екен !
Білсең оны ,
Төбе шашың тік тұрар !
Бишараның көрмегені кемде-кем. / І том, 15-бет/
Екі көзім төрт болып мен отырмын тағы да
Дон-Жуандар тонаған Мәжнүннің бағында. / І том, 107- бет/
Ит тұмсығы өтпейтұғын тайгада
Құдай сені адастыра көрмесін ! / ІІ том, 37-бет/
Осы өлең жолдарындағы өзгеріссіз қолданылған кемі үш сөзден құралған
Қас қағым уақыт сайын
Тұяғымен
Түйдектеп лақтырады шақырымды. / І том, 17-бет/
Оқ бойы оза шауып бара жатқан
Ата емес
Ала құйын шабыт дерсің. / І том, 17-бет/
Тамаша, қанжығаңды қандап қайтсаң ,
Тамаша, соның бәрі мүмкін болса. / І том, 17-бет/
Міне, бір беттің өзінде біз іздеген қаншама тіркес бар.
Бауырмалға мол-ау , шіркін ,ел іші
Беріп жатыр батасы мен қол ұшын. /
Мұны көрсе, алыстағы ГАИ-дың
Адамдары ұстар еді жағасын. / І том, 21-бет/
Отыз күннің басын шауып түсірген
Қылыш-ай тұр қақ төбеңде қалақтап. / І том,
Әрі қарай жалғай берсек, осылай кете береді. Олай болса,енді
Ауыр жүкті батпандай ,
Арқалап бара жатқандай. / ІІ том, 8-бет/
Мансап қуу ақынға
Жыр көзіне шөп салу. /І том, 53-бет/
Ақ сағым ағаштарды көтеріп ап,
Аяғын жерге екі елі тигізбеді. / І том,164-бет/
Қар жауып тұрғанмен, май тоңғысыз
Түрі – қыс, мазмұны – жаз мына күннің. /
Сондай-ақ, Қадыр өлеңдерінде фразеологиялық тіркестер сол күйінде алынбай, тек
Сондықтан жүрегімді іреп-іреп
Қойдан қоңыр жан болып жүре берем. / І том,
«Қой аузынан шөп алмас», яғни момын мағынасы «қойдан
Шеттерінен бәрі ақын, әдеп сақтап әрең жүр,
Саусақ толған өнер де, көме толған өлең-жыр. / І
Ал енді кей жерде фразеологиялық тіркестер вариантымен әр өлең
Жемеген шапалақ
Жандарда қам бар ма ? / І том, 40-
Таяқты да бірге жедік, бірге бұзып тәртіпті
Сөгісті де бірге алдық, мақталсақ бір мақталып. /І том,
Мұны былай түсіндірсек болар еді :
Таяқ
Шапалақ жеді
Ал кей өлеңді оқып отырсақ, фразеологиялық тіркес әр сөздің
Қара тасты қақ жарып,
Қаптап өскен қарағай, / І том, 22-бет/ дегенде, «қара
Ал жоғалтып бар жатсам отымды
Бетімнің бір оты шықсын,
Салып қал ! /І том, 40-бет/ дегенде де осыны
Ал енді мына екі жол өлеңді бір-бірімен салыстырып көрелік
Бір қойса ол төбемнен
Бармағымды тістеймін. / І том,154-бет/
Сөз таппай жауынгерге күш беретін,
Командир бармағының тістер етін. / І том, 201-бет/
Осы жердегі екі « бармақты тістеу » екі түрлі
Өлең құрылысында жиі кездесетін фразеологиялық тіркестердің орнын ауыстырып қолдану
Үш қайнаса қосылмайтын сорпасы
Қос семья бізге бала дос болды. / І том,
Шықпасам біреулермен қағысуға
Ойлама кетті екен деп салы суға. / І том,
Жоныңнан тілер таспа бір
Адамға қандай айлаң бар ? / ІІ том,49-бет/
Күліп қойып миығыңнан –мұртыңнан
Жылына бір дәм татасың жұртыңнан. / ІІ том,50-бет/
Сондай-ақ, ақын өлеңдеріндегі әсем теңеулермен түсіндірілген фразеологияларды сүйсіне оқуға
Жамандықты көргенде жүзім суып
Музейдегі қылыштай түнеремін, - / І том, 28-бет/ деп
Ондай кезде кінәға бата берем,
Бірте-бірте су толған қайық құсап, - дейді. / І
Ал мына бір өлең жолдарында тіркестің өзі теңеу қолданылады
Қандай қызыл мен сүймеген еріннің
Қасқалдақтың қасық қаны секілді. / І том,107-бет/
Махаббатқа келген кезде әлемнің
Жолдары да қыл көпірдей тап екен. / І том,
Фразеологиялық тіркестердің ішінде алғыс, қарғыс мәнді тіркестер бар десек,
Әлден сөзге икемсің :
Былдырлайсың –
Тілім тасқа үйкелсін ! / І том, 76-бет/
Мына секілді әрбір жолда әр басқа өз орнын тапқан
Өркеніңе бүйрегің бұрған ба еді
Өзің үшін шыбын жан құрбан дедім. /І том, 76-бет/
Сондықтан да болар көп пайдаланатын фразеологиялық тіркестерді жиі ұшыратып
Бір мезет,бір сәт тоқтамай,
Бір кірпік ілмей түнімен. /І том, 52-бет/
Қадыр өлеңдеріндегі фразалар көбіне көз,тіс,аяқ сөздерінің айналасында қолданылатындығы байқалады
Көзді бізге бермеген
Тас қып жұмып алсын деп. / І том, 51-бет/
Қайран сұлу күн келбетті, Ай мүсін
Көзін сүзбей қалады оған қай кісі ?! / І
Көзбен аттық ондайларды жаратпай,
Көңіл аппақ болатын ақ парақтай. / І том,207-бет/
Жетпей әлің алысқанда күштімен
Жасып қайтсаң , қайрап қалам тісті мен. / І
Әлдилеймін мен де сені
Анаң да
Әлдиледі аяғынан тік тұрып. / І том, 118-бет/
Міне, біз азды-көпті Қадыр Мырзаливтың өлеңіне талдау жасадық. Әрбір
Келесі бір сүйікті ақынымыз – Тұманбай Молдағалиев өлеңдерінің оқырмандарды
жүрек пернесін дәл бастырып жатырған не сиқыр десек, ол
Ай сәулесі түсіп тұрды жүзіне
Қабағында сәл көлеңке бар еді. / І том, 38-бет/
Келмедің ғой, мен сені көп-ақ күттім,
Қара жолға қарадым да, қабат шыттым. /І том, 282-бет/
Өмірдің асыл сырын теріс ұғып
Көздері жасаурапты, өңі сынық. / І том, 316-бет/
Кемпір мен шалдың қабағын
Бұлт шалса,егер, ыдырат. / І том, 217-бет/
Қыз шешесі қабағын ашпаушы еді
Отырушы ем мен үнсіз жасқаншақтап. / ІІ том, 139-бет/
Ал енді мына жолдардағы тұрақты тіркестерге тоқтап өтер болсақ
Біледі анам. Бақ базары тарқады
Енді оған уайым емес жол қамы. /І том, 41-бет/
Кетіп те жатыр, кетіп де жатыр сан адам,
Ыстықкөл - базар жиылып,қайта тараған. / Ітом,149-бет/
Екі түрлі өлең жолы – екі түрлі мағына, бір
Тұманбай да фразеологиялық тіркестердегі компоненттердің орнын ауыстыра отырып қолдану,
- Боларсың оқымысты көрерміз, -деп
Қадайды Камилаға тіл ұшында. / І том, 305-бет/ «Тілін
« Тауы қайту», «тауы шағылу» варианттылығы :
Өлтірді мені бір сезім
Жығылып тауым қайтты-ау деп. / І том, 209бет/
Ал ақын өлеңдеріндегі фразеологиялық тұлғаларды құрылымына қарай талдап
Өсерсің әлі,бұл да арман
Ат жалын тартып мінерсің. / І том, 199-бет/
Жайменен сипап басымнан
Жамадың жыртық көңілді. / І том, 235-бет/
Балаңның бауы берік болсын, -деп жұрт
Келді ме, біздің үйге кемеді ме ?! / ІІ
Екі бетім бар менің, бірі түндей қап-қара
Сен ит қосып қу оны, жақындатпа қақпаңа ! /
Жаным ғана жүдемесе екен – деп,
Жар құлағым жастыққа да тимейді. / ІІ том, 18-бет/
«Көрмеге керек», - дедің суретші аға
Тимеді төбем көкке бір-ақ елі. / ІІ том, 18-бет
Ал енді көпшілігі басқа ақындарға тән сөз тіркесімен орайлас
Қоштасқанда зәрем ұшып қорқамын
Енді қайтып көрмей қалам ба екен деп. / І
Бақытты шулап тулайтын
Болды ғой бізде қол қысқа. / Ітом, 197-бет/
Абысындары толғат деп
Апамды жүндей түтеді / І том,194-бет/ секілді жалаң түрде
Отырады-ау қулар бабында,
Пышақпен кесіп тілеуді. / І том, 194-бет/
Жеңіс деген ақ нан ба, көптен бері
Ешкімнің де тісіне тимей жүрген. / І том, 222-бет/
Төбемнен қойып қалғандай,
Бір сұрақ беріп қалды әпкем. / І том, 240-бет/
Мадайым бағы ашылмай ,
Арманым енді көрінбей. / І том, 250-бет/
Міне,осылай тізбектеліп кете берер еді. Сондай-ақ ,Тұманбай өлеңінің әр
Жамандыққа балта шабар қол қысқа
Жақсылықтың жанын ұққыш әуенін . / І том, 142-бет/
Бір жолда екі түрлі мағыналы тіркес болса :
Мұңымды ішке жасырдым,
Түскендей құрық асауға . / І том,247- бет/
Алмабек тұнжырайды қырын қарап ,
Біреумен боп қалғандай қырғи қабақ . / І том,
Бір шумақтың екі қатар жолында, ал :
Ұмыттым кімнің нұр жүзін
Сыртымды бердім кімдерге
Кім едім кеше, болдым кім
Қол ұшын бердім кімдерге ? / І том, 155-бет/
Ақын өлеңдерінде фразеологизмдерді қолданудың тағы бір ерекшелігі – тұрақты
Сынап маған қарамаңдар, сол кездерді ұнатпан,
Кір іздеудің керегі жоқ сыңғырлаған бұлақтан. / Ітом,108-бет/ «тырнақ
Ал енді « қолын қағу» , яғни жолына тосқауыл
Шымылдық, төсек, орындық
Бәрін ал, бәрі сенікі
Қақпайды ешкім қолыңды
Қалғаны болсын менікі . / І том,267-бет/ Бұл жерде
Тұра сап ұшып орнымнан
Жағадан алдым досымды.
Жіберді қағып қолымды
Ұнатпай ағам осымды.
Осы тұста фразеологиялық тіркеске де жатқызғың келеді, бірақ өлеңнің
Тағы бір айналып өтуге болмайтын мәселе – тұрақты тіркестердің
Талапсыз жанға күн күлмес,
Талаймын деп жүр сонда :
Аштығын бөрі білдірмес ,
Ашуы қысып тұрса да . / І том, 155-бет/
Ақын өлеңдерін талдай отырып , тағы бір байқағанымыз –
Өмірдің қышқыл түтіні
Ашытты алғаш көзімді. / Ітом, 218-бет/
Тірі бол, ұлым, тірі бол, күнім, тілегім,
Талғанша көзім жолыңды тосып жүремін. / І том, 222-бет/
Күліп тұрған көзіме
Түсірмеші қаяу-мұң. / Ітом, 186-бет/
Үлпілдек үркер сұлуға
Мінсіз де жігіт көз сүзер. / І том, 193-бет/
Сыйламас па еді өмірі
Көз жетер жерде тұрсаң да. / Іиом,193-бет/
Жер менен суға алартты көзін басқалар,
Сонан соң үнсіз барады көшіп қасқалар . / ІІ
Бұған дейін де өлеңнің ішкі құрылысына дәл осылай үңілмей-ақ,
Фразеологизм сөйлеу процесінде, демек, белгілі бір сөйлем ішінде құлпыра
Көзді ашып-жұмғанша, көсеуін алып қолына
Жетіп келді бір күңк жел үрдеген сырдаң күз. /
жүрек», 32-бет/
Отырғанын қарашы күйім келмей
Қайда кеттің,о,Муза,құйын желдей ?!
Аузымды ашсам өкпемнен жел үреді
Қаңыраған иесіз диірмендей.
Мұздатады жанымды бұйым көрмей. / «Жырлайды жүрек,
109-бет/
Жібі түзу жан едің құрметтеген
Сен де ілісіп барасың дүрмекпенен. Ш /275-бет/
Мұқағали өлеңдерінде фразеологизмдерді қолданудың бір ерекшелігі: көбіне компонетенттерінің орнын
Қабырғасы қайысып қарт әжеңнің
Қалай тұрам көзіне жас алғанда./27-бет/
Қанды балақ соғысты қарғыс атсын
Қайран, жеңгем, шырқыңды бұзды қалай ? / 55-бет/
Бұзаудың тіліндей – ақ ала қағаз,
Ағадан ұшып жеткен кептер ме едің ? / 137-бет/
Міне,осылай тізе берсек, өз қалпында жалғаса береді,тек бір-екі жерде
Тұяқ та жоқ тігерге, дым қалмаған,
Жау жалмаған, жабысып құм жалмаған . /396-бет/
Екінші бір ерекшелік- фразеологиялық тіркесті оның беретін мағынасымен қатар
Тіл қатып, тіс жармадым, үндемедім,
Білмеймін білгенін де білмегенін. /262-бет/
Деді де шал, шағырмақ шаңқай түсте
Кірпік қақпай,тесіліп қала берді. / 281-бет/
Кәрі қойдың жасындай, аз ғұмырым қалғанда. /404-бет/
Осы жолдардағы « тіс жармау-үндемеу, кірпік қақпау-тесіліп қарау,кәрі қойдың
Үшінші ерекшелік- варианттылықпен пайдалану :
Құлын-тайдай тең өскен құрбыларым,
Дегейсің сағынып жүр,сағынып жүр. / 172-бет/
Құлын-тайдай тебіскен құрбылардың
Әзілменен бір-бірін сынайтыны. /211-бет/
Төртінші бір ерекшелік – бір сөздің қайталануы арқылы жасалған
Басым сынып барады, басым сынып,
Жөндесем де болмайды, емдесем де. /261-бет/ Бұл жерде бір
Тұратын еді,
Қол созым жерде, қарға адым
Қамсыздығымнан қайтейін, ұстай алмадым. / 195-бет/
Бесінші ерекшелігі –фразеологияның құрамындағы жеке сөздер әр түрлі грамматикалық
Жеті қабат жер астында – жеті қат жер астында,
Жеті қат жер астына енгенінде,
Ұқсамайды тозаққа,көрге мүлде. /112-бет/
Жүректің шыңырауынды қоздайтұғын
Шыбыны бар кеудені қозғайтұғын. / 30- бет/
Алтыншы ерекшелік – мақалға айналып кеткен тіркестердің алдыңғы сыңарларын
Кім болды екен алтынмен аптайтындай,
Алтын жиған шонжар ма, жатпай-тұрмай. / 108-бет/
Қанаттыға қақтырмай,
Қамқоршым едің жем берер. / 42- бет/
Осы жолдағы « алтынмен аптайтындай – алтынмен аптап,күміспен күптеп»,
Жетінші ерекшелік –кейбір фразеологиялық тіркесті жаңа бір мағынасымен қолданылатындығы.
а) Ұйықтамайтын, тек қана көз ілетін,
Көзін ілсе, ерімен кезігетін . /79-бет/
ә) Айтқайсың жағдайымды өзің көрген,
Аман де әзірге тек көз ілгеннен. / 173-бет/
Мұқағали ақынның өлеңдерінде жоғарыда айтып өткеміздей, салыстырмалы түрдегі фразеологиялық
Өтсе,өтсін !
Басыма бақ бұйырмай
Тіл кесілмей тұрса екен,жақ қиылмай. / 125-бет/
Бағамын да әркімнің қас қабағын,
Балам қабақ щытса да, жасқанамын.
Сәлемімді біреулер алмай кетсе,
Екі иығым салбырап, пәс қаламын. / 64-бет /
деген сияқты шумақтарда да ұшыратып жатамыз.
Осымен, Мұқағалидың өлеңдерінде кездесетін фразеологиялық тіркесті қолдану ерекшелігіне байланысты
Қайран дос,барғанымда осылай деп,
Өрт кетіп өзегіңе тарындың-ау. /78-бет/
Төрт бүктеліп төсекте жатып қалдым,
Қаным менің қайтадан көтеріліп. / 150-бет/
Тіпті кеше оқушылық кезде де ,
Тізгінімді ешбір жанға бермедім. /259-бет/
Мұхтар Шахановтың біз ынтыға оқитын өлеңдерінде фразеологиялық тіркес аз
Көркем шығармаларда фразеологиялық тіркестердің компоненттерінің арасына бөгде сөздердің енуі
Біздің сәби жанымыз тұңғыш рет
Әділетсіз жауаптан жараланды. / «Ғасырларды безбендеу»
36-бет/
Мұқағали өлеңдерінде кездескен бір ерекшелік, яғни тұрақты тіркесті мағынасымен
Біздің қыздар жау қуғандай, асығыс қой бұл тұста
Институтты бітірмей-ақ шығып жатыр тұрмысқа. / 53-бет /
Сен, әрине, құралайды көзге атқан
Атқан оғын маздатқан
Менің мерген екенімді ұмытпаған шығарсың. / 42-бет/
Ал Мұраттың жүзі сынық,көңілсіздеу ол неге?
Мұнда кел, -деп ертіп кірді мені шеткі бөлмеге. /112-бет/
Яғни, « жау қуғандай - асығыс», «құралайды көзге атқан
Сондай-ақ, өлеңнің әр жолында фразеологиялық тіркестер кездесіп отырады :
Жайшылықта айырмас ақ-қараны
Сыпсың сөздер бір сәтке тоқталады. / 16-бет/
Түр еді еркін езу жимай күлімдеп,
Мына әңгіме лезде құтын қашырды. /27-бет/
Ақын көп ретте өлең ұйқасына қарай фразеологиялық тіркестердің компоненттерінің
Мен айтамын : нең бар жұрттың уақытында кешіккен
Қара мұны,белі шықпай жатып әлі бесіктен. /51-бет/
Дүрсілі жүрегімнің басылмады,
Көп тұрдым кеткендей боп салым суға. /55-бет/
Ал енді бір жерлерде осы ұйқас мәселесіне байланысты тіркестегі
Біреуі оның өлім көрген өмір атты жотадан,
Бірі – сәби он екіден бір гүлін де ашпаған.
« Он екіде бір гүлі ашылмаған» тіркесі осылай өзгертіледі.
Тағы бір байқағанымыз- тұрақты тіркестің бүтіндейбір компонентін басқа бір
Сағыныштан алып-ұшып жүрегім,
Уәделескен жерге келіп тұр едім. /64-бет/
Негізі, жүрек қуаныштан алып-ұшатынын білеміз, ал ақын соны сағыныштан
Сәл сәт көзсіз ашуға міндет едік,
Жылауға шақ тұрсақ та үндемедік. / 36-бет/
« Өкпемізді қолға алып бір топ бала,
Сынықшыға жүгірдік жан ұшыра», -дей келіп,сынықшыдан меселі қайтқан балалар
Жоғарыда айтып өткен ақындарымызда «көзге» қатысты фразалар мен идиомалар
Қадалған көз таларлық
Жігер отын жанар ғып. /32-бет/
Асау жылдар қырқасына сермей түсіп ескекті
Көп нәрсеге көзімді ашты,бір нәрсені ол ескертті. /56-бет/
Тұнық кеште Дариғамен бір қыдырған салқын бақ,
Көз ұшында қала берді , қала берді қол бұлғап.
Бірақ қайдан мән бермейсің алдыңда әсем гүл тұрса,
Көктемнің шуағындай көз жауын ап құлпырып. / 63-бет/
Сондай-ақ , «табан тіреу», «іштен тыну» секілді тіркестер бірнеше
Дірілің көп болғанымен үніңде
Саған табан тіремесем,
Жете алмас ем бүгінге. /49-бет/
Бақыт та ортақ, ой ортақ болар бізге тегінде
Деген оймен келеміз табан тіреп сенімге. /64-бет/
Іштен тынып жүре бердім төзген боп
Өзін шексіз құлай сүйген жан барын
Қайран ақын сезген жоқ. /41-бет/
Іштен тынып,іштей ойға бекіндім
Неге тікен болмадым деп өкіндім. /60-бет/
Міне, біз өзіміз мақсат еткен өлеңнің өртіне өртеніп-күйіп, тереңіне
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы
Сонымен, поэзиядағы фразеологиялық тіркестердің қолданысы бұл тіркес компоненттерін өзгертуге,
Бүгінгі таңдағы тіліміздің тыныс алып, мәртебесі көтеріліп тұрған дәуірде
Поэзиядағы фразеологизмдердің ерекшеліктерін түйіндеп айтар болсақ: біріншіден, тіркестегі сөздердің
Төртіншіден, фразеологиялық тіркестер өлең жолдарында әсем теңеулермен түсіндірілетіндігі; бесіншіден,
Әр ақынның өлең жолдарына үңіле берсек, осылайша өзіндік ерекшеліктер
Пайдаланған әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. Алматы, 1965. 232-262 бет.
2. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. Алматы, 1972. 82-бет.
3. Ахунзянов.Г.Х. Идиомы. Казань, 1974. 17-21 бет.
4. Байтілеуов А. Фразеологиялық сөз тіркестерін күрделі сөздерден
Алматы,1972 жыл. 34-43 бет.
5. Байтілеуов А. Фразеологиялық сөз тіркестері. Алматы, 1972. 32-36
6. Байтілеуов А. Қазақ тіліндегі есімді фразеологиялық тіркестердің күрделі
7. Байтілеуов А. Фразеологиялық есімді тіркестер мен оларға тән
Алматы, 1974 жыл. 82-89 бет.
8. Балақаев М. , Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі
9. Булаховский Л.А. «Введение в языкознание» ч.ІІ. Москва, 1953.
10.Виноградов В.В «Труды комиссии по истории АНСССР» посвященные
А.А.Шахматову. вып.3. М-Л, 1947.
11. Елешова А. Фразеологиялық единицаны классификациялау жөнінде.
Алматы, 1974. 102-107 бет.
12. Ефимов А.И. О языке художественных произведении. Москва,1951.
13. Ефимов А.И. Об изучении языка художественных произведении.
Москва , 1952. 68-бет.
14. Жақыпбеков М. Стилистические употребление лексики и фразеологии в
произвениях Д.Жамбула. Автореферат канд.диссертации. 1956.
15. Жәркешова Г. Біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің
дігі. Алматы,1960. 24-бет.
16. Кеңесбаева І. Мұсабаева Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Алматы,
17. Кеңесбаева І. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. Алматы,1987.
18. Кеңесбаева І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы,1997.
19. Коконов А.Н. Совет одағындағы түркі тіл білімі қазіргі
ССР Ғ.А. хабарлары. 1977. № 1 9-20 бет.
20. Қазақ совет энциклопедиясы. ІІ-том,Алматы, 1977. 186-бет.
21. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Алматы, 1964. 130-бет.
22. Қайдаров Э.Т. Сөз ұстаз туралы. Қазақ ССР Ғ.А.
№ 1, 63-69 бет.
23. Қожахметова Х.Қ. Жайсақова Р.С. Қожахметова Ш.О. Қазақша-
орысша фразеологиялық сөздік. Алматы, 1988. 213-219 бет.
24. Қоңыратов Т. Қазақ тілінің тұрақты теңеулері сөздігі. Алматы,
25.Ларин В.А. Очерки по фразеологии. Уч.зап. ЛГУ,1956.
26. Манасбаев Б. « Язык поэзии С.Муканова». Алматы, 1956.
27. Мақатаев М. Жырлайды жүрек. Алматы,1989.
28. Молдағалиев Ж. І,ІІ том. Алматы, 1979,1980.
29. Молдағалиев Т. І,ІІ, ІІІ том. Алматы, 1990 жыл.
30. Молотков. Л.И. Фразеологичекский словарь руского языка.Москва.
31. Мырзалиев Қ. І,ІІ том. Алматы,1989.
32.Проблемы фразеологии. Изд. «Наука», М-Л. 1964.
33. Ройзензон Л.И. , Малиновский И.А. ,
Становления фразеологии как лингстической дисциплины.
Самарканд, 1975. 67-75 –бет.
34. Садықбеков Р. Сөдің фразеологиялық байлаулы мағынасы туралы.
Алматы, 1969. 38-47 - бет.
35. Сайранбаев Т.Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. Алматы,
36.Сайранбаев Т. Қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. Алматы,1981.
37. Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімі әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші.
Алматы,1961. І- V.
38. Сәрсенбаев Р. Қазақ тілі фразеологиясы. Алматы,1973.
39. Сәрсенбаев Р. Жақыпбеков М. Фразеологияның экспресиивтік-эмоцио-
налдық табиғаты туралы. Алматы, 1979. 26-30бет.
40. Серғалиев М. Айғабылов А. Күлкенова О.
Алматы, 1991. 102-109 – бет.
41. Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы туралы анықта-
ғыш. Алматы,1960. 32-бет.
42.Төлекова С. Алғыс мәнді тұрақты сөз тіркестері. «Қазақстан мектебі»
№ 6 1974.43-45 бет.
43. Ұйықбаев И. Мұсабаев Ф. Күрделі сөздер мен
лексикографиялық мәселесі жөнінде. Алматы,1978.
44. Ұйықбаев И. Фразеология варианттылығы. « Қазақстан мектебі»
№ 10 1977. 75-81 бет.
45. Ұйықбаев И. Қазіргі қазақ тіліндегі варианттылық проблеммасы.
Алматы,1971.
46.Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка.
Москва, 1964. 201- бет.
47.Шапаев Т. Ой түбінде жатқан сөз. Алматы,1989.
48. Шаханов М. Ғасырларды безбендеу. Алматы,1986.
49. Шәкенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен
Алматы,1991. 34-65 бет.
50.Ысқақов А.Қазіргі қазақ тілі. Алматы,1990.
Поэзиядағы фразеологизмдердің сөздігі
/ Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев, М.Мақатаев, М.Шаханов өлеңдері бойынша /
1. Ағынан жарылды – еш нәрсені жасырмады, ішіне еш
Жайып салдым алдына жанымды мен
Аппағынан жарылған дастарқандай. / Қ.М. /
Жарылам да ағымнан
Бірге отырып ән салам.
2. Азан-қазан болды – у-шу боп шулады, у-шуын шығарып
Азан да қазан бар маңай,
Өзіңе деген сол гүлді
Бере алмай қалдым арман-ай. / М. Ш. /
3. Ақ-қараны танымайды – дұрыс-бұрысын,жөні мен қисығын білмеуі.
Жайшылықта айырмас ақ-қараны
Сыпсың сөздер бір сәтке тоқтады. / М.Ш. /
4. Ала көз жандар - араз, қырғи-қабақ болған адамдар
Ашусыз, ала көзсіз бауырлардың
Аңсаймын алқам-салқам қауымдарын. / М. Ш./
5. Алтынмен аптаған – байлыққа кенелту
Кім болды екен алтынмен аптайтындай
Алтын жиған шонжар ма, жатпай-тұрмай. / М.Ш./
6. Ара түсті – араша болу,қорғау.
Жігітіңді сүйетінің шын болса,
Әкеме ара түсейінші деп едім. / М.Ш./
7. Ат жалын тартып мінді – адам болды, ер
Өсерсің әлі бұл да арман
Ат жалын тартып мінерсің. / Т.М./
8. Атқа қамшы басты – екпіндеді, қарқынды күшейтті
Өмірімнің орта жолы осы ма,
Қамшыңды атқа енді аямай бас деген. / М.Ш./
9. Ат-тонын ала қашты – азар да безер болды,
Адамынан айттырған ат-тонымда ала қашып,
Қатынды өзім табам деп әкеммене керістім. / М.М /
10.Атын өшірді – ұмыттырды, жоқ етті
Мен – Шыңғысхан, атыңды өшіремін.
Менмін сені тірілей жерлейтін же. / Ж.М./
11.Аяғынан тік тұру – құрмет көрсету,төбесінен тік тұрып қарсы
Әлдилеймін мен де сені
Анаң да әлдилейлі тік тұрып. / Қ.М./
12.Аяғын жерге тигізбеді – көкке көтерді,мақтады,мадақтады,құрметтеді.
Ақ сағым ағаштарды көтеріп ап,
Аяғын жерге екі елі жеткізбеді.
13. Аяқ асты өзгерді – тез өзгеру
Кейде тіпті аяқ асты өзгеріп
Күрсінеді пенделікке сөз беріп. / М.Ш/
14.Аяққа басты - таптады
Кім аяққа басса заңын даланың
Ұмытқаны қатал тарих сабағын. /М.Ш/
15.Әлімсақтан бері қарай –ежелден,баяғыдан,атам заманнан бері.
Алайда Ата-қазақ мақтануды
Әлімсақтан бері қарай жөн көрмеген. / М. М./
16. Әңгір таяқ ойнатты – билеп-төстеді, үстемдік етті,әлекке түсті.
Әлсіздерге ойнатқан әңгір таяқ
Саған да бі зауал шақ туар заман. / М.М./
17. Бағы ашылмады – маңдайы ашылмады.
Расулдай...
Бағым да жүр ашылмай
Құсбегінің қолындағы лашындай. / М.М./
18. Бағы жанды – маңдайы ашылды, ырысы тасыды.
Қапы кетті қаншам ұл-қыздарым,
Бағы жанса солардың бірі болар. / М.М./
19. Бағын сынады – өзінің күшін байқау
Өзің болсаң, жан әке, сенің ұлың
Біраз жерде бақ сынап көрер еді.
20. Базары тарқаған – күні өтті, қызығы,дәурені өтті.
Біледі анам бақ базары тарқады
Енді оған уайым емес жол қамы. / Т.М ./
21.Баланың бауы берік болсын - жақсылық тілеу
- Баланың бауы берік болсын ,- деп жұрт
Келді ме біздің үйге келмеді ме? / Т. М./
22. Бармақ тістеді - өкінді, аса қатты
Бармағын тістеп алаңсыз қазақ тоқтапты
Үмітпен күткен келмесе аты бәйгеден. / Т. М./
23. Барына базар болды – қолдағы барға қанағат ету
Оқуға жүйрік боп алдым
Үй іші базар барыма.
24.Басынан қырсық кеипейді – жолы болмау.
Біржолым болмай тұрғанда
Басыңнан қырсық кетпейді.
25.Басын имеді – берілмеді, бой бермеді, бағынбады, тізе бүкпеді.
Басымды имей мнен кетем бұрылмастан
Сен кетесің жыры боп басқа жанның. / М.Ш./
26. Басы сынып барады – басы қатты ауыру
Басым сынып барады, басым сынып
Жөндесем де болмайды, емдесем де. / М.Ш./
27. Белін бекем буды – бір нәрсені істеуге шындап
Осы шақта Бисен қарт белін буып
Үнсіз кесе бастайтын теректерін. / М.Ш./
28.Бесіктен белі шықпай жатып – қаршадай, кіп-кішкентай.
Мен айтамын : нең бар жұрттың уақытында кешіккен
Қара мұны, белі шықпай жатпай жатып әлі бесіктен.
/ М.Ш./
29. Бетіне жел боп тимеді – қарсы келмеді:
Достармен жайнап күлем тең
Жел болып тимей біріне. / Т.М./
30. Бетінің оты шықты – ұялды
Ал жоғалтып бара жатсам отымды
Бетімнің бір оты шықсын,
Салып қал ! / Т. М./
31. Бөрі аштығын білдірмес – сыр бермеу
Ашуы қысып тұрса да.
Аштығын бөрі білдірмес. / Т. М./
32. Бұзаудың тіліндей қағаз – қысқа қағаз
Бұзаудың тіліндей-ақ ала қағаз
Ағадан ұшып жатқан кептер ме едің ? /М. М./
33. Бұйым құрлы көрмейді – місе тұтпады, көзге ілмеді.
Қаңыраған иесіз диірмендей
Мұздатады жаныңды бұйым көрмей. / М.М./
34. Бүйрегі бұрды – жаны ашыды, жақын тартты, болысты.
Өркеніңі бүйрегің бұрған ба еді
Өзің үшін шыбын жан құрбан дедім.
35. Дегенін екі етпеді – айтқанын бұлжытпай орындады.
Істедім дегеніңді екі етпедім,
Өмірімнің белгілердей бекеттерін. / Т. М./
36. Делебесі қозды – жыны қозды.
Кейде қозып кеткендей делебес
Лап береді ел дауы, жер егесі. / Ж.М./
37.Денесі ауыр тартты – ауырды
Ауыр тартып барады денем мүлде.
Бөлмем толып кетті бір нелер күйге.
38. Екі езуі екі құлағында – қатты қуану
Қараймын да даналық кітабына
Ыржыямын екі езу құлағымда. /Ж.М./
39. Екі иығы салбырап – шаршау, ренжу
Сәлемімді біреулер алмай кетсе,
Екі иығым салбырап пәс қаламын. / М.М./
40. Екі көзі төрт болды – сағынды, аңсады, жолына
Екі көзім төрт болып мен отырмын тағы да
Дон-Жуандар тонаған Мәжнүннің бағында. /Қ.М./
41. Екі ұшты сөйледі – екі жақты ; өтірік,
Екі ұштылау сөз айтып ем аңдамай,
Екі минут тұрып қалдың ойланып. /М.Ш./
42. Ескі көздер – жасы үлкен кісілер
Ескі кезде бара жатыр азайып
Олар жайлы ойламаудың өзі айып. / М.М./
43.Есі кетті – өлдім-талдым дегенде, әрең дегенде.
Еркіне бағындыра алмай
Табындыра алмай
Есер күш иелерінің есі кететін. / М. Ш./
44. Жағасы жайлауда – мол өмір, уайым-қайғысыз тіршілік,жайбырақат
Үйіне келін түсіріп,
Отырсың жағаң жайлауда боп. /Т.М./
45. Жағасын ұстады – таңданды, айран-асыр болды.
Мұны көрсе, алыстағы ГАИ-дың
Адамдары ұстар еді жағасын. / Қ. М./
46. Жаны жай таппады – мазасызданды, уайымдады.
Ауыздықтап тура алсын арманды кім
Жай таптырмас жаныңа жалған бүгін. / М.М./
47. Жаны жараланды – көңіліне алу
Біздің сәби жанымыз алғаш рет
Әділетсіз жауаптан жараланды. / М.Ш./
48. Жанын жеді – қиналу
Мұратқа жеткендері, жетпегені
Жанымды жеп жүр менің көптен бері. /М.М/
49.Жанында көк тиын жоқ – кедей
Жаным ғана жүдемесе екен деп,
Жар құлағым жастыққа да тимейді. / Т.М./
50. Жау қуғандай – асығыс, тым жедел, қым-қуыт.
Біздің қыздар жау қуғандай асығыс қой бұл тұста
Институтты бітірмей-ақ шығып жатыр тұрмысқа. / М.Ш./
51. Жел үреді – азынайды
О,Муза! Құйын желдей
Аузымды ашсам, өкпемнен жел үреді. / М.М./
52. Желге ұшты – бостан-босқа кетті, бей-берекет болды.
Қанша арман желге ұшты / М.Ш./
53. Жеңін сыбанды – кірісті, дайын болды.
Жеңіс үшін жең сыбанып жүрді жұрт
Төзе білді – шаршасын не торықсын. / Ж.М./
54. Жер құшты – өлді
Қанша әскерім жер құшты. /М.Ш./
55. Жеті қабат жер астында – тереңде
Жеті қат жер астына енгенімде
Ұқсамайды тозаққа, көрге мүлде. / М.М./
56. Жонынан таспа тіледі – өлімші етіп сабады, азаптады.
Жоныңнан тілер таспа бір
Адамға қандай алаң бар ? /Қ. М.
57. Жоққа жүйрік жетпейді – жетіспеу
Жоққа жүйрік жетпейді,
Жеткізбейді !
Кім біледі, қу көңіл жоқты іздейді. /М.М./
58. Жұлдызы жанды – жолы болды, ісі алға басты,
Жұлдызы жанған кісі де
Мұнша бір аңқай емес қой. / Т.М./
59. Жұлдызынан айрылдым – жақынынан айрылу
Ең айдарлы жұлдызынан айрылды
60. Жүзі күйген – күнәлі
Арал ару секілді ол бейтақ та
Жанталаса жары –өліп жүзі күйген. / Т.М./
61. Жүзі суынды - ренжу
Жамандықты көргенде жүзім суып
Музейдегі қылыштай түнеремін. / Т. М. /
62. Жүзі сынық – сыпайы, инабатты, ұятты.
Ал Мұраттың жүзі сынық, көңілсіздеу ол неге
Мұнда кел, - деп ертіп кірді мені шеткі
/ М.Ш./
63. Жүндей түтті - әбден сабады, талады, қор етті.
Абысындары толғат,-деп
Апамды жүндей түтетті. /Т.М./
64. Жүрегі алып-ұшты –жүрегі толқыды.
Сағыныштан алып -жүрегім
Уәделескен жерге келіп тұр едім. /М.Ш/
65. Жылы шырай бермеді - көңілденбеу
Нанға тоймай ешкімге
Жылы шырай бермеді. /Т.М /
66. Жыртық көңілді жамады - арашашы болу
Жәйменен сипап басымнан
Жамадың жыртық көңілді.
67. Жібін үзді- қатыспады.
Үшеу ара жоқтан бар ғып, бір әңгіме бастаймыз
Бастаймыз да , жалғай алмай, жібін үзіп тастаймыз.
/ Т.М. /
68. Жібі түзу – жөні түзу
Жібі түзу жан едің құрметтеген
Сен де ілесіп барасың дүрмектеген. / М.М/
69. Жігерін құм қылды – бетін қайтарды, еңсесін түсірді.
Аңдамаппын ау ашуы қандай қатты еді
Жіберді келген жігіттің ғұм ғып жігерін.
/ Т.М. /
70. Зәресі ұшты – қатты қорықты, жүрегі ұшты, үрейі
Ағылған босқын ішінен мерт болған балалық шағы
Өз ұлын танып қалар деп зәрем ұшады.
71. Ит тұмсығы өтпейтін – адам өте алмайтын қалың
Ит тұмсығы өтпейтұғын тайгада
Құдай сені адастыра көрмесін. / Қ. М /
72. Иығына батпан жүк салды – міндет артты
Бірақта сен қызықтан қалдым деп біл,
Иығына батпан жүк салдым / Т. М.
73. Кәрі қойдың жасындай – жасы жетіп, қартайған.
Кәрі қойдың жасындай
Аз ғұмырым қалғанда. / М.М. /
74. Кеудесінің шыбыны бар - жаны бар
Жүректің шыңырауында қоздайтұғын
Шыбыны бар кеудені қозғайтұғын. / М.М /
75. Көзбен атты – жақтырмай қалды, ала көзімен атты.
Көзбен аттық ондайларды жаратпай
Көңіл аппақ болатын ақ парақтай. / Қ.М. /
76. Көзді ашып-жұмғанша – лездің арасында, қас пен көздің
Көзді ашып-жұмғанша көсеуін ап қолына
Жетіп келді бір күні жел үрлеген сырдан күз. /
77. Көзді тас қып жұмды – алды-артына қарамай, нар
Көзді бізге бермеген
Тас қып жұмып алсын деп. / Қ.М.
78. Көздің жауын алды – әсем
Бірақ қайдан мән бермейсің алдыңды әсем гүл тұрса,
Көктемнің шуағындай көз жауын ап құлпыра.
/ М.Ш./
79. Көз жетер жер – ( халықтық өлшем) жай
Сыйламас па еді өмірі
Көз жетер тұрсаң да. / Т.М. /
80. Көз көрген - бірін-бірі білетін, таныс адам.
Таныстармен көз көрген
Тойлағым бір келеді. / Т.М. /
81. Көз қылды – қыр көрсетіп, әдейі істеді,
Саған соны көз қылайын дегендей,
Кете бардым басқа қызбен мен-дағы. / М.Ш. /
82. Көз талғанша қарау – көп қарау
Қадалған көз таларлық
Жігер отын жанар ғып. / М.Ш. /
83. Көз тігу - қарау
Шақырады шабындықтар, бұйра шашты талдар
Жолдарына көз тігуде кемпірлер мен шалдар. / М.Ш. /
84. Көз ұшында - алыста
Тұнық кеште Дариғамен бір қыдырған салқын бақ
Көз ұшында қала берді қол бұлғап. / М.Ш.
85. Көз ілетін - ұйықтайтын
Ұйықтамайтын, тек қана көз ілетін / М.Ш. /
86. Көзсіз ашу – ретсіз ашу
Сол сәтте көзсіз ашуға мінген едік,
Жылауға шақ тұрса да үндемедік. / М.Ш. /
87. Көзсіз мақтау – ретсіз мақтау
Мүмкін дарқан шығармын, кең шығармын
Көзсіз мақтау айтпаңдар бірақ маған. / М.Ш. /
88. Көзін алартты - ұнатпады
Жер менен суға алартты көзін басқалар,
Сонан соң үнсіз барады көшіп қасқалар. / Т.М./
89. Көзін ашты – көзін жеткізді
Асау жылдар қырқасына сермей түсіп ескекті
Көп нәпсеге көзімді ашты, бір нәрсені ол ескертті.
/ М.Ш. /
90. Көзі жайнап - қуанып
Күлуші едім мұртымнан көзім жайнап
Арасында солардың бір бой жасап. / Т.М. /
91. Көзі жетті – кәміл сенді, ақиқатына қанды.
Ар жағына айдың да көзім жетіп
Ертеңімді сонан да артық көрем. / Ж.М. /
92. Көзі жіті - қырағы
Мен өзгердім, көп жіті кез құлағым
Бөгде-бөгде жайларды сөз қыламын. / Ж. М. /
93. Көзіне мұң түсірді - ренжітті
Күліп тұрған көзіме
Түсірмеші қаяу-мұң. / Т.М. /
94. Көзіне оттай басылды – анық көрінді
Таныс дауыс, таныс сөз, таныс мәсі,
Көзіме оттай басылып алаулайды. / М.М. /
95. Көзіне түсу – назары ауды.
Жолаушының көзіне бір түскенін
Ол өзіне бақыт керіп тұрғандай. / Т.М./
96. Көзіне шөп салды – жақын деген адамына
Мансап қуу ақынға
Жыр көзіне шөп салу. / Қ.М. /
97. Көзін құртты – жоқ қылды
Сексендегі мәужіреген шалды ертіп,
Көзіңді құрт туған жерден жыраққа. / М.Ш. /
98. Көзін сүзді – қысылып төмен қарады.
Үлпілдек, үлпек сұлуға
Мінсіз де жігіт көз сүзер. / Т.М. /
Жас күшіктей жарық нұр дәніктірген
Тырнап аштым көзімді әріптермен. / Ж.М. /
99. Көзінің астынан қарады- бетіне тіктеп қарамай, қабағының астымен
Ол көзінің астынан ұрланып қарады да,
Альбомынан көрсетті әкіп бір қуарған гүлді алып. /М.Ш./
100. Көкейін сезді - байқады
Талғамыңды әлгілей ме талабың
Көкейіңгі сезіп тұрмын қарағым. / М.Ш. /
101. Көкке алақан жайды - тіледі
Жерден қызық таба алмай,көкке жайып алақан
Бақытынан, барынан ерте айрылған балапан. / Т.М. /
102. Көкірек қақты - мақтанды
Күнмін деп көкірек қағу бұл далбаса,
Ақын да әсем бала бұлданбаса. / Т.М. /
103. Көңілі бей-жәй - алаң
Тұрғанымен от шашып гүл
Бей-жәй еді көңіліміз. / Т.М./
104. Көңілі босады – қамықты, қобалжып, толқыды.
Жалғыз қайың көрген сайын өзіңді
Көңілім босап кетуші еді менің бір. /Т.М./
105. Көңілі жарым болды – қайғылы, жарым көңіл, мұңлы
Көңілі болса дағы қанша жарым
Солармен білінбейді шаршаған. / М.М /
106. Көңілінің туын жықпады – меселін қайтармады
Ешкімде менің бұл таңда
Көңілімнің туын жықпады. / Т.М. /
107. Көпті көрген – көп жасаған
Отыра ма бойынан отты бөліп
Отыра ма амалсыз көпті көріп. /Т.М./
108. Күдерін үзбеді - сенімін жоғалтпады.
Тіршіліктен күдерін үзбегенін
Ойландырар шақ қой бір күз дегенің. / М.М/
109. Күйі келмеді – жағдайы болмады
Отырғаның қарашы күйі келмей
Қайда кеттің, о Муза, құйын желдей ? / М.М./
110. Күлін көкке ұшырды – жоқ қылды
Дүненің күлін көкке
Ұшыратын бұл індетке. /М.Ш./
111. Күнәға батты – (діни адам) «Алла» алдында жазықты
Мұндай кезде күнәға бата берем
Бірте-бірте су құйған қайық құсап. / Қ.М. /
112. Кірпік қақпай қарады – көз айыпмай қараны,тыңдады.
Деді де шал шағырмақ шайқай түсте
Кірпік қақпай тесіліп қала берді.
113. Қабағы ашылды – ашық-жарқындық байқалды, көңілі жадырады.
Ашылды оған қабағы
Алыстан көрсең қуандың. / Т.М. /
114. Қабағын бұлт көму, көлеңке болу - ренжу
Ай сәулесі түсіп тұрды көзіне
Қабағында сәл көлеңке бар еді. /Т.М./
115. Қабағынан қар жауды – қатты ашуланып, қаһарланды.
Содан соң қар жаудыра қабағымды
Кеттім мен өрлігіммен бала күнгі. /М.Ш./
116. Қабақ шытты – ашуланды.
Келмедің ғой мен сені ұзақ күттім
Қара жолға қарадым, ұзақ қабақ шыттым. /Т.М. /
117. Қабырғасы қайысты – жанына батты, қатты қиналды.
Қабырғасы қайысып қарт әжемнің
Қалай тұрам көзіне жас алғанда. / М.М./
118. Қабырғасы қаусады – жанға батты, қатты күйзелтті.
Есімімнен садаға кетсе солар
Демес едім «қабырғам қаусап қалды »
119. Қабырғасы сөгілді – ренжіді, қайғырды
Анамның көңілі маған бөленеді.
Мен үшін қабырғасы сөгіледі. / Т.М./
120. Қадамы сәтсіз болды – жолы болмады.
Аңғармай қалдым мен орды
Қадамым сәтсіз болды деп. / М.Ш./
121. Қайран қылды – таңғалдырды.
Қайран қылды қайнардай тазалығы
Кейде жарқын, кей шақта азалы үні. /Ж.М./
122. Қақ жарды – шындықты айтты
Қара тасты қақ жарып
Қаптап өскен ағаштай. / Қ.М./
123. Қақ төбеде – дәл төбеде.
Отыз күннің басын шауып түсірген
Қылыш-ай тұр қақ төбеде жалақтап. / Қ.М. /
124. Қамын жеді - қамқорына алды, жағдайын ойластырды.
Сен үшін кейде қам жеуді
Ұмытым жүрдім кейде мен. / Т.М. /
125. Қанаттыға қақтырмай – еш жәбір-жапа көрсеттірмеді,қиянат жасатпады,қорғаштады.
Қанаттыға қақтырмай
Қамқоршым едің жем берер. /М.М./
126. Қанжығасын қандады – жауды ойсырата жеңді, қырды.
Тамаша, қанжығаңды қандап қайтсаң
Тамаша, соның бәрі мүмкін болса. / Қ.М./
127. Қапы кетті - аңдаусыздық, қамсыздық өкініші туралы
Қапы кетті қаншама ұл-қыздарым
Бағы жанса солардың бірі болар. /Ж.М./
128. Қара жүрек – рақымы жоқ, қанқұйлы адам.
Ал оның қара жүрек болғандығы-
Қандағы поэзиясын дамытпаған. /М.Ш./
129. Қарға адым жер – ( халықтық өлшем) өте
Тұратын еді
Қолсозым жерде қарға адым. /М.М./
130. Қарғыс жаудырды – нағылет айтты.
Кәрі әжем ғана айқайлап
Қатты бір қарғыс жаудырып. / Т.М./
131. Қармақ тастады - таңдайтын
Қазір бізде уақыт бар ма тұрмыс жайын ойлайтын,
Жігіттердің өздері ғой қармақ тастап қоймайтын. / М.Ш./
132. Қарық қылды - молшысына белшесіне батырды, кенелтті,
« Қыс кеп қалды, жарықтық», -деп қояды кәрі анам
Үйді дуға қарық қып Құралай жүр манадан. /Т.М./
133. Қас қағым сәт – лезде, көзді ашып-жұмғанша.
Қас қағым уақыт ішінде
Ұғасың бәрін дана боп. / Қ.М./
134.Қасқалдақтың қанындай – аздығынан қадір тұтылатын затқа айтылады.
Қандай қызыл мен сүймеген еріннің
Қасқылдықтың қасық қаны секілді. / Қ.М./
135. Қатып қалды - қозғалмау
Қаршығадай қатып қалдым үстінде
Әлденеге ыза болды өшігіп. / Т.М. /
136.Қойдан қоңыр жан – момын, жуас адам.
Сондықтан жүрегімді іреп-іреп
Қойдан қоңыр жан болып жүре берем! / Қ.М./
137.Қол-аяғы жерге тимеді – тықыршып шыдамады, зыр қақты.
Алмабек, Алмабек қой сол баяғы
Қыз десе, жерге тимес қол-аяғы. / Т.М./
138. Қол көтерді – күш көрсету, қарсылық ету мағынасында
Жо-жоқ күнім, қайсарланба бекерге
Өтінемін, қол көтерме әкеңе ! / М.Ш./
139. Қол созым жер – (халықтық өлшем) ең жақын
Көрініп тұрған арманға
Қол созым жетпей құладым. / Т.М./
140.Қол ұшын беру – қолғабыс етті, көмек көрсетті, жәрдемдесті.
Бауырмалға мол-ау, шіркіні ел іші
Беріп жатыр батасы мен қол ұшын. /Қ.М./
141. Қолын қақты – жолына тосқауыл болды, айтқанын істетпеді.
Қақпайды ешікім қолыңды
Қалғаны болсын менікі. / Т.М/
142. Қолы қысқа – жоқшылық, тапшылық.
Жамандыққа балта шабар қол қысқа
Жақсылықтың жаным ұққыш әуезін. / Т.М./
143. Қуанышы қойнына сыймады – қатты сүйінді, қуанғаннан жүрегі
Қайран жездем ! Қуанышым симағандай қойныма
Кітабымды тастай салып, асылдым-ау мойныңа. /М.Ш./
144. Құлағына ілмеді - ұқпады, елемеді, тыңдамады.
Жанашырдың айтқанын
Құлағыма ілмеппін. / М.М./
145. Құлан-тайдай тебіскен – жұбын жазбай, бірге жүріп шаттанған.
Құлан-тайдай тебіскен құрбылардың
Әзілменен бір-бірін сынайтыны. / М.М./
146. Құрақ ұшты – тік тұрып қызмет етті, асты-үстіне
Қанаттыны көрсең шаршап-шалдыққан
Құрақ ұша ұмтыласың демеу үшін қолтықтан. / М.Ш./
147. Құралайды көзге атқан – атқан оғы бос кетпейтін
Сен, әрине, құралайды көзге атқан
Менің мерген екенімді ұмытпаған шығарсың / М.Ш/
148. Құр алақан – дәнеңесіз, ештемесі жоқ деген
Құр алақан емеспін қуаныштан
Қуаныштар алдыма құрақ ұшқан. / М.М./
149. Қызыл көз бәле – барып тұрған пәлеқор, жалақор.
Екі жігіт болып мен түземекпін
Жолдан танғыш қызыл көз бұзықты да. / Т.М./
150. Қызыл шеке болды – аянбай жұдырықтанды, әбден төбелесті.
Мен де қызыл шеке боп қайнап өстім
Майдандар мен құрылыстар қазанында. / Ж.М./
151. Қыл көпірдей – қиыншылық, тар кезең ;
Махаббатқа келген кезде әлемнің
Жолдары да қыл көпірдей тар екен
152. Қылға тізіп – бірін қалдырмай мағынасында.
Атыменен жоқ болар өсек деген
Қылға тізіп, қылтанақ есептеген. / М.М./
153.Қырғи қабақ - араз
Амалбек тұнжырайды төмен қарап
Біреумен боп қалғандай қырғи қабақ. /Т.М./
154. Қыр көрсетті - наразылық білдіру
Деп өзімше қыр көрсете бастаймын ғой баяғы
Апам сонда миығынан мырс-мырс күліп қояды. / М.Ш./
155. Қырын қарады – ұнатпады.
Досым өтсе алдымнан қырын қарап
Боз торғайым кеудемде шырылдамақ. / М.М./
156. Қыршын кеткен – жас кеткен
Біреуі сен қырықта қыршын кетті
Біреуі мен қырықта келген бүгін. /Т.М./
157. Май тоғысыз - жылы
Қар жауып тұрғанымен, май тоғысыз
Түрі-қыс, мазмұны-жаз мына күннің. / Қ.М./
158. Мал болмайды – адам болмайды
Жүруші едің ылғи маған өкпелі
Кеюші едің : - мал болмайсың, - деп мені.
159. Миығынан күлді – езу тарта жымиды.
Күліп қойып миығыңнан-мұртыңнан,
Жылына бір дәм татасың жұртыңнан. / Қ.М./
160. Мойнына су кетті – еңсесі түсті, жүні жығылды.
Қой, ағайын, мойныңа су кетпесін
Қайрат шақыр, өзіңді-өзің дүр сілкі. / Т.М./
161. Мұршасы жоқ – қолы тимейді
Мұрша жоқ күндіз не түнде
Кетіппін ұзақ мен де, ойнап./ Т.М./
162. Оқ бойы озу – көпке , алысқа озу
Оқ бойы озып шауып бара жатқан
Ат емес, ала құйын шабыт дерсің. / Қ.М./
163. Он екіде бір гүлі ашылмаған – қыршын жас;
Біреуі оның өлім көрген өмір деген жотадан
Бірі сәби он екіден бір гүлін де ашпаған. /М.Ш./
164. Он қолынан өнер тамған - өте шебер.
Шеттерінен бәрі ақын,әдеп сақтап әрең жүр
Саусақ толған өнер де, көмей толған өлең-жыр. / Т.М./
165. Опық жеді - өкінді, санын соқты.
Орынсыз ойнап-күлгенге
Опық жеп талай жүрген де./ М.М./
166. Орнынан су шыққандай – қолайсыз болғандай
Көшіп кетіп қалыпсың маған айтпай
Жып-жылы орныңнан су шыққандай. /Т.М./
167. Осал жері -
Алты ай бойы Отырарда ала алмау
Алты ай бойы Отырардың осал жерін таба алмау. /
168. Отқа түсті – жанын құрбан етті
Болаттай боп шынықтың, күш-болатта
Су да кештің етікпен, түстің отқа. / Т.М./
169. Өзегін өртеді - өкінді,и күйінді.
Өзегін өртегенде қайғы шоғы
«Аһ» ұрды мылтық, шіркін ұшты оғы. /Ж.М./
170. Өзін жеп қоя жаздады – жоқ қылды
Мен қалдым үнсіз түтігіп
Жеп қоя жаздап өзімді. / Т.М./
171. Өңі бұзылды – бет-әлпеті өзгерді, құп-қу боп кетті.
Намыстан өліп кетердей
Өкпесі кеуіп қуарып, өңі бұзылып. / М.М./
172. Өңі сынық – жүзі жүдеу, солғын.
Өмірдің асыл сырын теріс ұғып
Көздері жасаурап тұр, өңі сынық. / Т.М./
173. Өкпесін қолға алып - асығып
Өкпемізді қолға алып бір топ бала
Сынықшыға жүгірдік жан ұшыра. /М.Ш./
174.Сағы сынған – беті қайтты, мойып қалды.
Шорт сынған сағы шошайып, жалғыз Түке тұр,
Күңірентіп жүрген күрең ат қайда мақтаулы ? /М.М./
Сау етіп көктің күмісі
Төгіліп кете жаздап тұр. /Т.М./
176. Сенім жібін үзбеді – үмітін үзбеді
Нағыз байлық мал емес бірақ, достым,
Ең үлкені –сенімнің үзбе жібін. / Ж.М./
177. Сөзін желге жібермеді – сөзін босқа кетірмеді.
Секілді тірлік-қазынам
Бір сөзін желге жібермей. / Т.М./
178.Су жүрек – қорқақ.
Су жүректер сақтықты
Ұстағанда шатыр ғып. / Қ.М./
179. Су қараңғы - екі көзі де көрмейтін
Жетектеп ап бүлдіршіндей сумка асынған баланы
Келеді адам көше бойлап су қараңғы жанары. /М.Ш./
180. Сүйегіне таңба салды -
Қалай сен айуан боласың
Сүйекке салып дақ-таңба? / Қ.М./
181. Сынықтан сылтау іздеді – тырнақ астынан кір
Жұрт айтып жүр. Мұнда қанша шындық барын кім ұққан
Жә, жарайды, керегі не сынық іздеп сынықтан. / М.Ш./
182. Сыпсың сөздер -
Жайшылықта айырмас ақ-қараны
Сыпсың сөздер бір сәтке тоқталады.
183. Сыртын беру – теріс айналу.
Ұмыттым кімнің нұр жүзін
Сыртымды бердім кімдерге ? / Т.М./
184. Сілесі қатқан - әбден шаршап болдырды, қажыды.
Сілесі қатқан құла айғыр
Желігіп алды көнбестен. / М.М./
185. Табан тіреді – тоқтамға , шешімге келді; негіз
Дірілің көп болғаныңмен үніңде
Саған табан тіремесем, жете алмас ем бұл күнге. /
186. Таңдай қақтырды – таңдандырды, қайран қалдырды.
Әр сөзінде от тұратын
Елге таңдай қақтыратын. / М.Ш./
187. Таңдайлары қаңсыды - шөлдеді
Қаңситын кешегі аппақ маңайлары
Аңызақта қаңситын таңдайлары. / Ж.М./
188. Тастай батты – бойына жұқты, пайдаланып кетті ;
Қала бердім жыраққа жол таба алмай
Қараңғыға тас батып ер екпінім. / М.М./
189. Тас қылып жапты – қатты жапты
Ақын болып тұйық жан саналмадым,
Көкіректі тас қылып жаба алмадым. / Қ.М./
190. Тас төбесі – дәл төбеде.
Толқыдым мен көктемімді көргендей
Тас төбемнен жұлдызды аспан төнгендей. /Т.М./
191. Тауы жығылды – сағы сынды, үміт-тілегі кесілді.
Өлтірді мені бір сезім
Жығылып тауым қайтты-ау деп. / Т.М./
192. Таяқ жемеді - өмірдің соққысын көрмеді ;
Шеттен таяқ жемессің мен тұрғанда
Патша-екемнен болмаса...-деп қалады. / Ж.М./
193.Тәубаңды еске салатын – Құдайын есіне алдыртты;
Бір қасиет бар әлемде қаққан жұмбақ қағатын
Артық кетсең, қатал қолмен тәубаңды еске салатын. / М.Ш./
194. Төбесі көкке бір-ақ елі тимеді – қатты қуанды,
« Көрмеге керек », - дедің суретші аға,
Тимеді-ау төбем көкке бір-ақ елі. /Т.М./
195. Төбесі көкке жету – қатту қуану, шаттаныубақытты болу
Төбемді көкке жеткіздім
Төсіне шықтым көп құздың. / М.М./
196. Төбеден қойып қалғандай – аяқ астынан
Төбемнен қойып қалғандай
Бір сұрақ беріп қалды әпкем. / Т.М./
197.Төбе шашы тік тұрды – шошыну, қорқу,зәресі ұшу.
Төбе шашы тік тұрар бейшараның
Көрмегені кемде-кем. / Қ.М./
198. Төрт бүктеліп жату – сырт беріп жату
Төрт бүктеліп төсекте жатып қалдым
Қаным менің қайтадан көтеріліп. / М.М./
199. Ту сырты – сырт жағы
Ту сыртын қыз отырды желге төсеп,
Жете алмай сайда қалды ерген өсек. / Т.М./
200. Түбі түскен – аңырайып қалған, кең.
Сәуір айын сықпыртып сабайды кеп,
- Құрғырдың түбі түсіп кеткен бе? –деп.
201. Түйедей жасты – жасы бір құрбы.
Екеуміз түйедей жасты болсақ-дағы
Неліктен кіші болып көріндім мен. / Т.М./
202. Тығырықтан шығар жол – қиыннан жол табу
Тығырықтан шығар жол бір тапқандай
Құздан төмен қарғып кетті тайсалмай. / М.Ш./
203. Тынышы қашты – мазасызданады.
Бірте-бірте тынышым кетті қашып,
Қарыз деген бәленің сонысы бар. / Қ.М./
204. Тырнақ астынан кір іздеу – бәле іздеді, жаманшылық
Сынап маған қармаңдар, сол көздерді ұнатпан
Кір іздеудің керегі жоқ сыңғырлаған бұлақтан. / Т.М./
205.Тізгінін ешкімге бермеу – билігін қолынды қалдыру.
Тіпті кеше оқушылық күнде де
Тізгінімді ешбір жанға бернмедім. / М.М./
206.Тігерге тұяқ қоймады – бәрін жоқ ету
Тігерге тұяқ қоймай қырқып атып,
Талайды кетті-ау соғыс шырқыратып. / Ж.М./
207. Тіршілік жүгі - қиындық
Маған артқан тіршіліктің бар жүгін,
Көтеріп келе жатқандаймыз екеуміз. /Т.М./
208. Тілге көнбеу – айтқанына келіспеу;
Анамнан да жедісм ыстық шапалақ
Тілге көнбей тентек болған кезімде. /Т.М./
209. Тілеуі кесілді – тілегіне жете алмады.
Отырады-ау қулар бабында
Пышақпен кесіп тілеуді. / Т.М./
210. Тіл ұшын қадады - өсектеді
Боларсың оқымысты көрерміз,-деп
Қадайды Кәмилаға тіл ұшын да. / Т.М./
211.Тілін тістеу - үндемеу
« Бала тапқыш келін », - деп ап өз
Өзі тістеп алар кезі тым жиі. / Т.М./
212. Тіл кесілмеу – тіл тыйылмау
Тіл кесілмей тұрса екен жақ қиылмай. / М.М./
213. Тілім тасқа үйкелсін - қарғыс мәнді
Әлден сөзге иккемсің
Былдырлайсың –
Тілім тасқа үйкелсін ! / Қ.М./
214. Тісін қайрап қалды – ыза болды, кектенді.
Жетпей әлің алысқанда күштімен
Жасып қайтсағң, қайрап қалам тісті мен. /Қ.М./
215. Тісіне тимей жүрген - жей алмай жүрген
Жеңіс деген ақ нан ба, көптен бері
Ешкімнің де тісіне тимей жүрген. / Т.М./
216. Уайым жеді - қамын ойлады.
Бәрінің де түсетұғын өз құрты бар дейді ғой
Ал адамды уайым жейді, күдік жейді, ой жейді. /
217. Ұзын құлақ - әркімнің айтқан лақап сөздері.
Дала соны тыңдайды « ұзын құлақ »
« Ұзын құлақ » әзірге ызың бірақ. /
218. Ұйып тыңдады – еліте, беріле тыңдады.
Сен мені ұйып тыңдадың,
Тасқа да шықтым, тау бардым. / Т.М./
219. Үлде мен бүлдеге орады – не киім, не
Соның күші жаңғыртып жасаулайтын
Далаңда да шын үлде-бүлдеменен. / Ж.М./
220. Үш қайнаса сорпасы қосылмайды – бірімен-бірі жуыспайды, байланыс-
Үш қайнаса сорпасы қосылмайтын
Қос семья бізге бола дос болды. / Қ.М./
221. Шаң қаптырады – көз ілестірмеді.
Мұң мен зарға ондайда шаң қаптырам
Қайғы дейтінқаншықты қан жаптырам. / М.М.
222. Шымбайына батты – жанына батты, қатты қиналды.
Шымбайына батады,
Шіркін, уақыт көп кетіп. / Қ.М./
223.Із кесетін - ізіне түсетін
Күн аяз
Қаңтарда ма ақпанда ма,
Із кесіп, қансонарда аттанғанда. /М.М./
224.Іліп алып кетеді – қағып әкетті; бөгелмей жалғатырып әкетті.
Атай шерткен арынды дала күйін
Іліп алып кетеді аспан асты. /Қ.М./
225. Іргесін ажыратады – алыстау
Бір-бірінен құзғындар ажыратпай іргені
Қашан көрсең болғаны, топ боп ұшып жүргені. /Қ.М./
226. Іргесін әрі салды - жоламады, алыс жүрді
Қыс келсе, қарсы алады бірге бәрі
Салмайды бір-бірене іргені әрі. / Т.М./
227. Ісі сұйылу - азаю
Шашымдай ісім сұйылып бара жатқандай
Тұншығам кейде тереңге денм батқандай. / Т.М./
228. Іске алғысыз - түкке тұрғысыз, жарамсыз.
Шылым екеш шылым үшін, таппаса,
Іске алғысыз қылады бұл өмірді. / Қ.М./
229.Іші қуыс -
Ұқпайды ол жаныңды сенің бір уақ,
Қуыс қой іші, болғанмен сырты сұлу-ақ. / Т.М./
230. Ішінде сайтан өлу - үндемеу
Қайтесің қайғы-мұңды айта беріп,
Ішімде жатыр менің сайтан өліп. / Т.М./
231. Іштей жанды -
Тығылып іштей отырдым
Кетердей шығып тығыным. / Т.М./
Қазақ тілінің орфографиялык сөздігі
Орфография
Қазіргі қазақ тілінің әдістемесі
Орфографиялық талдау жасау үлгілері
Қазақ лексикографиясының қалыптасуы мен зерттелуі
Сөздіктің түрлері
Қазақ тілінің сөздік құрамы
Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары
Шет тілдер сөздерінің сөздігі
Сөзжасамның жалпы түсініктері. Морфемдік талдау және орфография