Кіріспе...................
I Бастауыш сынып оқушыларының ес процесінің ғылыми-теориялық
1.1 Ес процесінің бастауыш сынып оқушыларында алатын орны.........
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының ес процесі дамуының
психологиялық ерекшеліктерінің маңызы.............
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетінің
Қорытынды..............................
Қосымша әдебиеттер тізімі........................
КІРІСПЕ
Зертттеу өзектілігі. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Жеке адамның
Қазақстан Республикасы өркениетті елдер қатарына қосылу жолында саяси
Білімді жеке тұлғаға қарай бағыттау, оқушының «Мен» менталитетін қалыптастыру
ХХІ ғасыр ұлттық бәсеке, ақпараттық сайыс, инновациялық технологиялар, күрделі
Бастауыш сынып оқушыларының дамуының әлеуметтік ситуация ерекшеліктері оған тән
Ес осы заманғы психология ғылымының даму сатысында өзекті мәселенің
Сондықтан зерттеу тақырыбым «Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының ес процесінің дамуын,
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтауының
жеке дара ерекшеліктері мен қасиеттерінің қызметтерін зерттеу.
Зерттеу базасы: Тараз қаласы А.Гайдар атындағы № 35 орта
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының ес процесі.
Зерттеу болжамы: Егер ес процесіне арналған тапсырмалар баланың
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының ес процесі мәселесі туралы
2. Бастауыш сынып оқушыларының ес процесі психологиялық мазмұнын
3. Ес процесін тәжірибе жүзінде зерттеуге арналған арнайы әдістемелерді
4. Психодиагностикалық мәліметтерді қорытындылау.
5. Ес процесі қасиеттерінің түріне байланысты қалыптастырып дамыту жаттығуларын
Зерттеудің әдістері: Бақылау, тренинг, психодиагностикалық әдістерді қолдану.
Зерттеу жұмысының теориялық әдіснамалық негізі бастауыш сынып оқушыларының
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Әлемдік психология тарихындағы ойшылдардың еңбектеріне сүйену
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспе, теориялық бөлім, тәжірибелік бөлім және
I. Бастауыш сынып оқушыларының ес процесінің ғылыми-теориялық
1.1 Ес процесінің бастауыш сынып оқушыларында алатын орны
Ес – бұл есте қалдыру, сақтау және кейін адамның
Еріксіз есте сақтауды зерттеген психолог П.И.Зинченко еріксіз есте сақтаудың
орындауды болжаған жағдайда көбейтіндігін анықтаған (мысалы, сөздерді ойлап табу,
Ерікті есте калдырудың мектеп оқушыларының оқу жұмысында орны ерекше.
Баланың есі туғаннан былай қарай дами бастайды. Мәселен, төрт-бес
Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау мен еске түсіру
Бастауыш сынып оқушыларының ықтиярсыз есте сақтауы мен
Демек, балалардың мектепке дейінгі кезеңнін алдында және мектепке дейінгі
Есте сақтау мен еске түсірудің ықтиярлы формалары естияр шақта
Естің ықтиярлы формаларын меңгеру бірнеше кезеңнен тұрады. Олардың біріншісінде
Бастауыш сынып оқушыларының әрекетінің жаңа түрлерін, үлкендердің оған
Есте сақтау мен еске түсірудің жолдарын бала өз ойынан
Ықтиярлы есте сақтауды меңгерудегі айтарлықтай жетістіктере қарамастан тіпті бастауыш
Белгілі бір материал төңірегіндегі баланың белсенді ақыл-ой қызметімен
байланысты ықтиярсыз есте сақтау бастауыш сыныптың аяғына дейін сол
Бастауыш сынып оқушыларының кейбіреулерінде эйдетикалық ес деп аталатын
Баланың ерікті және еріксіз есі.
Баланың ес механизмі еріксіз есте сақтаумен жеткілікті болмайды. Психикада
3-7 жастағы балалрдың есін зерттеген З.М.Истомина дамудың 3 мнемикалық
6 жасар балада ес дамуының екінші және үшінші деңгейге
Сонымен бала мнемикалық мақсатты жақсы ажырата алады. Бұл баланың
Есте сақтау бір нәрсемен мотивтелген болуы қажет, ал мнемикалық
Баланың ерікті ес дамуының маңызды көрсеткіші тек оның өзі
алдына мнемикалық міндетті өзбетінше қоя білу немесе қабылдай алу
Бастауыш сынып оқушыларының елестерін дамытып отыру, оларды оқу
Қызығы, бақылау тобында мнемикалық қабылдауға үйретпеді, ал балалар өз
Арнайы оқыту нәтижесінде балалар логикалық есте сақтаудың мағыналық арақатынас
Мұндай үйретуді 2 кезеңде жүзеге асыруға болады: біріншісінде мағыналық
Мнемикалық әрекетке үйрету барысында табыс жүктемесі, егер оның құрылымы
Сөйлеу әрекеті кезеңі. Бала суреттермен алдын ала танысқаннан кейін
Ықтиярлы, естің дамуы да зейін мен қиялдың ықтиярлы формаларының
Адамның бұрын қабылдаған нәрселері мен құбылыстарын, бейнелер мен көңіл-күйлерін
Естің материялды негізі болып бас ми қабықшасындағы жүйкелердің уақытша
Естің физиологиялық аймағында жүргізетін зерттеулер оның механизімінің өте күрделі
Тәжірбиенің сақталуы, сонымен қоса туа пайда болған тәжірибе (инстинкт),
биохимиялық құрылымы мен функциясымен байланыстырады. Онда өткен ұрпақ пен
Әр адам есінің өзіндік ерекшеліктері болады. Біреулер есінде тез
Бас ми қабықшасындағы бұрын қалыптасқан ассоциативті жүйелерді бұрын алған
Жаңа мазмұнды қабылдау негізінде бұрын сақталған әсерлердің тірілуі мүмкін,
Сөз арнайы тітіркендіргіш болып табылуымен адаммен қабылданатын заттармен (әрекет
Отандық психологтардың зерттеуі адам есінің функциясы мен табиғатты түсінуге
«Нысана енжар қабылдаудың объектісі емес, субъектінің іс-әрекет пәні болғанда
Адамның есте сақтауы образдық,қозғалыс, эмоционалды және мағыналық ес түрлеріне
Адам қайта жаңғыртуда тек бұрын қабылдаған өзінің іс-әрекеттік тәжірибеесін
Балалық шақтың түрлі кезеңдерінде естің дамуы:
Ерте балалық шақ. Балалардың есте сақтауы ырғақтылықпен сипатталады жеңіл
Н.Н.Красногорский мен Н.И.Касаткина 3 айлық баланың барлық
анализаторлары мен шартты рефлексінің өңделуін қосу деген. Балалардың есте
Қозғалысты есте сақтау – баланың өмірінің 1-ші айынан бастап
Вербальді есте сақтау – бала өмірінің 2-ші жылында материалдарды
Таным процесінде есте сақтау қабылдаудан бөлінбейді. Таныс, жақын адамдардың:
Өмірінің бірінші жылының бойында танымның жабу түрі үлкейеді.
әрекетін қолайлы жағдаймен жасалады.
Естің өзіндік заңдары бар. Олардың кейбірі мыналар:
1) Адамның алдына қойған мақсаты анық, ашық болса, оның
2) Адам жаттайтын материалдарын жақсылап түсінсе, ақыл-ойынан екшелеп әткізсе,
3) Есте қалдыру және жаттау нәтижелі болу үшін әр
Өмірінің екінші жылында заттарды ұстап алудың қарапайым қозғалыстары жеңіл
Е.Бибанова екінші жылғы балаларды бақылай отырып, мынаны ерекшелейді: 1
Үшінші жылы баланың қозғалысты ес негізінде әлі өте осал
Бұл уақытта балаларды допты лақтыруға және қағуға, оны ұруға,
кедергі жасайды. Бақылаудың Болмауы және орындалатын қозғалысты нығайту немесе
Мектепке дейінгі балалық шақта естің әсіресе – сөзге ес
Бұл уақытта арнайы сөздік есті де бөліп көрсетуге болады,
Мектепке бару балалардың логикалық есін дамытуда үлкен роль атқарады,
Балалар осы жаста үлкендерден естіген мазақ (немесе әзіл) сөздерді,
қайталайды: «киска, киска, киска ... (брись), на дорожку не
Бала өмірінің 2 жылында алғаш жүріп жатқан ол көптеген
Ес процесінің өзі де өзгереді. Тану негізінде елестету де
Елестеудің ертеректегі формалары қозғалыс есінде есепті алға шығады, мәселен
Естің мұндай көріністері айқын мәнерлі ырықсыз, «ұрындырушы» сипатқа ие.
Анасының қонаққа немесе театрға киетін әдемі көйлегін көрген
бейне бойынша есте сақтау мен қайта жаңғырту, ал кейіннен
Бастауыш сынып оқушыларының әрекетінің мінездемесі әр түрлі. Олар
Танымал образды қайта құрумен жаңаны құрастыруда іс-әрекеттің рөлі бүкіл
Түсіну деңгейлері. Балалардың елестетулерін зерттеуде, баланың есінде қалған бейнелерді
1. Тану деңгейі. Бала зат туралы түсінікті тек мүсін
2. Пассивті бейнелеу деңгейі. Балада таныс сұрақтарға бейне туындайды:
Осындай түсінік елестетулер қандайда бір затты көргенде де болады:
3. Қабылданған түсініктерді еркін қолдану деңгейі. Ойша бейнелерді сақтау,
мүмкіндік береді.
4. Шығармашылық бейнелеудің ең жоғарғы деңгейінде адам есінде қалған
Бастауыш сынып оқушыларында бейнелі естің дамуында айтарлықтай өзгерістер көрінеді.
1. Есте қалатын түсініктер көлемі үлкейеді.
2. Қабылдау мәдениетінің арқасында балалардағы диффузиялық, бөлек, құрылымды түсінік,
3. Түсініктер байланысты жүйелі болады. Олар топтарға, категорияларға немесе
4. Есте қалатын образдардың алмасуы, қимылы өседі. Бала оларды
5. Түсініктер мәнді бола отырып, басқаруға тәуелді болады. Мектепке
Бастауыш сынып оқушыларының түрлі дағдылар, соның ішінде еңбектік
Балалардағы дағдының қалыптасуын зерттеу мынаны көрсетеді: 3-4 жастағы балалар
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының ес процесі дамуының
психологиялық ерекшеліктерінің маңызы
Бастауыш сынып оқушыларының дамуының жаңа әлеуметтік ситуациясының айналада
Шетел психологиясында балалар тек сәбилік кезенде ғана емес, жалпы
Бұл көзқарас әруақытта біз бақылап отырған шындықпен, деректермен толық
бастайды. [5,217б]
Мектепке дейінгі балалық шақта (үш, жеті жасқа дейін) организмнің
Дене дамуы баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен
Рөлдік ойынның психикалық іс-әрекеттің басқа формаларын дамыту үшін де
Бастауыш сынып оқушыларының әлеуметтік ситуация ерекшеліктері оған тән
Балаларда ес олардың өмірінің алғашқы күндерінен бастап дамиды. Естің
Ес оқытудың негізгі шарты болып табылады. Сонымен катар естің
козғалыстарын жасай бастайды. [5; -217б]
Ойын іс-әрекеті ырықты зейін мен ырықты естің дамуына көмектеседі.
Ес барлық тіршілік иелерінде болады, бірақ ес адамда ғана
Бастауыш сынып оқушыларының ойыны сәл басқаша өтеді. Егер
Таным іс-әрекеттерінің барлық түрлерін жетілдіру баланың тілін дамытуға сүйенеді.
Бастауыш сынып оқушыларының ырықсыз зейіні мен естің басым
Бастауыш сынып оқушыларының аралығында балаларда есте сақтаудың көлемі
Есте сақтауды ең маңызды баланың белсенділігі болып табылады. Егер
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетінің,
Бастауыш сыныпта оқушылар жүйелі түрде кеңейе түсетін тәжірибені иеленеді:
Образдық (бейнелік) ес. Елестер немесе бұрын қабылдаған заттар бейнесінің
Ерте кездегі балалар елестерінің ерекшеліктері олардың күңгірттігі, біріктірілгендігі, жүйесіздігі,
Балалар суреттері баладағы ой-елестердің ерекшеліктері туралы хабардар етеді. Қателіктер
Балалардың суреті үш даму кезеңінен кезекпен өту арқылы өзгереді.
а) Қаракөл (Каракуль) кезеңі (2-3 жас)
б) Үлгі (схема) кезеңі (4-8 жас)
в) Үлгінің болмауы (8-12 жас).
3 жасқа дейін бала қарындашты жәй ғана ұстап жүргізу
Екінші кезеңдегі бейнелер мынадай сипаттамаларға ие: а) суретте негізгі
астынан аяқтары көрінеді.
Баланың қолындағы суретімен бірге төменгі сатыдан жоғарғысына өтуіне оны
Бала нені уайымдаса соны салады, ол өзінің суреттерінде өзінің
Үлкен мектепке дейінгілерде бірте-бірте жаңа бейне жасау үшін немесе
Материалды есте сақтауда балалар әрекетінің рөлі.
Қандай да бір жағдай амалдарын есте сақтауда, есте сақтау
З.М.Истомина мектеп жасына дейінгі балаларда төрт түрлі әрекетті сөздердің
Кестеде көрсетілгендей, баланың жас шамасына қарай оның барлық әрекет
Балалардың әр түрлі кезеңде дамуында есте сақтау тәсілдері ерекше
Ерікті ес – бастауыш сыныпта оқушылар өзіндік есте сақтаудың
Бұл З.М.Истоминнің зерттеулерін көруге болады. 3 жас пен 8
3. З.М. Богуславская әдейі қабылдау және бейненің арасындағы арақатынас
а) Оқыту процесі педогогтің қолданған әдісіне қарап түрлі нәтижелер
б) Балаларды суреттері жақсара бастайды, егер оларда бөлшектік емес,
в) Балалардағы объектілер және олардың бейнелері туралы елестетулердің
1. «Есте сақтау типін зерттеу»
Мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау түрлерінің (көру, есту,
Қажетті құралдар: Есте сақтауға арналған тесттік сөздер жиынтығы.
Орындалуы: Оқушыларға есте сақтау үшін 4 топтағы сөздер біртіндеп
Нұсқау: «Мен қазір сендерге бірқатар сөздерді оқимын. Сіздерді зейін
Бірінші жиындағы сөздер арасында 4-5 секунд ұзіліс болады (оқу
Бірнеше уақыттан кейін (10 минут) оқушыларға көру арқылы есте
1 бөлім
Нұсқау: «Қазір тақтада жазылған сөздерді зейін қойып оқып, соңынан
2 бөлім
Нұсқау: «Қазір мен сөздерді дауыстап оқимын, ал сен артынша
5-10 минуттық үзілістен кейін көру-қозғалысты есту арқылы есте сақтауға
3 бөлім
Нұсқау: «Қазір мен сөздерді оқимын, ал сендер осы уақытта
Нәтижені өңдеу:
Алдымен әр жобада дұрыс жаңғыртылған сөздер анықталады.
Алынған көрсеткіштер келесі кестеге енгізіледі:
3. Суреттерді еске сақта.
Мақсаты: Көру арқылы қысқа мерзімді есте сақтаудың көлемін
Нұсқау: Балаларға ынталандыру ретінде бейнеленген
«Мына суретте тоғыз әр түрлі фигуралар берілген. Оларды
көрсетілген тоғыз фигуралардан басқа, сен әлі көрмеген
Ынталандыру суретіне негізгі уақыт (1-а сурет)
Нәтижелерді бағалау:
10 ұпай – бала 45 секундттан аз уақыт
8-9 ұпай – бала 45-тен 55 сек.уақыт ішінде
6-7 ұпай – бала 55-тен 65 сек.уақыт ішінде 5-6
4-5 ұпай – бала 65-тен 75 сек. уақыт ішінде
2-3 ұпай – бала 75-тен 85 сек.уақыт ішінде
0-1 ұпай – бала 90 сек. және одан
Даму деңгейі туралы қорытынды:
10 ұпай - өте жоғары
8-9 ұпай –жоғары 9- оқушы
4-7ұпай – орташа 5- оқушы
2-3 ұпай – төмен
0-1 ұпай - өте төмен
ҚОРЫТЫНДЫ
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Инновациялық білім арқылы экономикалық білімге» атты дәрісінде:
Жұмыс қорытындысында ескеретін жайт – оқушылар ес процесін тәрбиелеу
Қоғамда адамға деген қатынасты білдіретін зейінділік мінездің бір қыры
Теориялық білімді практикада қолдану негіздерінде зерттеу жүргізудің нәтижесі жасөспірімдердің
Қорытындылай келе, ес процесі дамуының адам өмірінде алатын орнын,
Әдебиеттер тізімі:
1. Қазақстан Республикасы «Білім туралы» заңы //Астана –
2. Халықтық педагогика – отбасы тәрбиесінде // Қазақстан мектебі
Алматы, 2009 - № 2
3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беру тұжырымдамасы.
4. Қ.Ж. Бұзаубақова. Педагогикалық тренинг жеке тұлағаны дамыту
5. Қ.Сейіталиев. Жалпы Психология.//-Алматы. -«Білім» 2007ж
6. Қ. Жарықбаев. Жантану оқулығы.// -Алматы. -2008ж
7. В.С.Мухина. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы.//- Алматы.
8. Т.Тәжібаев. Жалпы психология.// -Алматы. – 1996ж
9. Ә.Алдамұратова. Жалпы психология.// - Алматы 1996ж
10. К.С.Жұмасов. Психология.// «Фолиант» баспасы,-Астана. -2006ж
11. С.М.Жақыпов «Жалпы психологияға кіріспе» Алматы, «Қазақ университтеті»
12. Қ.Жарықбаев «Психология» Алматы, «Білім»
13. Сабет Бап-Баба «Жалпы психология» Алматы, Дарын 2003ж
14. В.В Богословский «Жалпы психология» Москва пр 1993ж
15. М.М.Муханов. Жас ерекшелік және педогогикалық психология.//
Алматы,1981ж
16. С.М.Жақыпов, Ф.Бизакова Білім беру жүйесінде қолданылатын психодиагностикалық тесттер.24-31
17. Ш.Мамашбаева. Мектеп психологіне көмекші құрал.// «Фолиант» баспасы,-Астана. -2008ж
18. Ә.Н.Нысанбаева. Адамзат ақыл-ойының қазынасы: Когнитивті психология. 7 том.
19. Г.Шөкеева. Мектептегі психология// Есте сақтау қабілетін дамыту. №4(16),
20. Дарындылықтың психологиялық диагностикасы (әдістемелер жинағы) – Астана: «Дарын»,