Мазмұны
Кіріспе………………………………………………………………………………..6
1. Шаруа қожалықтары, олардың мәні және дамуының ерекшеліктері..............11
1.1. Шаруа қожалығының мәні және мазмұны, оның маңызы……….................11
1.2. Шаруа қожалығының дамуы мен қызметін жүргізуінің дүниежүзілік тәжірибесі…………………………………………………………..........................13
1.3. Шаруа қожалықтарының тиімділігін арттырудағы кооперацияның алатын орны……………………………………………………............................................22
1.4. Шаруа (фермер) қожалықтарының қызметін жүргізуі мен дамуы...............26
2. Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтарының қазіргі даму жағдайы……..31
2.1 Жамбыл облысы ауыл шаруашылығы өндірісінің ерекшеліктері және олардың
2.2. Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтарының дамуын және қазіргі жағдайын
3. Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтары дамуын іске асырудың негізгі
3.1. Шаруа қожалықтарының даму концепциялары…………………..................51
3.2. Бизнес жоспарлаудың әдістемелік негіздері және шаруа қожалықтарының тиімді
3.3. Жамбыл облысында шаруа қожалықтарының кластерлік даму бағдарламасы……………………………………………………………………….68
Қорытынды……………………………………………………………………........73
Қолданылған әдебиеттер……………………………………………………..........76
Қосымша....................................................................................................................79
Кіріспе
Қазақстанның қазіргі аграрлық нарығы тепе-теңсіздікпен, отандық өнім сапасының төмен
Еліміздегі көп салалы экономиканың құрылуы және нарықтық қатынастардың дамуы
айналым қаржыларының жетіспеуі;
өндірістің жергілікті жағдайларына пайдаланылатын шаруашылықтардың көлемі және мамандануы бойынша
өнеркәсіптік және ауылшаруашылығы өнімдері бағасының тепе-теңсіздігі;
жеткілікті дәрежеде мемлекеттік қолдаудың болмауы;
әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымның жетілмеуі;
техниканың тозуы;
шаруашылықтағы табиғи ресурстардың тозуы;
көтерме сатып алушылардың төлем қабілетсіздігі;
заң шығарушы үкіметтің жетілмеуі;
импорттық азық-түлік үлесінің көбеюі;
жалпы АӨК жүйесіндегі интеграцияның төмендігі.
Қазақстанның АӨК-де жүргізілген реформалар нәтижесінде, әртүрлі формалы ұйымдастыру құқықтық
Қазіргі көп салалы экономиканың моделі жеке шаруашылық жүргізуші субъектілердің
Аграрлық өндірістегі шаруа (фермер) қожалықтарының ары қарай дамуы және
Бірақ аграрлық қатынастарды республиканың сан алуан аймақтық, ұлттық ерекшеліктерін
Бұл жағдайлардан шығудың жолы шаруа (фермер) қожалықтарының қызыметін тиімді
Тәжірибелік маңызыдылығы, фермерліктің дамуының табиғи шаруашылық зоналары ескеріліп теориялық
Шаруа еңбегінің тиімділігін арттыру мәселесіне 20-30 жылдардағы аграршы ғалымдар
Бірақ өмір нарықтың дамуы жағдайында шаруа қожалықтарының ұйымдастыру экономикалық
Дипломдық жұмыстың мақсаты шаруа (фермер) қожалықтарының даму бағыты мен
Қойылған мақсаттарға сәйкес келесі міндеттері белгіленді:
шаруа (фермер) қожалықтарын ұйымдастырудың теориялық негіздерін зерттеу және қорытындылау;
аграрлық кәсіпкерлік қызмет формасы ретінде шаруа (фермер) қожалығының мәні
шаруа (фермер) қожалықтары құрылуы мен дамуының шетелдік және отандық
шаруа (фермер) қожалықтары дамуының аймақтық және салалық ерекшеліктерін ескеріп
қазіргі жағдайда шаруа қожалықтарының құрылуы мен қызметін жүргізуінің теориялық
зерттелінетін аймақтың шаруа (фермер) қожалықтарының қазіргі жағдайын және қызметін
Зерттеу обьектісіне Жамбыл облысының әртүрлі маманданған шаруа (фермер) қожалықтары
Зерттеудің заты шешімі олардың тиімділігін арттыруға бағытталған, шаруа қожалықтарының
Ақпараттық негізі Қазақстан Республикасы статистика Агенттігі, Жамбыл облыстық статистика
Зерттелінген жұмыс нәтижесінің процесінде келесі негізгі теоретико - методологиялық
шаруа (фермер) қожалықтарын ұйымдастырудың принциптері жүйелендірілді және негізделінді;
шаруа (фермер) қожалылықтарының құрылуы мен қызмет етуінің маңызы және
Жамбыл облысының жағдайларына байланысты шаруа (фермер) қожалығының қызмет етуіне
Жамбыл облысының жағдайында шаруа қожалықтарына бейімделген бизнес жоспар жасау
шаруа қожалығының ұйымдық модельдерін қалыптастыру жөнінде ұсыныстар жасалынды;
шаруа қожалықтары тиімді дамуының шаралары ұсынылды.
1. Шаруа қожалықтары, олардың мәні және дамуының ерекшеліктері
Шаруа қожалығының мәні және мазмұны, оның маңызы
Шаруа (фермер) қожалығы ұйымдастыру нысаны ретінде, ертеден жерге меншік
Ұйымдастыру – экономикалық негіздерді зерттеуде және шаруа қожалығының дамуының
Қазіргі заманғы экономикалық әдебиетте ауылдық жерлердегі тұрғындар, яғни ауыл
Қазіргі кездегі тәжірибе бойынша фермер деп жекеше тәртіпте кәсіпкерлікпен
Соңғы жылдары шаруашылықтың түрлі даму аспектілеріне арналған жұмыстың жаңа
Фермер және шаруа қожалықтарының белгілері бойынша айырмашылығын анықтау үшін
Қазақстан Республикасының нормативті актілерінің талдауы негізінде, әдебиеттер көздері мен
Ол келесі негізгі белгілерден тұрады:
кәсіпкерлік қызмет үшін құрылады;
шаруашылық қызмет үшін ауыл шаруашылық маңызды жер қолданылады;
негізгі шаруашылық қызметіне ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, қайта өңдеу,
өндіріс шаруалар еңбегімен негізделеді;
ауыл шаруашылығының тең құқылы құрылымдық бөлшегі болып табылады.
Шаруа қожалығының негізгі мәселесі ұйымдастыру принциптері мен қызметін жүргізу
Қазіргі заманғы шаруа (фермер) қожалығы кәсіпкерлік қызметтің пайда келтіру
Екіншіден, қазіргі шаруа (фермер) қожалығы өз қызметінде еңбекті қолданады,
А.В.Чаяновтың және оның замандастарының пікірлері бойынша, бүгінгі шаруа (фермер)
Шаруа (фермер) қожалығының өндірістік ресурстарының тиімді қолданылу шарттарында оның
Экономикалық тәжірибеде ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өлшемдері өндіріс өнімдерінің санымен
Шағын шаруашылық формасындағы ауыл шаруашылық кәсіпорнының өлшемі потенциалды мүмкіндіктерді
Өндірістік қызметтің, табиғи – климаттық және шаруашылықтану шарттарына сәйкес
Егер тәжірибелерді қорытындылайтын болсақ, онда шаруа (фермерлік) қожалығы келесі
- өндірістік – экономикалық дербестік;
- толық меншік құқығының заңды рәсімделуі;
- экономикалық серіктерді таңдауда еріктілік;
- мүшелердің тең құқылығы негізінде қызметін құру және жүргізу.
Экономикалық қиындықтар мен басқа да проблемаларға қарамастан, шаруа (фермер)
1.2. Шаруа қожалығының дамуы мен қызметін жүргізуінің дүниежүзілік тәжірибесі.
Фермерлік, қазіргі заман талаптарына сай, даму мен өмір сүру
Экономика ғылымының сөзсіз жетістіктерінің бірі фермерлік өндірісті зерттейтін мәселелерді
Шаруа (фермер) қожалығының ұйымдастырылған нысандары ортасында қазіргі кезде
Егер шетелдік және отандық тәжірибеден аграрлы секторда шаруа
Қатынаста аса назар аударарлық мәселе АҚШ–тың фермер шаруашылығының жіктелуі
Қазіргі уақытта фермерлік шаруашылық АҚШ – та өнім
Бұл шарттармен сәйкес өндірістің тиімділік деңгейіне тәуелді түрде әрбір
Олар территориялық – экономикалық ауданның негізгі мамандандырылған саласы болып
Фермерлі шаруашылықтың классификациясы мен типизациясы нақтылы территориялық – экономикалық
Шаруа (фермер) қожалығының мінездемесінде барлық функционалдылық пен экономикалық көрсеткіштер
- жеке меншік типі;
- жерді иелену;
- мамандандырылу;
- тауарлық деңгейі мен кіріс;
- өлшемді параметрлер және т.б.;
Шаруа (фермер) қожалығының белгілері үшке бөлінеді
- жанұялық
- біріккен (кәсіпкерлік)
- акционерлі тип корпорациясы.
Жанұялық фермалар — фермер шаруашылықта көп кездесетін ұйымдастыру
Кәсіпкерлік типтегі фермалар елдегі барлық фермалардың шамамен 10% пайызын
Ұйымдастырудың фермер шаруашылықтың формасының үшінші түрі - акционерлі типті
Акционерлік корпорациялар саны барлық АҚШ бойынша фермерлі қожалықтардың санымен
Алғашқы фермердің екі типі, ереже бойынша, ұсақ және орташа
АҚШ – та фермер шаруа қожалығы жерді пайдалануына байланысты
толық иегер — өзінің жеке меншік жерінде орналасқан ферма;
бөлшектік иегер – жеке меншік және арендаға алған жерде
арендаға берілген — өңделетін жердің белгілі бір бөлігін ғана
Барлық фермер қожалықтардың санының 55,1% жердің толық
Фермерлердің өздерін алда не күтіп тұрғандығы немесе қандай қолдауға
АҚШ – да фермер шаруашылықтың өндірістік типі тура
Тауарлық деңгейі бойынша фермер шаруашылықты – коммерциялық және комерциялық
Америка құрама штаттарының фермер шаруашылық тауарлық өнімдерінің көлеміне қатысты
жай тауар өндірісі (натуральды сипатта қызметін жүргізу);
жалдамалы еңбекті қажет ететін тауарлы - капиталистік фермалар;
Ірі капиталистік корпорациялар.
Шаруа қожалығының негізгі белгілерінің бірі АҚШ – та олардың
Сонда арнайы топқа ауарлы фермалар жатады. Олардың 50% пайызы
1. аз салалы (бір немесе екі салалы)
2. көп салалы.
Толығымен алғанда Америка құрама штаттары елдерінің салалық фермер
АҚШ - тағы фермер шаруашылық өндірістік типизациясының методикалық негізгі
Сонымен қатар, Ұлыбританияда заманға сай фермерлерді классификациялау көрсеткіштер жүйесі
Ішкі өндірістік қатынастар төрт негізгі элементтерді есепке ала
-жерге деген жеке капиталы.
-басқару құрылымы капиталы.
-шаруашылықтағы еңбек қатынасы сипаттамасы.
Бұл классификациялар негізінде ағылшын ғалымдары фермер шаруашылықты ұйымдастырудың 8
- жеке фермер шаруашылық;
- жанұялық акционерлік кәсіпорын;
- жанұялық кәсіпорын;
- бірнеше кәсіпорындар бойынша жанұялық акционерлік жеке меншік;
- жанұялық емес капиталдан тұратын акционерлік ферма;
- жанұяның, фермердің, жер иесінің акционерлік меншігі;
- бір акция иесі;
- бірнеше акция иесі
Канадада фермер шаруашылық пайдаға байланысты өндіріс кәсіпорнына жатады. Ол
Фермер шаруашылықты екі үлкен топтарға бөлеміз:
1. дәстүрлі ұйымдастыру формасы
2. дәстүрлі емес ұйымдастыру формасы.
Шаруа (фермер) қожалығының ұйымдастыру формалары арасында қазіргі кезде кеңінен
Шаруа жанұясының еңбек потенциалының қолданылу факторларына байланысты шаруа (фермерлік)
- ұсақ жанұялық шаруашылық – тұрғындардың жеке шаруашылықтары негізінде
- шаруа (фермер) қожалығының классикалық нұсқасында жанұяның барлық
- өлшемі бойынша ең ірі жанұялық шаруашылық, өндіріс құралдарына
Дүниежүзілік тәжірибеде шаруа (фермер) қожалығының, ауыл шаруашылық кооперациясы мен
Шетелдік және отандық әдебиеттерден алынған мәліметтер АҚШ, Канада, Швеция,
Шетелдік ғалымдардың тұжырымдары бойынша Батыс Европа, АҚШ ауыл шаруашылығының
Қазіргі уақытта тәжірибе жүзінде барлық дамыған елдер азық –
Шетелдік мәліметтер бойынша ауыл шаруашылығының дамуына дүние жүзінде мемлекеттік
Дүниежүзілік тәжірибе қоғамдағы өндіргіш күштердің даму деңгейі неғұрлым жоғары
АҚШ экономикасының аграрлық секторында мемлекеттік реттеу ауыл шаруашылығын қолдау
АҚШ бұл бағыттарды жүзеге асыруда ұлттық табысты қайта бөліп
Фермерлік шаруашылықтар жұмысының дүниежүзілік тәжірибесін талдау реформалаудың дұрыс бағытын
Шаруа (фермер) қожалығы мәнін және дамуын зерттеу экономикалық дамыған
1.3. Шаруа қожалықтарының тиімділігін арттырудағы кооперацияның алатын орны
Қазіргі заманғы экономикалық әдебиеттерде кооперация екі қоғамдық қатынастың мәнін
Сондықтан да корпоративтердің болашақта өмір сүруі қазіргі заманғы экономикалық
Алғашқы корпаротивті формальдану Европада XII ғасырдан бастап танымал бола
Кооперативті қозғалысты оқып үйренуге назар аудары марксизм-ленинизм классиктерінің еңбектерінде
Ауыл шаруашылық кооперациясының теориялары атақты орыс ғалымдары М.И.Туган -Барановский
А.В.Чаянов ауыл шаруашылық кооперация теориясының логикалық мағынасын өз
1927 жылы кеңес өкіметінің бекіткен жарғысымен ауыл шаруашылығының
1980-1985 жылдар аралығында құрыла бастаған орталықтандырылған халық шаруашылығын басқару
Кеңес жетекшілері экономиканы фемократияландыру, кіші және орташа өнеркәсіпті құру
Рынокты экономикаға көшу көптеген рынок агенттерінің пайда болуымен, өнімді
Ұйымдасқан – құқықтық форма бойынша ауыл шаруашылық кооперативті өндірістік
Кооперативті өндірістік және қолданушылық арасындағы айырмашылық заңды тәртіпте Республиканың
Қолданбалы кооператив қызметінің сферасына байланыстык ооперативбірнеше түрге бөлінеді. Дүниежүзілік
Қолданбалы кооперативті құрудың ұйымдастырылған принциптерінің негізі төмендегідей:
Кооперативке өз еркімен мүше болу;
Кооператив жұмыстарын басқару демократиялық негізде жүзеге асырылады;
Шешімі «бір мүше – бір дауыс» принципі бойынша көп
Басқару органдарының периодикалық ауысуы мен таңдауы;
Кооператив қызметі пайдасыз негізде ұйымдастырылады;
кооперативтің капитал жарғысы оның мүшелернен жиналған салық пен пайдың
кооперативтің қызметінің әлеуметтік бағыты.
Ауыл шаруашылығының кооперативтері дамыған капиталистік елдерде үлкен даму жолын
Жаңа рынокты қатынастардың субъектілері ауылдық тауар өндірушілердің түрлі ұйымдасқан
Бүгінгі күнде қожайынның жоғары деңгейде оның психологиясымен сәйкес келетін
АҚШ – та мұндай жұмысты жүргізу барысында классификациялы белгілер
Қазіргі уақытта фермер шаруашылық өнім өндірудің ауыл шаруашылығындағы
Кооперативті ұйымның ғасырлық дүниежүзілік тәжірибелігі оны көп салалы біріккен
Шаруашылықтың кооперативті жүйесі рынок шарттары бойынша тұрақты түрде жұмыс
Кооперация дүниежүзінің көптеген елдерінде ауылшаруашылығының тауар өндірісінң біріккен формасы
Швециядағы фермер кооперативтер, мысалы, еліміздің 54% пайыз көлемде
Кооперация ең көп етек алған мемлекеттердің қатарына Германия, Франция,
Әрине, өзінің барлық маңыздылығымен шетелдік тәжірибені қазіргі біздің жағдайға
1.4. Шаруа (фермер) қожалықтарының қызметін жүргізуі мен дамуы
Қазақтанның экономикасының аграрлы экономикасының құрылып жатқан жағдайларына байланысты ауыл
Елімізде фермер шарушылықтарын құру – бұл тек азық –
Аграрлы реформаның негізгі бағыттарының бірі - шаруа (фермер) қожалығының
Дамыған нарықтық экономикалы аграрлы саясатты елдерде саясат теориялық принциптер
Нарықты механизмде шаруашылықтың негізгі элементтері, кез-келген тауарлы өндірістермен салыстырғанда,
Қазақстан Республикасының заңдылықтарымен түрлі нысандағы шаруа қожалықтары анықталды:
• өндіріс жанұялық кәсіпкерлік негізінде жұмыс атқаратын шаруа қожалығы,
жеке кәсіпкерлік принциптері бойынша фермер шаруашылық;
жергілікті қызметкерлердің арасындағы келіссөздің негізінде құрылатын және жүзеге
Шаруалық – тек қоғамның топтары ғана емес, сонымен қатар
Шаруа (фермер) қожалығы – Қазақстандағы шаруашылықтың ұйымдасқан формасы болып
Мұнымен байланысты, келесі факторларды қарастырайық, бұл факторлар шаруа (фермер)
шаруаның өндіріс құралдары мен өндіріс өнімдері меншігі;
шаруаның немесе фермердің жеке меншігі;
бұл – еңбек ұйымдастырудың жанұялық формасы;
кірістің бір жыл ішіндегі жалпы көрсеткіші бойынша экономикалық тиімділікті
ферманың терреториясында жанұясымен құру;
өзіндік өндіріспен мал шаруашылығын қамтамасыз ету;
өндірістік қызметтің толық нәтижесіне жауапкершілік;
шаруа үшін негізгі кіріс көздерін қамтамасыз ету.
Қазақстандағы түрлі табиғи шарттардың мәні тек аймақ бойынша ғана
Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі кәсіпкер шаруа (фермер) қожалығы басшысы. Ал
Қазақстанда меншік иесі өз иелігіндегі мүлікті иемденіп, пайдаланып және
1998 жылдың 31 наурызында бекітілген "шаруа (фермер) қожалықтары жөніндегі"
Біздің пікіріміз бойынша, шаруа қожалығы – ауыл шаруашылығының өнімдерін
2. Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтарының қазіргі даму жағдайы
2.1 Жамбыл облысы ауыл шаруашылығы өндірісінің ерекшеліктері және олардың
Шаруа қожалықтарының ұйымдастырылуы мен қызметін жүргізуі еліміздің ауыл шаруашылығы
Жамбыл облысының ауыл шаруашылық өндірісі әртүрлі табиғи – климаттық
Облыстың әрбір табиғи – экономикалық аймақтары, аудандары, ауыл шаруашылық
Жамбыл облысы - бұл негізі 1939 жылы қаланған, республикадағы
Кесте 1.
Жамбыл облысының АӨК ауыл шаруашылық өндірісінің потенциалын сипаттайтын негізгі
Көрсеткіштер 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2003ж.
1998ж.-ға өсуі, есе
Егістік көлемі, мың га 516,2 475,6 488,6 440,9 498,0
Мүйізді ірі қара мал, мың бас 138,0 151,0 157,7
оның ішінде сиырлар 80,0 86,9 87,9 92,4 99,0 107,2
Қойлар мен ешкілер, мың бас 948,0 1015,8 1071,6 1154,9
Шошқалар, мың бас 37,0 42,9 45,1 45,2 45,1 47,8
Жылқылар; мың бас 47,9 50,1 51,7 53,4 57,6 63,2
Түйелер, мың бас 2,7 2,9 3,1 3,3 3,4 3,5
Құстар, мың бас 696,7 940,4 1008,8 1072,1 1154,3 1261,6
Ауыл шаруашылық өндірістік негізгі қордың нақты бары, млн. тг.
Орташа жылдық жұмысшы-лар саны, мың адам 51,2 33,3 31,3
Соңғы алты жылда шаруашылықтардың барлық санаттарында ауыл шаруашылығына пайдаланылатын
Кесте 2.
1 қаңтарындағы ауыл шаруашылық құрылымдарының бары
жылдар Ауыл шаруашылық құрылымдары шаруа (фермер) қожалықтарын қосқанда соның
ауыл шаруашы-лық кәсіпорын-дары, барлығы олардан Шаруа (фермер) қожалықтары
барлық түрдегі мемлекттік шаруашы-лықтар Серік-тестіктер Акцио-нерлік қоғам өндірістік коопера-тивтер
2002 10287 363 5 192 16 92 9924
2003 11008 367 5 195 14 94 10641
Облыста 11008 бірлік барлық типтегі ауыл шаруашылық құрылымдары қызметін
Облыста ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жерлер көлемі 9,4 млн. га.,
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын реформалаудың нәтижесінде, өнімі аз және сортаң
Облыстағы жер қатынастары бойынша туындап отырған мәселелер: ауыл шаруашылығы
Ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің қаржы шаруашылық қызметіне әсер ететін
Өнімді өткізу нарығына және табиғи экономикалық жағдайларына сәйкес барлық
Бірақ қазіргі уақыттағы ауыл шаруашылық өнімдері мен ауылға жеткізілетін
1990-2003 жылдар аралығында ауылдағы барлық шаруашылық нысандары мен тұрғындардың
Мал шаруашылығы өнімдері өндірісінің құрылымында соңғы жылдары жеке сектордың
Талданып отырған кезең ішінде ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен басқа
Кесте 3.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары қызметінің қаржы – экономикалық көрсеткіштері
Көрсеткіштер 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының саны
оның ішінде:
пайдалы кәсіпорындар
зиянды кәсіпорындар
174
47
127
175
61
114
189
47
142
180
64
116
203
117
86
168
121
47
Пайдалы кәсіпорындардың олардың жалпы санындағы үлес салмағы,% 27,0 34,0
Пайдалы кәсіпорындар бойынша пайданың сомасы, млн. тг. 77,0 154,0
Зиянды кәсіпорындар бойынша зиянның сомасы, млн. тг. 666,0 187,0
Ауыл шаруашылығы кәсіпорында-рының барлық қызметінің таза нәтижесі, млн. тг.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорында-рының барлық қызметі бойынша рентабельдігі,% -9,1 1,2
Ауыл шаруашылығындағы техниканың, машиналар мен жабдықтардың нақты бары мен
Жоғарыда қарастырылған Жамбыл облысының ауыл шаруашылық өндірісінің ерекшеліктері шаруа
2.2. Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтарының дамуын және қазіргі жағдайын
90-жылдары шаруа қожалықтарын ұйымдастырудың алғашқы фермерлік қозғалыстары басталды. Жамбыл
Жамбыл облысында 1990 жылы - 22, 1991 жылы –
Кесте 4.
Шаруа қожалықтары дамуының динамикасы
(жұмыс істеп тұрған шаруашылықтар; жыл соңында)
Көрсеткіштер 1990 1995 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Шаруашылықтардың жыл соңындағы саны:
Қазақстан Республикасы
Жамбыл облысы
324
22
30785
1711
62475
3887
68153
4351
76373
5007
95460
6223
111434
7891
121722
8009
Абсолюттік өсуі:
Қазақстан Республикасы
Жамбыл облысы
-
-
30461
1689
31690
2176
5678
464
8220
656
19087
1216
15974
1668
10288
118
Өсу қарқыны, есе:
Қазақстан Республикасы
Жамбыл облысы
-
-
95,0
77,8
2,03
2,27
1,09
1,12
1,12
1,15
1,25
1,24
1,17
1,27
1,09
1,01
Шаруа (фермер) қожалықтарының өсу қарқыны жоғары, аграрлық өндірістегі кәсіпкерлік
Сурет 1. Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтарының даму динамикасы
Ал 2003 жылы сәйкесінше тіркелінген 10641 шаруа қожалығының 2632
Шаруа (фермер) қожалықтарының құрылуын және қызметін жүргізуін ұстап тұрған
Шаруа қожалықтарының жерді пайдалануында елеулі өзгерістер орын алуын 5
Кесте 5.
Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтарының жерді пайдалануы
(жұмыс істеп тұрған шаруашылықтар)
Көрсеткіштер 1999 2000 2001 2002 2003 Бекітілген пайдаланылатын
оның ішінде: егіндік, мың га.
963,0
227,8
1015,8
230,7
1101,4
267,6
1315,8
341,9
1593
366,1 Бір шаруашылыққа келетіні, га.:
ауыл шаруашылық алқаптары
егіндік
223
52,4
203
46,1
177
43
167
43
198
45,7
Жер қатынастары бойынша мынадай мәселелер туындап отыр:
- ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерге жеке меншіктің болмауы аграрлық
- тұрақты жер қатынастарының болмауы ірі және орта тауарлы
- топырақтың сапасын анықтайтын қазіргі заманға материалдардың болмауы нақты
- топырақтың құнарлылығын арттыруға ынталандырудың, сондай-ақ топырақ құнарлылығының жай-күйін
Қазіргі кезде шешуші маңызға ие болып табылатын, бұл шаруашылықтанудың
Кесте 6.
Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтары өндірістік қызметінің негізгі көрсеткіштері
(орташа бір жұмыс істеп тұрған шаруашылыққа)
Көрсеткіштер 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Бекітілген
егістік көлемі 24,3 32,2 39,2 36,4 35,2 37,9
мүйізді ірі қара мал
оның ішінде: сиырлар 1,6
0,9 1,5
0,7 1,3
0,6 1,5
0,6 1,9
0,7 2,6
0,9 қойлар мен ешкілер 15,9 16,9 13,1 14,1
астық 181,1 376,5 413,8 369,1 641,0 669,4 қант
Шаруа қожалықтарындағы мал басының санының жағдайы қалай өзгеріп отырғаны
Кесте 7.
Шаруа қожалықтарындағы мал басының саны
Малдың түрлері 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2003ж.
1998ж.-ға өсуі, есе
1 2 3 4 5 6 7 8
Мүйізді ірі қара мал, мың бас 6,1 6,4 6,5
Барлық санаттағы шаруашы-лықтар мал басындағы үлес салмағы, % 4,4
оның ішінде сиырлар, мың бас 3,4 2,9 3,2 3,8
Барлық санаттағы шаруашы-лықтар мал басындағы үлес салмағы, % 4,3
Қойлар мен ешкілер, мың бас 61,8 65,5 65,8 87,6
Барлық санаттағы шаруашы-лықтар мал басындағы үлес салмағы, % 6,5
Шошқалар, мың бас 2,0 1,8 2,6 2,4 2,4 5,2
Барлық санаттағы шаруашы-лықтар мал басындағы үлес салмағы, % 5,4
Жылқылар, мың бас 2,7 2,8 3,2 4,7 7,0 8,7
Барлық санаттағы шаруашы-лықтар мал басындағы үлес салмағы, % 5,6
Түйелер, мың бас 0,3 0,5 0,6 0,7 0,9 0,9
Барлық санаттағы шаруашы-лықтар мал басындағы үлес салмағы, % 11,1
Кестеден мал басының саны және барлық санаттағы шаруашылықтар мал
Шаруа қожалықтарындағы материалды-техникалық база нашар, өнім беретін және жұмысшы
Егіндік көлемін пайдалану деңгейі 8 кестеде көрсетілген.
Кесте 8.
Жамбыл облысындағы шаруа (фермер) қожалықтарындағы ауыл шаруашылық дақылдарының егістік
Дақылдардың түрлері 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2003ж.
1998ж.-ға өсуі, есе Егістік көлемі, мың га. 94,3
дәнді және дәнді бұршақты 52,1 92,9 149,5 167,0 211,4
2003 жылғы шаруа қожалықтарындағы егістік көлемінің құрылымы 2 суретте
Сурет 2. 2003 жылы шаруа қожалықтарындағы егістік көлемінің құрылымы
Жамбыл облысының барлық аудандарында негізінен астық дақылдарын егеді. Өсімдік
Жерді пайдалану деңгейі ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігімен де анықталады.
Кесте 9.
Жамбыл облысындағы ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен шаруа (фермер) қожалықтарындағы
Ауыл шаруашылық дақылдары 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Дәнді дақылдар
ауыл шаруашылық кәсіпорындарда 11,4 10,5 8,5 9,8 13,9 15,1
шаруа қожалықтарда 14,1 16,8 14,6 15,0 24,8 23,2
Қант қызылшасы (фабрикалық)
ауыл шаруашылық кәсіпорындарда 123 130 128 103 152 163
шаруа қожалықтарда 146 220 225 189 210 241
Картоп
ауыл шаруашылық кәсіпорындарда 70 131 71 79 94 90
шаруа қожалықтарда 79 166 167 160 171 176
Көкөніс
ауыл шаруашылық кәсіпорындарда 62 74 70 107 106 99
шаруа қожалықтарда 135 115 130 165 157 181
Кестедегі мәліметтерден ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігі шаруа қожалықтарында ауыл
Кесте 10.
Шаруа (фермер) қожалықтарының жалпы түсімі және Жамбыл облысындағы өсімдік
Өсімдік шаруашылығы өнімдерінің түрлері 1998 2000 2002 2003
жалпы түсім, мың т. үл.
сал.% жалпы түсім, мың т. үл.
сал.% жалпы түсім, мың т. үл.
сал.% жалпы түсім, мың т. үл.
сал.%
Дәнді дақылдар 70,4 18,6 207,2 56,7 505,8 68,8 536,1
Қант қызылшасы (фабрикалық) 13,7 29,0 33,9 72,1 28,7 54,6
Күнбағыс 0,5 45,5 1,6 69,6 2,2 78,6 2,5 64,1
Картоп 10,5 20,8 26,5 39,1 38,8 42,1 28,0 30,0
Көкөніс 48,5 37,2 80,7 42,2 141,3 51,0 173,4 54,8
Бақша дақылдары 18,6 63,1 51,0 71,2 82,8 71,8 95,0
Жеміс, жидектер - - 1,4 26,4 1,0 14,7 1,0
Талданып отырған кезеңде өсімдік шаруашылығы өнімінің жалпы түсімінде және
Сурет 3. Өсімдік шаруашылығы негізгі өнімдерін өндірудегі шаруашылық санаттарының
қалады. Ауыл шаруашылық дақылдарының барлық түрлері бойынша өсу тенденциясы
Өсімдік шаруашылығының өнімінің жалпы түсімінде және облыстың жалпы көрсеткішіндегі
Сурет 4. Шаруашылық санаттарының мал шаруашылығы негізгі өнімдерін өндірудегі
Облыстың аграрлық секторында мал шаруашылығаның алатын орны қомақты, кең
Кесте11.
Шаруа қожалықтарының жалпы өндіргені және Жамбыл облысындағы мал шаруашылығының
Мал шаруашылығы өнімдерінің түрлері 1998 2000 2002 2003
жалпы өн-с, мың т. үл.
сал.% жалпы өн-с, мың т. үл.
сал.% жалпы өн-с, мың т. үл.
сал.% жалпы өн-с, мың т. үл.
сал.%
Ет (сойыс салмағымен) 1,2 4,6 5,1 6,1 6,1 7,1
Сүт 4,8 3,4 5,9 3,5 9,0 4,5 12,6 5,9
Жұмыртқа, млн. дана 0,6 1,6 2,4 4,5 2,2 3,0
Жүн, (нақты салмақпен), т. 130 6,9 95,0 3,7 211,0
5 суретте сиыр басының саны және сүт өндіру динамикасы
Сурет 5. Шаруа (фермер) қожалықтарындағы сиырлар саны және сүт
Өндірістің әлсіз дамуы тауарлықтың жоғары болмау және салыстырмалы түрде
Көп шаруашылықтарда ауыр қаржы жағдайы қалыптасты. Өнімді сатудан түскен
Шаруа қожалықтарының қызметіне тамақ және өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының қанағаттанарлықсыз
Өнімді базарларда өткізуде қиындық туғызады. Шаруа қожалықтары жоғары сапалы
Ауыл шаруашылық тауар өндірушілері, оның ішінде шаруа (фермер) қожалықтары
Ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің және агроөнеркәсіптік кешеннің басқа кәсіпорындары
Өнеркәсіп өнімдерін сатып алу бағасы мен ауыл шаруашылық тауар
Қазіргі кезде ауыл шаруашылық өнімдерін өндірумен қатар мүшелері коммерциялық
Сонымен бірге бірқатар шаруа (фермер) қожалықтары экономикалық жағдайлардың күрделілігіне
Талдау көрсетіп отырғандай облыс орталығы Тараз қаласына, сонымен қатар
Шаруа (фермер) қожалықтарының дамуын жетілдірілмеген мемлекеттік саясаты, жеңілдікпен несиелеудің
Шаруа қожалықтарының өзіндік өнімді өңдеуін ұйымдастыруы пайдасыз, себебі бұл
Ешқандай шаруа қожалықтары қысқа және ұзақ мерзімді банк несиелерінсіз
Шаруа (фермер) қожалықтарында белгілі бір өнімді өндіруге қажетті барлық
Шаруа (фермер) қожалықтарының дамуына обьективті және субьективті әсер ететін
3. Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтары дамуын іске асырудың негізгі
3.1. Шаруа қожалықтарының даму концепциялары
Шаруа (фермер) қожалықтарының ауыл шаруашылық өндірісінің құрылымдары ішінде рольін
Жеке адамдар немесе жанұялардың жер мен мүлік үлестері есебінен
Біздің ойымызша шаруа (фермер) қожалықтарын қаржы несиелік қолдау жүйесінде
техникалар сатып алу, тұрғын үй және өндірістік ғимараттар құрылысына,
шаруа (фермер) қожалықтарында және кооперативтерде техниканы пайдалану, жеке ауыл
шаруа (фермер) қожалықтарымен біріккен негізде өнімдерін дайындау, өңдеу, сақтау
Шаруа (фермер) қожалықтарын және өндірістік кооперативтерді айналым қаржыларымен қамтамасыз
Облыс аймақтарында кооперативтік негізде шаруа (фермер) қожалықтары дамуына өзара
Фермерлік қозғалыстарды ауылдық аймақтарды дамыту мәселелерін шешпестен орындау мүмкін
Қалыптасқан жағдайларға байланысты біздің ойымызша, шаруа қожалықтарының өндірістік-экономикалық өзін-өзі
ауыл шаруашылығының жеке өнімдерін өндіруге мамандандырылуы бойынша ассоциациялар кооперативтер
ауыл шаруашылығын материалдық ресурстармен жабдықтайтын, дайын өнімдерді дайындайтын және
Шаруа (фермер) қожалықтарының өзін-өзі басқаруының өндірістік-экономикалық органдары ауыл шаруашылық
Екі-үш жылда бір үлгілі шаруа (фермер) қожалығына облыстық конкурс,
Шаруа (фермер) қожалықтарының құрылуы мен дамуы көп жағдайда республикалық
өндірістің негізгі құралдарының құрылуы (техникалар сатып алу, өндіріс ғимараттарының
жерді жақсарту (мелорациялық жұмыстарды орындау, құнарландыру, жерге әк және
ауыл шаруашылық кооперациясының дамуы.
Инвестициялардың негізгі көздері шаруа (фермер) қожалықтарын, олардың ассоциациялары мен
Берілген концепциаларды орындау, шаруа (фермер) қожалықтарының жағдайын еңбек өнімділігін
3.2. Бизнес жоспарлаудың әдістемелік негіздері және шаруа қожалықтарының тиімді
Кәсіпкерліктің негізгі принциптерінің бірі тауарлар өндірісін, қызмет көрсетуді немесе
Жоспар дегеніміз – нақты уақыт кезеңіне қандай да бір
Қазіргі экономикалық жағдайда бизнес жоспарлау, яғни табыс алу мақсатында
Өнімді өндіру және сату, жоғары табыс пен пайда алу
Шаруа (фермер) қожалығының өндірістік-қаржылық бизнес-жоспары әдетте шаруашылық жылға жасалады.
Қазіргі экономикалық жағдайда бизнес-жоспарлау шаруа (фермер)қожалықтарының алдында тұрған және
Шаруа (фермер) қожалықтарына бизнес-жоспар жасау әдістемесі салыстырмалы түрде ірі
Бизнес-жоспарды жасағанда шаруашылықтың сыртқы ортасын және оның өндірістік қаржылық
Нарық сиымдылығын, оның сәйкес тауарларымен (өнімдермен) қанығу деңгейін анықтау
Кейбір ауыл шаруашылық өнімдері үшін нарық жеткілікті сиымды болып
Нарық конъюнктурасын зерттеудің келесі кезеңі нақты берілген кезеңде шаруашылық
Шаруа (фермер) қожалықтарының дамуын жоспарлауда бәсекелес ортаны толық зерттеу
Бақыланатын нарық үлесі бойынша шаруашылықтың негізгі бәсекелестері кім болып
Тұтынушылық қасиеттері мен сапасы бойынша бәсекелестердің өнімдері қандай болып
Бәсекелестердің өнімдеріне баға деңгейі қандай?
Бәсекелестердің өнімді өткізуінің негізгі нарықтары. Олардың маркетингтік қызметі.
Шаруа (фермер) қожалықтарының бизнес-жоспарын жасау үшін ішкі ортаны, яғни
мүліктердің амортизациялық мерзімі, оның тозуы және шамаланған ауыстыру уақыты
фермерлік қожалықтың еңбекке қабілетті мүшелерінің мамандығы, жасы, тәжірибесі туралы,
ресурстарды пайдаланудағы қол жеткізген нәтижелер туралы, оның ішінде өнімдердің
өндірілетін өнімнің бір данасына, 1 га ауыл шаруашылық алқаптарына,
өнімнің өзіндік құны туралы.
Сонымен қатар шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижелері туралы ақпараттар қажет.
Бизнес-жоспардың бәсекеге қабілеттіліктің мүмкін болатын нұсқаларының маңызды шарты жоспарланатын
Негізгі бағыты өсімдік және мал шаруашылығы өнімдерін өндіру болып
Тәжірибе көрсетіп отырғандай бизнес-жоспардың нұсқаларын таңдаудың таңдау белгілерін жиі
Шаруа (фермер) қожалықтарының тиімді қызметіне ұйымдастыру-экономикалық және табиғи сипаттағы
Мамандану ерекшелігі оның ұзақ мерзімділігінде болып табылады. Қалыптасқан шаруашылықты
шаруашылық мүшелерінің белгілі бір салаға, қызмет түріне жеке бейімділігі;
шаруашылық мүшелерінің белгілі бір салада кәсіптік мамандығы, жұмыс тәжірибесі
шаруашылық жұмыскерлерінің құрамы және оларды өндірістегі жұмыспен қамту қажеттілігі;
шаруашылық ұйымдастырылатын жердің ерекшеліктері;
шаруа қожалығын ұйымдастыру кезеңінде жер учаскесінде оған бөлінген дайын
экономикалық жағдай, оның ішінде нарықтың белгілі бір өнімдермен қанықтығы,
Шаруа (фермер) қожалықтарының көлемін негіздегенде жоғарыда аталғандардан басқа олардың
Жамбыл облысында шаруа (фермер) қожалықтарының тиімділігін арттыруға негізделіп жүргізілген
Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының қалыптасқан типтерін жалпы анықтау, көптеген ғалымдардың
Жоғарыда қаралған материалдардың жалпы талдауы біздің жағдайымыздағы шаруа (фермер)
Барлық классификациялық белгілер шаруа (фермер) қожалықтарының үш әлеуметтік-экономикалык типі
Шаруа (фермер) қожалықтары мамандандырылуының тиімділігін арттыруды жоспарлау мен басқаруға
Мысалы, оптималдылық принципінің мәні х = (х,,х2,...,хп), мұндағы х1,(
Бұл жердегі "дұрыс" сөзі оптималдылық критериінің кейбірін, яғни жоспарлы-басқару
"Өндірістік қызметінің ішкі мүмкіндіктері мен сыртқы жағдайларын есепке алатын"
Жоспарлау мен басқарудағы оптималдылық принципін тәжірибе жүзінде іске асыру
тах(тіп)f( ), (1); x
мұндағы - оптималдылық критериінің математикалық жазбасы
тах(тіп)f(х1 ,х2, ...,хn) (3)
мұндағы шектеулер φ1, (х1 , х2, ...,хn) {
φ2, (х1 , х2, ...,хn) { }b2, (4);
φm, (х1 , х2, ...,хn) { }bm, хj
Бұл шарт (5) міндетті емес, бірақ қажеттілік болған жағдайда
Барынша ықшамдалған жазба:
тах(тіп)f(х1 ,х2 ,...,хn), (6); φi, (х1 , х2, ...,хn)
Аталған тапсырмалар (6) - (8) - оптималды (математикалық) бағдарламалаудың
Вектор (басқарушы айнымалыларының жинағы хj ,
Осы жағдайда, нақты өндірістік жағдайда оптималды басқару тәртібін таңдау
Жамбыл облысының шаруа (фермер) қожалықтарының көлемін шаруашылық типі мен
(9); (10);
Одан да дұрыс көрнекілік үшін тах (тіп)
Сызықтық бағдарламалаудың жақсы жасалынған математикалық аппараты оптималды жоспарды тиімді
Қоалқылық есептің айнымалыларын уі объективті шартталған бағалар, немесе қосалқылық
min (12)
Қосалқы жұптың әрбір есебі сызықтық бағдарламалаудың өздігінше (жеке) есебі
Қосалқы есеп бастапқыға қатынасында келесідей ережелерге сәйкес құрылады:
1) бастапқы есептің мақсатты функциясы (1)-(3) максимумға, ал қосалқы
бастапқы есептің шектеулер жүйесіндегі (2) белгісіздер бойынша коэффициенттерден құралған
екілік есепте айнымалылар саны бастапқы есептің функцияық шектеулер санына
4) қосалқы есептің мақсатты функциясында (4) белгісіздер кезіндегі коэффициенттер
5) бір есептің әрбір шектеуіне басқа есептің айнымалысы сәйкес
Өнім өндіруді оптималдандырудың математикалық әдісі және Жамбыл облысы шаруа
I нұсқа II нұсқа III нұсқа
Ауыл шаруашылық дақылдарының жері, га 50 72 110
Қорлар (материалдық шығындар), мың га 2729,7 3659,5 5059,0
Өнім өндіру, ц 700 1000 1500
Максимум пайда кезіндегі өнім өндіру көлемін және оптималды пайдалылық
Нақты бар мәліметтерді есепке ала отырып, модель келесідей түрге
= 700 х1+1000 x2+1500 х3
50х1+72 х2+110 х3 232 Параметрлер бойынша
2729,7 х1 + 3659,5 х2 + 5059 х3
700 х1 + 1000 х2 + 1500 х3
х1 700
х2 1000
х3 1500 Жоспарлы тауарлы өнім
Есепті симплексті әдіспен шешу нәтижесінде оптималды деңгейі алынды
х1 = 491,6
х2 = 750,6
х3 = 1003,5
Кесте 12.
Өсімдік-мал шаруашылығы бағытындағы шаруа (фермер) қожалықтарының оптималды модельдері
Егістік, га Ірі қара мал, бас Қой, ешкі, бас
I нұсқа
Астық
Көкөніс, бақша
Жем-шөп
Ет
Сүт
Жүн
Барлығы
35
10
5
50
10
10
100
100
20
180
80
18
2000
2,5
700
1800
400
18
200
2,5
1000
800
300
25000
2500
4500
700
1440
120
450
500
11,3
3221,3
595
1250
105
340
430
9,7
2729,7
105
190
15
110
70
1,6
491,6
17,6
15,2
14,3
32,4
16,3
16,5
18,0
II нұсқа
Астық
Көкөніс, бақша
Жем-шөп
Ет
Сүт
Жүн
Барлығы
50
12
10
72
15
15
150
150
20
180
80
18
2000
2,5
1000
2160
800
27
300
3,8
1000
800
300
25000
2500
4500
1000
1728
240
675
750
17,1
4410,1
780
1520
200
500
645
14,5
3659,5
220
208
40
175
105
2,6
750,6
28,2
13,6
20,0
35,0
16,3
18,0
20,6
III нұсқа
Астық
Көкөніс, бақша
Жем-шөп
Ет
Сүт
Жүн
Барлығы
75
15
20
110
20
20
200
200
20
180
80
18
2000
2,5
1500
2700
1600
36
400
5,0
1000
800
300
25000
2500
4500
1500
2160
480
900
1000
22,5
6062,5
1205
1920
405
710
800
19,0
5059
295
240
75
190
200
3,5
1003,5
24,7
12,5
18,5
26,7
25,0
18,4
19,8
Өсімдік-мал шаруашылығы бағытындағы шаруа (фермер) қожалықтарының ұсынылған модельдерінің талдауы
Бүгінгі таңда, өкінішке орай, шаруа (фермер) қожалықтары тәжірибесінде негізінен
Өсімдік-мал шаруашылығы типіндегі шаруа (фермер) қожалықтары модельдерінің тиімді параметрлерін
Аймақтандыру мен мамандандырудың бұл принциптерін тереңдету мына бағыттарда жүруі
3.3. Жамбыл облысында шаруа қожалықтарының кластерлік даму бағдарламасы
Қазір дүниежүзінде көптеген табысты жұмыс істеп жатқан кластерлер бар.
Кластердің теориясында және дүниежүзілік тәжірибесінде бірдей түсінік жоқ. Барлығы
Кластер – бұл географиялық өзара байланысты кәсіпорындардың тобы (өндірушілер,
Аграрлық азық-түлік секторындағы бизнестің ары қарай дамуы өзара байланысты
АӨК ары қарай дамуы нақ кластерлік идеология негізінде жүруі
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен өңдеуде кластерлік тәсілді белсендірек
Өнімді өндіріп, одан сапалы соңғы өнім алып, оның өзіндік
Селекциялық - асылдандыру жұмыстары жақсарып, асыл тұқымды зауыттар мен
Облыста ауыл шаруашылығы өнімдерін ұқсатумен 364 шағын зауыттар шұғылданады,
Бірақ, бұл шағын кәсіпорындардың өнімдерінің сапасы төмен және көлемінің
Облыстың аграрлық секторында мал шаруашылығаның алатын орны қомақты, кең
Алайда, бұрынғы өндіріс байланыстары күйреуі, бағалардың диспаритеті, қайта өңдеу
Жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде, бірқатар кешенді шаралар орындалғанының арқасында, соңғы
1998 жылдан бастап мал басы тұрақтаныл, өсіп келеді. 2002
Мал шаруашылығы өнімдерін өндірудің қазіргі көлемі ішкі рыноктың сұраныс
2003 жылы Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтарының мал шаруашылығы өнімдерін
Ауыл шаруашылығына кеңес беру орталығын құру ұсынылады. Мысалы, Польшада
Облыста "Асылдандыру" ААҚ дистрибьюторлық орталығы қызмет көрсетеді. Оларды аталық
Осы кәсіпорынның мүмкіндіктерін пайдаланып, шаруа қожалықтардағы малдарды жоғары өнімді
Алынған мал терілері шикізатын арнайы салынған тері өңдейтін кәсіпорынға
Шаруа қожалықтарынан жүннен бұйымдар дайындаушы шағын кәсіпорны қызметкерлерімен Алғашқы
Тараз қаласы «Жібек жолы» туристік орталығы болады. Осыған байланысты
Өсімдік шаруашылығы бойынша дәнді дақылдар егістігінің көлемі 2003 жылыл
Көкөніс бойынша өнімдерді өңдеу үшін олардың сапасын жоғалтпау, тасымалдау
Қорытынды
1. Шаруа қожалықтарының ұйымдастырылуы мен қызметін жүргізуінің теориялық негіздері
Ауылдық жерлердегі шаруашылықтың жаңа формасының бірі, қазіргі ауылдық аймақтағы
2. Шаруа (фермер) қожалығының даму динамикасы олардың санының тұрақты
3. 1990-2003 жылдар аралығында ауылдағы барлық шаруашылық нысандары мен
Мал шаруашылығы өнімдері өндірісінің құрылымында соңғы жылдары жеке сектордың
Талданып отырған кезең ішінде ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен басқа
4. Егістік көлемі 2003 жылы 1998 жылмен салыстырғанда 3,22
5. Шаруа (фермер) қожалықтарының құрылуы мен дамуы көп жағдайда
өндірістің негізгі құралдарының құрылуы (техникалар сатып алу, өндіріс ғимараттарының
жерді жақсарту (мелорациялық жұмыстарды орындау, құнарландыру, жерге әк және
ауыл шаруашылық кооперациясының дамуы.
6. Шаруа (фермер) қожалықтарының ұйымдық модельдерін қалыптастыру жөнінде нақты
7. Жұмыста Жамбыл облысы жағдайында шаруа қожалықтарының ауыл шаруашылығы
Қолданылған әдебиеттер
«Шағын кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы» ҚР Заңы. №
«Шаруа (фермер) қожалықтары туралы» ҚР Заңы. 31 наурыз, 1998
«Қаржы лизингі туралы» ҚР Заңы. №78-11, 5 шілде
«Салық және басқа да бюджетке міндетті төлемдер туралы» Қазақстан
2001-2003 жылдардағы Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және
Жамбыл облысының 2003-2005 жылдарға арналған аграрлық азық-түлік «Ауыл» бағдарламасы.
Аймаков Б. Налоговая система в условиях рыночных отношений -
Абдильдина Л.И., Бельгибаев К.М. Экономика сельского хозяйства. – Алматы:
Бинатов Ю.Г. Аренда, кооперация и фермерские хозяйства за рубежом
Калиев Г.А., Сатыбалдин А.А., Турсунов С.Т. Казахстан: рынок в
Коваленко Н.Я. Экономика сельского хозяйства. Курс лекций. – М.:Ассоциация
Петренко И.Я., Чужинов П.И. Экономика сельскохозяйственного производства.- Алматы: Кайнар,
Смит П. Хозяин на земле: (Пособие для тех, кого
Алипов “Воздействие налогообложения на развитие малого и среднего бизнеса”
Архипов А., Баткалина Г., Калинин В. Государство и малый
Баккет М. Фермерское производство: организация, управление, анализ //Пер. с
Баланев С.А., Куприенко И.В. Фонд развития бизнеса: эффективная помощь
Бекбауов Б. Ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін талдау. // Қаржы
Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности.
Вестник, Министерство государственных доходов Республики Казахстан, 2000, 2001.
Дауранов И., Шишкина А., Рудецких А. “Проблемы развития малого
Диярханов В. “Роль малого бизнеса в экономике Тайваня” /
Карагусова Г.Л. Налоги: Сущность и практика использования. - Алматы:
Климкин С.И. Правовые формы предпринимательства в РК. Алматы, Баспа
Ковалева A.M. Финансы: Учебное пособие. - М.: Финансы и
Қазақстанның ауыл, орман және балық шаруашылығы 2003 жылы. Статистикалық
Мамыров Н.К., Яновская О.А. “Предпринимательсво в РК” / Саясат,
Мухамбетова Ж.А. Экономическое развитие Казахстана в 90-е годы. Автореферат
Пчелинцев В.С. Основные формы фермерских хозяйств в развитых капиталистических
Сабден О., Тургинбаева А., Сабденова Ж. “Многокритериальная оценка развития
Спектор М. “Научное обеспечение развития малого бизнеса” / Вестник
Султангазин А. “Новая роль малого предпринимательства в рыночной экономике”
Устраих А. “Проектное финансирование: опыт совместного предпринимательства” / Международная
Юрков С. “Предпринимательство и нововведения в современных фирмах” /
Юсупжанов З.Т. Малый бизнес в структуре общественного производства. Автореферат
36. www.vkpk.nauka.ru сайты
6