Мазмұны
КІРІСПЕ...........................3
1 БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Бауыржан Момышұлының өмірі мен өскен ортасы........8
1.2 Бауыржан Момышұлының шығармашылық қызметі...20
2 СОҒЫС ӨНЕРІНЕ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
2.1 Соғысқа дейінгі әскери қызметі және соғыс кезіндегі іс
2.2 Соғыстан кейінгі академиядағы дәрістері – соғыс тактикасына
қосқан жаңалығы............................39
3 СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ӨМІРІ
3.1 Батырдан қалған өсиеттер............56
3.2 Бауыржан Момышұлының дүниетанымындағы патриоттық сезім.....66
ҚОРЫТЫНДЫ............80
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.........................83
Термин сөздердің түсіндермесі
КСРО- Кеңес Социалистік Республикалар одағы
ГПЗ — головная походная застава, басқы жорық күзетушілері
БПЗ — фланговая застава, екі қанатты қорғаушылар
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тәуелсіз мемлекетіміздің құрылуы - қазақ халқының
Тәуелсіздікке жеткізген жол даңғыл болған жоқ, ол ұлы белестерден,
Бауыржан Момышұлы - даңқты қолбасшы, КСРО-ның жоғарғы әскери академиясының
Демек, Бауыржан Момышұлы соғыс өнеріне қосқан үлесі жайлы
Халық батыры, батальонның аты аңызға айналған командирі Бауыржан Момышұлы,
Қазақстанның, әскери қызметшілері мен жеткіншек әскер жасындағы жастарды жауынгерлік
Дипломдық зерттеудің негізгі нысаны. Бауыржан Момышұлының соғыс өнеріне қосқан
Бауыржан Момышұлының өмірі мен өскен ортасын әскери жолын,
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бауыржан Момышұлының соғыс өнеріне қосқан үлесі
Шетелдік ғалымдардың ішінде бұл тақырыпқа А.Бек, А.Кривицкий Бауыржан атамыз
Қазақстан зерттеушілері Әзілхан Нұршайықовтың „Ақиқат пен аңыз”, келіні
Отандық тарих саласында өзінше үлес қосып келе жатқан ф.ғ.д.,
«Бауыржантану» саласын зерттеуде тарих ғылымының саласынан (М.Айтказина),
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Мұнда ең алғашқылардың бірі Әзілхан
Екінші топтағы деректер өзінше бір төбе саналады. Мәселен, Е.Жұматаеваның
Деректердің келесі тобын мерзімдік баспасөз материалдары құрайды. Бауыржан Момышұлы
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері – Дипломдық жұмыстың негізгі
Алға қойылған мақсатқа жетуде мынадай нақты міндеттерді шешу көзделді:
- Бауыржан Момышұлының өмірі мен
- Бауыржан Момышұлының шығармаларындағы патриоттық
- Соғысқа дейінгі әскери қызметі және
- Соғыстан кейінгі академиядағы дәрістері – соғыс тактикасына
- Батырдан қалған өсиеттері жөнінде
- Бауыржан Момышұлының дүниетанымындағы патриоттық
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Дипломдық жұмыстың теориялық-методологиялық
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі. 1910 – 1982 жылдар, яғни
Аумақтық шегі. Қазақстан мен Өзбекстан және Ресей Федерациясының тұтастай
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Кең көлемдегі деректік материалдар негізінде
Бауыржан Момышұлының толық өмірбаяны мен өскен ортасы және шығармашылығы
Бауыржан Момышұлының соғысқа дейінгі әскери қызметі мен соғыс кезіндегі
Бүгінгі таңда Бауыржан Момышұлынан қалған өсиеттердің еліміздің жас
Қарастырылып отырған мәселелер арқылы қазақ батырының бүкіл бойындағы қасиеттеріне
Зерттеу жұмысының ғылыми-практикалық маңыздылығы. Дипломда жасалынған тұжырымдар мен қорытындыларды
Сонымен бірге зерттеу жұмысының тұжырымдарын Бауыржан Момышұлының өмірі,
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Бауыржан Момышұлының соғыс өнеріне қосқан
-Бауыржан Момышұлының өмірі мен өскен ортасы және
- Бауыржан Момышұлының соғыс кезіндегі тапқырлығын;
- Бауыржан Момышұлының соғыс өнеріне қосқан дәрісбаяндарын;
- Батырдың ұрыс жолы, әскери зерегі мен атамекенді қорғау
Дипломның құрылымы. Диплом кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
1 Бауыржан Момышұлының өмірі мен
1.1 Бауыржан Момышұлының өмірі мен өскен ортасы
Қазақ халқының ұлы перзенті, қаһарман жауынгер, даңқты қолбасшы, Кеңес
Қазақ халқының даңқты перзенті Бауыржан Момышұлының аса күрделі өмір
Өзінің балалық шағын өзінің әжесі Қызтумастың ертегілерін тыңдап, ауылында
Ол кезде орта мектеп деген атымен жоқ. Жетіжылдықтың өзі
1928 жылы Шымкентте жетіжылдық мектепті бітірген Бауыржан осы күнгі
Орынбор деген суық жер екен. Жұқа киіммен барған Бауыржан
Әй, қарағым, бері келші, — деп Бауыржанды кабинетіне ертіп
Сонымен, сорайып Жуалыға қайтады. Келе сала әкемсінің 2-3
Ол тұс ел басқару ісіне баулу үшін жергілікті ұлт
Ол кезде райкомда да екі-ақ адам: секретарь мен
Жауапты секретарьдың жұмысынан ешбір хабары жоқ ол. Әйтеуір, оңаша
Иә, райисполкомда үш жыл секретарь болады, Бурабаев Бауыржанға ұстаздық
Осыдан кейін Ефимов милиция бастығының орынбасарларын шақыртты. Оларға Бауыржанды
Сол кезде Сырдария гүбірнасында Емельянов деген аса маңызды істер
— Шырағым, милиция бастығы қайда екен? — деп сұрады.
— Бауыржан мен,—деп орнынан тұрады.
Ол кісі Бауыржанға документін көрсетті. Сөйтсе Емельяновы осы кісі
— Ендеше барып түрмені көрейік, — деді ол.
Келіп. Көреді Адам деген бығып жатыр. Емельянов әркімдермен сөйлесіп,
— Бұлар кімдікі?
— Түрмедегі қазақтардікі.
— Аттарын неге қайтармайсындар?—дейді Емельянов. Оны да ешкім білмейді.
Түрмеде 250 адам жатыр,—деді ол. — Осының көбіне қамауға
Бауыржан аппаратын шақырып, Емельяновтың тапсырмасын айтты. Жұрттың бәрі Емельяновтан
Протоколсыз жатқан адамдардың бәрін де қазір барып, түрмеден босаттырыңыз,—деді
Бауыржан барып екі жүз адамды бірден түрмеден босаттырады. Қазақтар
Бауыржан келмесе, біздің босанатын түріміз жоқ еді, — деп
Ертеңінде Емельянов протокол заңсыз жасалған деп, тағы да жиырма
Бір күні ауданымызға Өлкелік партия комитетінің өкілі болып, жабдықтау
Ауруханадан шыққан Бауыржан сәлемдесу және қызмет мәселесін шешу үшін
Сонымен күліп-күліп тарасқан. Түн ортасында есік тарсылдады. Одан соң
Бұл баяғы Емельянов үйреткен өнеге еді. Мені абақтыға апара
Таңертең Бауыржанды милиция бастығы болған Есенбаев кабинетіне келді. Алдында
- Өй, сені жын соқты ма?—деді Мұқатай Есенбаев Бауыржанға
- Оны кім айтты?
- Кім айтқанын неғыласың, түнде Бағов бір үйде қонақта
Ертеңінде комсомолдан да, кәсіподақтан да шығарылған Бауыржан. Екі билеттен
Ауылға келсе: «Бауыржан орнынан түсіп қалыпты. Комсомолдан шығарып жіберіпті»
Алматыға келген Бауыржан, әр жақтан келген жастардың оқуға түсіп
Нығмет ағай Бауыржанды қуана қарсы алды. Әбден сауығып,
Өлкелік комсомол комитетінің бірінші секретары Қайсар Тәштитов деген ағаң
Сырғабековтың алдынан әрі қызарып, әрі қанаттанып шықтым. Сол бетіммен
Бұлай дейтіні ол кезде жоғары оқу орнына түсетін жастарға
Сонымен, не керек, құстай самғап, қайтадан ауданға келді. Тәштитовтың
Жәке, — деп әкесіне барып. — Міне комсомол билетім,
Әкесі қуанғанынан қолы қалтырап кетті. Үй ішіне Бауыржанның қалай
Е, қызынды оларды осылай ету керек қой! — деп
Екі-үш күн үйде болып,Бауыржан Алматыға тартты. Онда осы күнгі
Алғашқы сабақта бәрінің үстіне халат кигізіп, подвалдағы үйге алып
Бұның атын мәйітхана деп атайды. Мұнда — дей бергенде-ақ
Содан Гоголь көшесін қуалап келе жатса бір үйдін алдында:
Шырағым, — деді ректор, — жеті жылдық біліммен институтқа
Онда сен маған көмекші хатшы болып, бір жағынан айлық
Бір күні кешке рабфактың оқу ісін меңгерушісі бірер сұрағына
Осыдан кейін Бауыржан Ораз ағаға көрінуге ұялды. «Өлімнен ұят
Дубовик жол-жөнекей Бауыржанның хал-жайын сұрады. Асханада отырғанда өзінің қазір
Сөйтіп Бауыржан Шымкент өнеркәсіп банкының қызметкері болып шыға келді.
Бұл 1931 жылдың бас кезі болатын. Бауыржанның маңғазданып,
Бауыржан Шымкент келіп. Артынан астанадағы жұмысын бітіріп, Дубовик те
Алғашында осқырынып жүргенімен, артынан ол ептеп Бауыржанға үйрете бастады.
1932 жылы ноябрьде Бауыржанды военкоматқа шақырды. Жиналған жігіттерді тыр
Сіздің де денсаулығыңыз жарамды,—деді комиссар Бауыржанға.— Бірақ қарт кісінің
Бармаймын деуге аузы бармады.
Барамын, алыңыздар, — деді комиссарға. Ертеңінде үйіне мынадай қағаз
Келу картасы №20
Азамат Момышұлы Шымкент шақыру комиссиясының ұйғарымы бойынша әскерге жарамды
Сол себепті ол 1932 жылдың 7 ноябрінде сағат 7-де
Комиссия председателі (Қол қойған).
Іс жүргізуші (Қол қойған).
(Мөр басылған).
Әскери кызметті Бауыржан Термезде өтеді. Қызыл әскер болды. Жауынгер
Партия мен үкімет әскерде көп қызмет істедің, демал деп,
Сонымен 1933 жылдың аяғында, қақаған қыста, әскерден оралды. Алыстан
Алдымен өзімнің ескі ұясы өнеркәсіп банкысына барды. Барса Дубовик
Бұрынғы Корнеев ақсақал кетіп қалған еді, оның орнына аға
Дубовик Бауыржанды жалақысы жоғары деп кен істері жөніндегі аға
Үйінде екі-үш күн болып, қайтадан Шымкентке келді. Дубовик Бауыржан
Саспа,—деді Дубовик менің қысылып тұрғанымды аңғарып. — Қазір саған
Тимофей Терентьевич аузын жияр-жимаста болған жоқ, есіктен бір матрацты
Орнына Георгий Федорович Марченко деген кісі келді. Онымен үш
Шымкенттегі осы күнгі атақты қорғасын заводы ол кезде жаңа
Счетының жабылып қалғанын естіп, бір күні Марченкоға заводтың бас
Марченконың көзі жыпылықтай бастады. Онда счетты қайтадан ашайық, деп
Ашты. Бауыржанның зығырданы қайнады да: «Жұмыстан босатыңыз, сіздің қоластыңызда
Сөйтіп Бауыржан жұмыстан босап қалды да ауылына қайтты. Бір
«Приезжайте за наш счет для переговоров. Бархан».
Бауыржан Алматыға тартып кетті. Вокзалдан түсе сала бірден Барханға
Сізді ең жақсы қызметкеріміз ретінде жоғарылатсақ деген ой келіп
Бархан орынбасары мен бухгалтерді шақыртты. Оларға Бауыржанды таныстырып, орынбасарына
Барса жалақысы сол қалпында сақталады деді. Сонымен Бауыржан Ленинградқа
Иә, сөйтіп Бауыржан Ленинградтың көркем ескерткіштерін, көрікті көшелерін, әсем
Ленинград! Өмірбойы ауыз жаппай сөйлесеңде айтып тауыса алмайтын мәңгілік
Туманов Бауыржанның жұмысымның одан сайын жемісті бола беруіне тілектестік
Со бір айлық жиын Бауыржанның барлық болашақ тағдырының тетігі
Сөйтіп жүргенде 1936 жылдың мартында Бауыржанды Казвоенкомат шақырды да,
Ұлы Отан Соғысының басталмай тұрған кезінде Бауыржан Момышұлы 105-ші
Ұлы Отан Соғысы аяқталып, Кеңес үкіметі жеңіске жетіп, фашистік
Қорыта келгенде Бауыржан отыз жетінің қасабынан аман өтсе де,
1945 жылдың 21-қаңтарында Бауыржан Момышұлы Бірінші Балтық жағалауы фронтының
Бірінші дәрежелі «Қызыл Ту Ордені (2 рет)», «Ленин Ордені»
1.2 Бауыржан Момышұлының шығармашылық қызметі
Батыр Бауыржан Момышұлы 1910 жылдың 24 желтоқсанында дүниеге келген
Бауыржан Момышұлының баспасөзде тұңғыш жарияланған шығармасы қандай еді? деген
Бауыржан Момышұлының шығармашылыққа араласуы. Ол қазақ және орыс тілдерінде
Бауыржан Момышұлы әдебиетке ерекшелікпен келген екен. Оқырман қауым батырды
Бауыржан Момышұлы — «Офицердің күнделігі», «Бір түннің тарихы», «Артымызда
„Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің”,- деп, дана халқымыз
Қаршадайынан-ақ жігерлігі, қайтпас қайсарлығы, бойында бір жұмбақ күштің
Жеті жылдық білім алған Бауыржан ата алғаш еңбек жолын
1932 – 56 жылға дейін үзбей әскери қызметте болған
Бауыржан ата туралы қаншама көркем шығармалар дүниеге келді. Олар
Тумасынан асқан дарынды Бауыржан Момышұлы 1956 жылы ең алғаш
Ер елімен еңселі. Б. Момышұлының үлкен әдебиетке келуінен де
Қазақ халқының хас батыры Бауыржан Момышұлы мұрасы ұшан-теңіз. Ал
Бүгінгі әңгіменің реті өзгешелеу. От кешіп жүріп азаттық үшін
Бауыржан Момышұлының тарих аренасына жасындай жарқырап шыққан жылдары Ұлы
Хатта айтылатын достық пейіл, адалдық жайлы ақиқаттармен қатар елдік
Осы хатта қазақ руханиятының күні кешеге дейін «ақтаңдағы» болып
Ендігі кезекті Бауыржан Момышұлының жауабына берейік. «Ж.Есмағамбет!» деп басталатын
Батыр, гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлының ғалым Есмағамбет Самратұлына қойған
[ 29; 123-134 бб].
Бауыржан Момышұлы шығармашылығын терең зерттеген ізденуші назарын аударатын бір
«Қазақ тілі туралы пікір» Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы
Қолында қару, отан қорғау дейтін қасиетті парыз жолында жүрген
Хат авторы қазақ тілінің қадір-қасиетіне былайша баға береді: «қазақ
Тіл байлығы, тіл тазалығы – ұлт қасиетінің, салт-санасының нағыз
[ 32; 33-35 бб].
«Қазақ тілі туралы пікір» Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы
Айтылған ұсыныстардың ішінде батыл мінезді Бауыржан Момышұлын тек өзіне
Ой қорытудың өзі қиын болып тұр. Бауыржан Момышұлы сынды
2 СОҒЫС ӨНЕРІНЕ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
2.1 Соғысқа дейінгі әскери қызметі және соғыс кезіндегі іс
Бауыржан Момышұлының әскери қызметі 1932 жылы ноябрьден басталады.
Осы жылы оны военкоматқа шақырады. Ол былай болған еді;
Жиналған жігіттерді тыр жалаңаштандырып, дәрігерлердің алдынан өткізіп жатыр.
Сіздің де денсаулығыңыз жарамды,—деді комиссар Бауыржанға.— Бірақ қарт кісінің
Бармаймын деуге Бауыржанның аузы бармады.
— Барамын, алыңыздар, — деді комиссарға. Ертеңінде үйіне мынадай
— Әскери кызметті Бауыржан Термезде өтеді. Қызыл әскерде болды.
Партия мен үкімет әскерде көп қызмет істедің, демал деп,
— Кәрі әкенің жалғыз баласы едім, — деді Бауыржан
Коваленко қарсы болған жоқ. Қыс түсе Бауыржан әскерден босап,
— Сонымен 1933 жылдың аяғында, қақаған қыста, шинелінің екі
Бауыржан үйінің қақпасы бекітулі екен біліп. Жүгіріп отырып, үй
- Бұл кім? - деп жалғыз ұлын сағынып, елегізіп
Содан Бауыржанды 1935 жылдың күзінде бір айға әскерге шақырды.
Со бір айлық жиын Бауыржан Момышұлының барлық болашақ тағдырының
Сөйтіп жүргенде 1936 жылдың мартында Бауыржанды Казвоенкомат шақырды да,
Ұлы Отан Соғысының басталмай тұрған кезінде Бауыржан Момышұлы 105-ші
1945 жылдың ақпаны мен наурызында Латвия жеріндегі Приекуле станциясы
Жаяу әскердей ешкім де жауынгерлік ерлікке шексіз қуанып, жеңіліске
Машинаның ақаулығын немесе оқ-дәрінің жеткізілмеуін, болмаса әр түрлі жағдайларға
Ажал оғын атып, жолындағы кедергілердің бәрін қиратып, жаншып, таптап
Жаяу әскердің атқан оғы басқаларға қарағанда әлсіздеу болғанымен, болмашы
Ұрыс кезінде, шабуылға шыққанда дәл жаяу әскердей ұрыстың ең
Ұлттық мінез-құлық ерекшеліктері мен ұлттық мақтаныш, намыс дәл жаяу
Сөйтіп, жаяу әскер — ұрыста шешуші күш екен. Жағдайдың
Батальонымның тағдыры қыл үстінде тұрды. Жауынгерлерім толқулы, қобалжулы. Устав
Батальон ұрысқа мұқият дайындалды. Генерал Панфиловтың: «Батальонға не жетпей
Көңілі алаң. Немістер қайда? Білмейміз. Бауыржан он шақырымдық қашықтыққа
Немістер Середа деревнясына батыс жағындағы басым торап арқылы, ал
Барлаудан оралған жігіттер осы жайларды хабарлап, немістердің бізден 25
Басты мақсат — жауынгерлердің өз күшіне деген сенімін
Жүз солдатты үш топқа бөліп, белгіленген уақытта үш жақтан
1941 жылдың 18 октябріне қараған түнгі сағат екіде деревняға
Ұрыс небәрі бір сағатқа созылды. Біздің жақтан алты адам
Таң сәріде отряд кері оралды. Алғашында жауға аттанған солдаттардың
Тапсырманы абыроймен орындап шықты, яғни біздің оқ та немістерге
— Жолдастар! Сіздер бұл ұрыстағы ерліктеріңіз туралы шат көңілмен
Осылай ескерту жасамаса, олардың өз жандарынан қосып айтулары да
Дүйсенбі қараңғы түнде тап берген Середа шабуылының ұрыс қимылы
Соғыстағы Бауыржан Момышұлының тағы бір іс – әрекеті жайлы.
Сонымен бірге дұшпан бір мезгілде Черновоға шабуыл жасады. Таңғы
Әдетте артиллериялық дайындық екі сағаттан аспайтын, бір жолы немістер
Дұшпан орманға жиналып, ұрысқа дайындала бастады. Осы сәтте Бауыржан
Рота командирі жараланыпты, Біз әр зеңбіректен жиырма снарядтан қосымша
Ұрыс даласында жүгіру қауіпті. Мұның алдында біз жалған окоптар
Жүгіріп келе жатып атқыштар ротасының саяси жетекшісі Жолмұхамед Бозжановты
Немістер кері шегінді. Оларды шегіндірген соңғы жиырма дүркін атқан
Бауыржан барлық рота командирлерін жинап алды да, мынадай бұйрық
Бұл кезде неміс колонналары Волоколамскіге қарай жылжып Спас-Рюховск ауданында
Жауынгерлеріміз неміс колонналарына оқты қарша боратты. Мұны «дұшпанның құйрығын
Немістер тікелей шабуылға көшті. Көп ұзамай олар қолайсыз жағдайға
Түн жамылып, батальон Клишино арқылы солтүстіктегі Крюково мен Волоколамскіге
Бірінші атқыштар ротасының командирі Ефим Ефимович Филимонов Миловани деревнясы
Зеңбіректер мен пулеметтерді құрып, ұрыс жүргізу қажет пе? Бірақ
Зеңбіректер мен пулеметтерді шайқасқа қоспай, жауынгерлерді ромбы тәрізді етіп
Бізде екпіндей жүгіріп шабуыл жасау тәсілі қалыптасқан. Бұл жолы
Ұрысқа кіретін жауынгерлер сапқа тізілді. Мұнда жаппай оқ ату
Бозжанов пен Рахимов ромбы тәрізденіп тізілген сап бұрышынан табылды.
Артиллерия қарулары мен арбалардың дөңгелектерімен немістердің өлігін таптап, жаралыларын
Бауыржан Момышұлының соғыстағы келесі әрекеті. Бауыржан Горюнада болатын.
Бауыржан жиырмасына дейін мына қырғыннан ротадағы бірде бір адам
Жүз жиырма адам алты жүз дұшпанды жеңді дегенге кім
Темір жол мен тас жолдың айқасқан жерін түйін делік.
Соғыс кезінде дұшпанның бос жатқан жабайы шалшық орманның ішінде
Қорытып айтқанда, Волоколамск қаласының шығыс жағында егес, тартыс, барлық
1941 жылдың ноябрінің 17 жаңасы елдің көбінің есінде болар.
Екі жолдың айқасқан жері Матренино станциясын лейтенант Филимонов басқарған
Азанда он бес самолет келіп станцияны бомбылап, атқылап ойран
Зеңбіректің оғынан пайда болған жер ошақтай шұңқыр жерді паналағанның
— Неміс қояр емес қой. Не көрінеді? — деп
— Иә, қояр емес. Бізді атқылап-атқылап, топырақпен араластырып күлімізді
— Жау әскері көріне ме?
— Орманның шетінде бес-алты жүздейі жиналып жатыр. Мына қоймай
— Олай болса, тапа соның ойындағыдай-ақ болсын. Соның-ақ тілегі
— Не деп тұрсыз, жолдас комбат? — деді.
— Солай, жаңылыс есіттім деп тұрсың ба? Бауыржанның бұйрығы
Жүз жиырма жігіт орындарынан тұра салып, алдыартына қарамай, бет-бетімен
— Халт, алт (тоқтат)! — деген дауыс неміс жақтағы
Демнің арасында зеңбіректер атуын тоқтатты. Немістер орманнан шығып, төрт-төрттен
Ол кезде немістер солдаттарына: Мына қыстақты, қаланы алсақ, барлық
«Бес сағат есінен таныта атқылағаннан кейін станцияны қорғап жатқан
Отыз-қырық минут өткеннен кейін, қызыл тұмсық болып, оңай олжаның
— Ал жігіттер, біз станциядан 200—300 метрдей жерде тұрмыз.
Күтпеген жерден, жайбарақат талаудың қызығына батып жатқан дұшпанға үш
— Ия, бабамның аруағы қолдадың ба?! — деппін.
Командирге тән салқындылық, қайсарлық, ұйымдастырушылық қабілеті Бауыржан Момышұлының бойынан
Қорыта айтар болсақ, Бауыржан Момышұлы өзінің істеген мамандықтарының ешбіріне
2.2 Соғыстан кейінгі академиядағы дәрістері – соғыс тактикасына қосқан
Армиямен қоштасқаннан кейін 11 ай қызыл әскер, 14 ай
Бауыржан Момышұлы өзінің соғыстағы іс – әрекетін соғыс біткеннен
Сонымен Алматы қаласында 1944 жылдың 19 қаңтарда Бауыржан
1. Ұрыс және оның психологиясы
Қосымша тақырыптар
2. Панфилов
3. Офицерлер Солдаттар
4.Майданнан жазылған хаттар бөліміндегі
Алматы қаласы. 1944 жылдың 19 январы. Сағат 12-ден —
Соғыстың теориялық және практикалық мәселелері жөніндегі менің көзқарасым кейбіреулерге
Осыған байланысты, бәлкім, түбегейлі ұшталған, екшелген көзқарасты менің баяндауларымнан
2-ші күні — Волоколамск бағытында.
3-ші күні — 1942 жылғы қысқы науқан.
4-ші күні — Қорытындылар.
Күніге 5—6 сағатқа созылатын жұмыс жоспарым осындай.
Екі жарым жылдан бері қалтама үнемі блокнот салып жүремін,
Бұл қолжазбалардың сипаты қандай? Бұл менің соғыс туралы толғаныстарым,
Дивизиядағы ескі басшы құрамнан бүгінге дейін шын мәнінде тірі
Мен неліктен соғыс жөнінде жазып жүрмін? Өйткені, соғыс адам
Мен жауынгерлік өлең текстіне лирикалық музыка жазған бір композитордың
Мен соғыс тақырыбына жазылған әдебиеттерді оқыған кезімде олардың көпшілігінің
Екінші дәрісі 20 қаңтар 1944 жыл. Сағат 12.00-ден 17.00-ге
Бауыржан Момышұлы. Жолдастар! Мен бұл әңгімені 6—7 сағатқа есептеп
Келесі мәселе — офицер, командир.
Командир, офицер қандай болуға тиіс? Офицерлер негізінен үш категорияға
Офицерлерді бұлайша бѳліп қарастыруды сіздер әскери әдебиеттен таба алмайсыздар,
Командир — әскердің миы, ұрысты ұйымдастырушы, жеңіске жеткізуші тұлға.
Егер адам белгілі, танымал бола бастаса, демек ол образға,
Мынандай бір оқиға болған еді, бір аға лейтенант дұшпанның
Ұрыста жеке үлгі-өнеге көрсету. Жеке үлгі-өнеге дегеніміз бұл инициатива
Әскерлерге басшылық ету мен оларды басқарудың негізін (рас, бұл
Келесі пунктіміз - бақылау. Бұйрықтың орындалуын, оның бұрмаланып кетпеуін
Бауыржан Момышұлының бүгінгі оқылатын дәрісбаяны өте маңызды мәселелер.Ол мынадай
1. Тактика.
2. Оперативтік өнер.
3. Стратегия.
Тактика — ұрыс жүргізу жөніндегі ғылым. Тактика шағын бөлімшелерден
Оперативтік өнер — ірі әскери топтардың, яғни оперативтік-стратегиялық бірлестіктердің
Стратегия — жалпы алғанда соғысты даярлау мен жүргізу жөніндегі
Қарулы күштердің ұйымдық құрылымында мынандай ұғымдар бар: бөлімше (рота,
Ұрыс қимылдарының аумағы мен қанат жаюына байланысты мынандай ұғымдар
Ұрыс — соғысушы жақтардың ұйымдасқан түрдегі қарулы шайқасы, ұрыста
Ұрыстың басты да негізгі мақсаты — дұшпанның адам күші
Барлық әскер түрлерінің бірлескен күштерімен ұйымдастырылып жүргізілген ұрыс, олардың
Шайқас — белгілі бір ауданда өрістеген әрі тактикалық және
Операция — деп уақыт жағынан, кейде майдан бойынша бөлек-бөлек
Ұрыс — тактикалық ұғым, шайқас — оперативтік-тактикалық үғым, операция
Солдат пен офицер — соғыс адамдары, біздің заманымыздың бейнесі,
Командалық ету дегеніміз өзіңнің әбден байыпталған еркіңді орындауға еріксіз
Солдаттың алғашқы ерлігі — бұл совет офицерінің еркіне мойын
Армиядағы ең қиын шаруа мойынсұну, бағына білушілік, ал әмір
21 январъ 1944 жыл. Сағат
Ұлы Отан соғысының алғашқы күндеріндегі жағдай сіздерге жақсы мәлім
Бас қолбасшының 23 июньдегі совет халқына арнаған сөзі бәрімізге
Енді қарсы жақтың стратегиялық мақсаты жайында сөз қозғалық. Неміс
Біздің Бас командованиенің алға қойған мақсат-мүддесі — олардың әскери
Батальондардың жағдайларына тоқталайын. Қызыл әскердің ескі және жаңа уставы
Осындай күшпен алты-сегіз шақырымға созылған қорғанысты жаудан қорғау оңай
1941 жылдың 16 октябрінде Волоколамск бағытында ұрыс жүргізіп жатқан
21 октябрьде немістер 1075-ші полкті шегіндіріп, Гуон өзенінің жағасына,
Жаппай ерлік көрсету дегеніміз не? Бұл күрес, жорық
Жау колонналары жинақталып, сегіз танкісі бізге жақындап келеді. Миналанған
Нәтижесінде жүз елу неміс жойылды, бір зеңбірек, бір трактор-тягач,
Немістер майдан шебін тағы бұзды. Дубосеково арқылы Ядрово, Омельфиноға
1941 жылдың 17 ноябрі күнгі кешінде менің командалық пунктіме
Бір айта кететін жай, парнографиялық суреттерді өздерімен бірге алып
Генерал Панфилов түнгі сағат он екіде мені телефонға шақырып,
— Барлық топ үшін басшылық етуді қабылдаңыз! — деп
Менің қобалжып тұрғанымды көрген Бозжанов:
— Ақсақал, өзіңіз басқарыңыз, бізді ешкімге тапсырмаңыз,— десе бола
Мен командалық пунктіме келдім де «генерал Панфилов басшылық етуді
Осы жағдай кезінде маған полковник Капровтың тәртібі, саналылығы, ұстамдылығы
Өзім қалап алған диссертация тақырыбының шеңбері маман бөлімдердің, құрамалар
Міне Подольск қаласы, Ұлы Отан соғысының архивіндемін. 316-атқыштар дивизиясының
Бірнеше жылдан кейін Бауыржан Момышұлының «Москва үшін шайқас» атты
Осынау аса қиын міндетті шешудің қалайша сәті түсіп отырған
«Шегінуді ұйымдастыру немесе ұрыстан шығу ең бір қиын іс.
Иә, қырық бірінші жылдың сол бір ауыр жазында Қызыл
Болат спираль жарылған жоқ! Қызыл Армия фашистердің таңдаулы құрамаларына
Зұлым жаумен өліммен бетпе-бет айқаста жеңімпаз болып шыққан, соғыста
Бауыржан спиралінің ұрыстан шығу мен шегіну кезінде қолданылатын әскер
Бауыржан спиралінің мәні неде? деген сұрақ пайда болады.Сәл-пәл күшейтілген
Ұрыс басталуымен бірге артиллерия дұшпанға алыс қашықтықтан соққы береді,
Батальон тек дивизия /полк/ командирімен белгі алғаннан кейін ғана
Сонымен, Бауыржан Момышұлының батальоны енжар шегінбейді, оның үстіне, жауды
Әсіресе елді мекендерге демалысқа орналасқан дұшпанға түнгі шапқыншылықтар тиімді
Айтылғандарды қорытындылай отырып, қорғаныс ұрысы тактикасын дамытудағы комбат Бауыржан
Қорғаныстың беріктігі. Бұл ұрыс қимылдарының бірі ретінде қорғанысқа қойылатын
Енді комбат Бауыржан Момышұлының тіпті ол мүлде қолайсыз жағдайларда
Кейбір командирлердің, әсіресе соғыстың бас кезінде әскер табандылығын шектеулі
Бүгінгі күні біз Бауыржан Момышұлының маневрлі ұрыстың шебері болғанын,
Өз жауынгерлік қабілетін сақтай отырып, отты ішінен сан мәрте
Мұны, менің көз қарасымша, батальонның букіл жеке құрамының ерлігімен,
Армия генералы И.М. Чистяков «Отанымызға қызмет етеміз» деген кітабында
Майдан жолдарын еске ала отырып, өткен ұрыстар мен операцияларды
Нақ осы Б. Момышұлы сияқты комбаттардың, И.В. Панфилов сияқты
Ұрыстың басқа түрлерін жүргізу тактикасында да Бауыржан Момышұлының қосқан
Құрамалар мен бөлімдердің ұрыс қимылы түріндегі терең ұрыс қисыны
Бауыржан Момышұлы жаңа тұрпаттағы командир ретінде шабуылдың бұрынғы әдісін:
Ұрыс пен операцияларды жүргізудегі жаңа көзқарастар қисындар, есеп-қисаптар тексертілетін
Бауыржан Момышұлы әскерлердің бүкіл тектері арасындағы тығыз өзара әрекеттестікті
Шабуылдаушы ұрыстың ең бір жауапты шырқау сәті дұшпанның қорғанысын
Шешім қабылдау процесіне ол шығармашылықпен қарады, жағдайды әлденеше рет
Жұмысқа қабілетті штабы бар командирдің шешімді қабылдауы, бағыныштылары алдында
Жұмыс карталары мен схемалардан полк командирі, дивизия командирі Б.
Дивизия командирі Бауыржан Момышұлы жұмысындағы батылдық пен салқындылық, өзін
Дұшпанға бір мезгілде зиян келтіру және шабуылдың жоғары қарқынын
Соғыстан кейін академия тыңдаушылары алдында сөйлеген сөзінде Бәукең кез
1941 жылдың күзінде Спас-Рюховск қалашығындағы Бауыржан Момышұлы батальонына неміс
Сонымен, Бауыржан Момышұлы – үздік қабілетті, табиғат талантты аямай
Әскери академиядағы оқу мен жұмыс оған қисындық білімдер қорын
Бауыржан Момышұлы шәкірттернің бірі генерал-полковник
Голушко И.М.өзінің «Тыл солдаттары» деген кітабында былай деп жазды:
Ескерте кетейін, кейбір авторлар Б. Момышұлын Қазақстанның Суворовы, Жуковы
Табиғат заңы, Бауыржан Момышұлымен үзенгілес болған, соғыстың майданына қатысқан
1982 жыл, қазан айы. Сол жылы Бауыржан Момышұлы о
Кезекті лекция аяғында бір тыңдаушы:
– Лекцияңызға қанағаттымыз, Бауыржан Момышұлы туралы бір сыпыра мәліметтер
–– Бұл шешім Бауыржан Момышұлының көзі тірі кезінде кабылданбағанына
Қорытындылайтын болсақ жаратылысынан ғажап ақылдылығы мен ержүректілігі, қайнаған күш-қуаты,
Халық жазушысы Әзілхан Нұршайықов: «Бауыржан Момышұлы Ұлы Отан соғысының
Бауыржан Момышұлы: «Мен – запастағы полковникпін, бірақ азамат ретінде
Запасқа мерзімінен бұрын шығарылса да жасымады, қажымады, шорт сынбады,
XX ғасырдағы ұзақ та қанкешті соғыс қаһарманынан Бауыржан Момышұлының
Бауыржан Момышұлының есімі – ерліктің символы, қазақ халкының мәңгілік
3 СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ӨМІРІ
3.1 Батырдан қалған өсиеті
Қазақтың Бауыржан Момышұлындай ұлы перзентін таныстырып жату артық. Ел
Майдангер қаламгер Батырдың ізбасарларына қалдырған қанатты сөздері әсіресе Қарулы
Ерлік – тәрбие жемісі.
Жауынгерлік тәрбие әскери киімде емес, жөргекте жатыр.
Солдаттың анасы – Отанның анасы.
Ақылды кісінің сөзі де, өзі де сүйкімді.
Жақсы солдат командирге ұстаз, ал, жаман, ақымақ генерал командир
Соғыстың заңы – өте қатал заң.
Біреудің қатесін орынсыз кешіруге болмайды.
Ақкөңіл деген нәрсенің екі түрі бар: аңғал ақкөңіл, ақылды
Жалтақтардың көбі ақымақ, әкімқұмар келеді.
Орынды іске, пайдалы қаталдыққа ешкім өкпелемейді.
Символдық сыйлықтарды қара бастың құлқынына құрбан ету – қасиетсіздік.
Мақтау қауіпті нәрсе. Мақтаудың екі түрі бар: біріншісі –
Адамның көзқарасы мен түрі – жан дүниесінің рентгені.
Орынды зіркілдеу – сабақ, орынсыз зіркілдеу – азап. Орынды
Терлеп еңбек етпегеннің тілегіне жеткенін көргенім жоқ.
Ежелден ер тілегі – ел тілегі. Адал ұл ер
Опасызда Отан жоқ.
Отанда опасызға орын жоқ.
Отаның үшін отқа түс – күймейсің.
Айғаймен ала алмайсың, ақылмен, айламен басқар.
Тәрбиелі – тәртіптің құлы.
Тәртіпті – елдің ұлы.
Белдескеннің белін сындыр,
Тірескеннің тізесін бүктір!
Қайратыңа әдісіңді жолдас ет,
Әдісіңе ақылыңды жолдас ет.
Әдіссіздік – әлсіздік,
Ептілік те ерлік.
Қарабет болып қашқанша,
Қайрат көрсетіп өлген артық.
Берік болмай ерік жоқ.
Жақсы сөз жан сүйсіндіреді,
Бойға қуат бітіреді.
Таяқтан тайсалмасаң,
Семсерден сескенбесең,
Жеңдім дей бер...
Өмір үшін өлгенше күрес.
Тәртіпке бас иген құл болмайды,
Тәртіпсіз ер болмайды.
Өжеттіліктен не пайда,
Ерлігі мен ақылы
Көпті батыр етпесе.
Ерлік елеусіз қалмасын.
Жауыңды жапыра біл,
Баудай түсіре біл.
Қиын сәтте тізгініңді босатпай, шапшаң да шебер қимылда.
Жігіт болсаң, жігеріңді жасытпа, қайратыңа қайта мін.
Ұрыста тәуекел ету де – ерлік.
Әрқашан әскери ар-намысыңды сақта,
солдаттық борышыңа адал бол.
Халықтың ізгі дәстүрі – біздің ең асыл мұрамыз.
Адамның көтеріңкі көңіл-күйі – ұрыста ең айбарлы қару.
Алтын басты болсаң да, ардан артық емессің.
Ашуыңа ақылыңды жеңдірме, өз сабаңнан шығып кетпе.
Әрбір бұйрықтың орындалуы – бұлжымас шарт.
Жерге тер төгіп, халыққа қан төгіп қызмет етуден аянба.
Анамыздың ақ сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту – бүкіл
Хас батыр ұрпағы бардың өлсе де арманы жоқ.
Жеңіс шайқасқа дейін шыңдалады.
Өсер елдің баласы әкеден де асып түсер.
Кішіпейілділік – адамгершілік көркі.
Жауынгерлік борышты өтеу – жеңіспен бірдей.
Тексізден тезек артық, арсыздан айуан артық.
Өзін аяған – дұшпанға дос.
Жанын аяған – тәніне жау.
Қырағының өзі де, көзі де батыр.
Әркім әр жағдайда өледі, ақымақ та, ақылды да өледі.
Бірақ, қалай өлу басқаша.
Тәртіп – тән үшін, ынтымақ – жан үшін керек.
Тізе бүгіп, тірі жүргеннен, тіке тұрып, өлген артық.
Ана үшін аянба – ант ұрады,
Бала үшін аянба – бетің күйеді.
Ел үшін аянба – жігіттілігіңе сын.
Ел дегенде – езіліп, жұрт дегенде – жұмылып істе.
Батыр – батыр емес, батырларды бастаған батыр.
Ашу-ызасыз жек көру мүмкін емес.
Сыртқы тәртіпсіздік – адамның ішкі кемшілігі.
Ұшқынсыз от тұтанбас.
Қашу – жаудан құтылудың жолы емес, өлімнен де жаман,
Мейірім болмаса сүйе де алмайсың.
Бұйрық – алғыр басшының ой-арманы.
Әскерсіз–қолбасшы қауқарсыз, басшысыз – әскер әлсіз.
Сын ерді шыңдайды,
Қорқақты қинайды.
Адамзатқа өмірден ар қымбат, өлімнен де ұят күшті.
Қорқақ – дөрекі әрі ақымақ.
Батырға Сырдың суы сирағынан келмейді,
қорқаққа батпақ та кедергі, шалшық та бөгет.
Атқа мініп жүре алмайтынға жуас та асау, жебе де
Алғырлық ойдың ішкі мазмұнын нұрландырып тұрады.
Қанатты сөздің қарапайым сөзден айырмасын сергек құлақ,
алғыр ой ажыратады.
Ақылгөйлік кейде өнегесіздікке тірейді.
Тәртіп кейде тәртіпсіздікті тудырады.
Екіжүзділіктің балын татып жүргеннен, әділдіктің ащы уын ішкен артық.
Өтіріктің қанатын қомдағанша, ауыртпалықтың жүгінен бүгілген артық.
Өзін сыйламаған басқаны сыйлауға қабілетсіз.
Барлық халық барлық ұлы және тамаша нәрселерді жасауға қабілетті.
Өзінің ұлтын сыйламаған, ұлтын мақтаныш тұта да алмайды,
ол сөз жоқ арамза, тексіз әрі қаңғыбас.
Ұрлық, опасыздық – бұл ұлттық дәстүрлер емес, ұлттың ішінде
Ұлттық мақтаныш – сол ұлттың адамы үшін қасиетті әрі
Тәуекелсіз – жеңіс жоқ.
Жаудан қашып емес, қорғанып және шабуылға шығып құтыла аласың.
Ұлттық рух – бұл, асыл қасиет, ұлтшылдық – бұл
Бақаның бағынан, сұңқардың соры артық.
Жақсы командир жауынгерін зор етеді,
жаман командир офицерін қор етеді.
Әр адамның мінезі – астындағы тұлпары.
Соның ағынымен адамдар өмірден зымырап өтіп жатады.
Опынғаныңды айтпа, одан кейінгі ойланғаныңды айт.
Ызаңды айтпа, ызадан соңғы ындының мен ықыласыңды жеткіз.
Алжығанда келген атақ абырой әпермейді.
Жақсы бастық – жарты бақыт.
Ойлы бастық ұқыпты қызметкерді адам етеді.
Ойсыз бастық оқып келген маманды надан етеді.
Еркекті бұзатын екі құмарлық – арақ пен әйел.
Ұлыны ұлы ұғады, дананы данышпан ғана түсінеді.
Елін сүйген жауынгер ер болады.
Жігерсіз сөз жүрекке жетпейді.
Басқа жазушылар сиямен жазса, біз қанымызбен жазамыз.
Тәртіп – жауынгердің бірінші қаруы.
Ананың әлдиін білмеген – ұл болмайды,
Уставты білмеген – солдат болмайды.
Орынсыз ерлік – адамды өкіндірмей қоймайды.
Қайрат – қамал бұзады.
Қар ерігенмен, Қаратау ерімейді.
Ер өледі, ел қалады.
Есімі ел жүрегінде сақталған ер ғана бақытты.
Ел қорғау жолында ерлікпен өлген ерлердің жазығы жоқ.
Ақылдың артықтығы, кеңестің көптігі жоқ.
Бір жаралыға жәрдем беріп, оны аман алып қалған жауынгер
Үлкенді – ізетте, кішіні – күзетке.
Айдындана шапқаннан ажал да сескенеді.
Қаталдықтың екі түрі болады: ақылды қаталдық, есерсоқтық қаталдық.
Біздің заманда бейқам кісі ғана түрін жасқа бермейді. Күрес,
Дұрыс аударма жасау үлкен өнер. Тілдің нәзік сырларын білмей
Өлімнен қорқуға болмайды. Еңбекке қабілеттіліктен айырылудан қорқу керек.
Өмірден қайткенде көп қарпып алу дегеніміз – тоғышарлық, ал
Өмірдің қуанышы көп алуыңда емес, басқаларға көп беруіңде, білім
Үлкен бастықтың қатаң сөккенінен гөрі де адамды өзінің ары
Заттар мен құбылыстарды танитын күш-ақыл деп аталады. Ақылдың жұмысы
Сенімділік табысқа жетуге деген құлшынысты арттырады, бойға қуат береді,
Алған әсерлерді жалған, жасанды түрде көрсету – соғыста ең
Отанға деген сүйіспеншілік қана соғыс кезіндегі өлімді моральдық тұрғыдан
Олжа – елге сауға, атақ – ерге сауға.
Мақтан сүйгіштікке қарсы қолданылатын бірден-бір құрал – қара қылды
Жалпы мықты ерік-жігер – жеңіс серігі.
Әлсіз ерік-жігер – жеңіліске ұшыраудың хабаршысы.
Мінезсіздік – ойлаудың айқын еместігі.
Нағыз жауынгерлерді тәрбиелеуде дәстүрдің алатын орны зор.
Билік те қауіпті. Егер билік ақылды адамның қолына берілген
Соғыс – өмір мен өлімнің арасындағы қыл көпір.
Ел дегенде еміреніп, жұрт дегенде жүгініп қызмет еткін.
Адал болмай азаматпын демегін.
Атағыңа ақылың сай келсе ғана сыйлы боласың.
Өтіріктің балын жалап тірі жүргенше, шындықтың уын ішіп өлген
Тілекке еңбек тірек болмаса, ойға омалып, қырдан аса алмайсың.
Ерлік – елдің қасиеті, жүректілік – жігіттің қасиеті.
Сабырлылық алдында дұшпан сасады, сабырсыздан береке қашады.
Үміт өрге тартады, үмітсіздік көрге тартады.
Өз ұлтын сыйламау, оны мақтаныш етпеу – сатқындық!
Дәмді, дәстүрді сыйламай өскен балалардың қолына қылыш берсе, кімді
Жаяу әскер – ұрыста шешуші күш.
Солдаттың алғашқы ерлігі – бұл офицердің еркіне мойын ұсыну,
Халықтың атынан әскери ерлігі үшін алғыс айтып, жігерлендіре білу
Армиядағы ең қиын шаруа – мойынсұну, бағына білушілік. Әмір
Ойланып тұжырым жасау ойлаған нәрсені орындағаннан күрделірек.
Жауынгерлік бақыт ұрыста командирге кездейсоқ келмейді, жеңіспен келеді.
Өз міндетін ойлы көзбен қарау – командир қызметінің творчестволық
Қаталдық әділ болсын, ешуақытта адамның бойындағы адамгершілік сезіміне, намысына
Қаталдық азаматтық мінез-құлық нормасы шегінен асып кетпеуі қажет.
Командир –жеңістің атасы, табандылықтың жан-жүйесі, тұтқасы, коллективтің абыройы.
Көзсіздік – батырлық емес, есерсоқтық.
Командир көзсіздік жасап батылдық, батырлық, табандылық көрсетпей, есті бола
Түсіну талдаудан гөрі әлдеқайда күрделірек.
Ең қиыны – шыдамдылық, төзімділік, байсалдылық пен сабырлылық көрсету,
Ұлттық рух – ұлы адамның және тұтастай алғанда ұлттың
Ұлттық мақтаныш – ұлт ішіндегі жеке адам үшін мызғымас
Халықтардың бауырмалдығы ұлттық мақтанышқа негізделген.
Айбарлы адам тек айбарлы адамды ғана сыйлай алса керек,
Кір-қоқыс адамды аздырып, тоздырады.
Жеке мақтаныш сезімі ерлікті тудырады.
Жасық жан ержүрек бола алмайды.
Ол жанқиярлық ерлік жасауға да қабілетсіз.
Тәрбие адам бойында жақсы мінез-құлық қалыптастырады.
Көнтерілілік, көнбістік – асқақ адамның сергек ойына тұсау.
Ойлау дегеніміз – алған әсерді біртіндеп ендей отырып,
объективті шындықты бейнелейтін танымның жоғарғы сатысы.
Сенімділік табысқа жетуге деген құлшынысты арттырады,
бойға қуат береді, дереу әрекет жасауға итермелейді.
Күдік – қорқыныштың бір түрі.
Жеке тәжірибе – ұлы іс, ол санада терең із
Әскери істе ес тәжірибені негіздеуге қызмет етеді.
Зерігу қызмет орнына, табиғаты келмейтін жұмысқа бейімділігіне,
қабілетіне қарамай тағайындай салушылықтан келіп туады.
Екіжүзділік – жалған жаны ашушылық, түсінушілік, ұғынушылық,
пікірлестік, өтірік нәрсені шын деп, шынды жасырып көрсетушілік.
Парыз алға қойған міндеттен туады, яғни, міндет адамға парызды
Сондықтан да парыз бен міндет адамның қызмет әрекетінде де
Адамның жан-тәніне түсетін жөнсіз сын мен ауыртпалықтан,
арып-ашу мен қажудан мүмкіндігінше аулақ болған жөн.
Парызды түсіну ар-ұят деп айтылады.
Ар – парыздың бақылаушысы, адам қызметін реттеп отырушы.
Абыройды, жоғары моральдық рухты сақтау жолында өз өмірін қиюға
Намысқа кір келтірушілік, моральдық рухтың асқақтығын қорлау – масқара
Жігерлендіру дегеніміз – рухани күш беру, күш-қуаттың тасуы, сергектік
Адамның басына түскен қайғыны бөлісе білушілік адамның бойында коллектившілдік
Ешқашан өмірде үміттене алмаған адам ғана үмітін үзе алады.
Ұлттық рух пен ұлттық патриотизм – бұл ұлттың ішіндегі
Ұлтшылдықтың негізінде басқа халықтарға өзін қарсы қоюшылық, антогонизм жатады,
Кімде-кім мәдениеттің негізін бөлшектеуге жол берсе, ол адамға барлық
Басқалардың тасының өрге домалауы, күш-қуатының, қайратының артықтығы, сондай-ақ, материалдық
Күншіл өзінің кескін келбеті жағынан әрқашан да өзі күндеп
Сөз тасушы адам өсектеп жүрген адамының тырнағына да тұрмайды.
Күншіл – қоғамда жексұрын да зиянды адам, өйткені ол
Тобыр – армия емес, армия да – тобыр емес.
Ұйымшылдық бірлесіп ортақ міндет пен мақсатты орындауға ақылды, ерік-жігерді
Ұрыс даласында басшы – сөздің адамы емес, тікелей іс-қимылдың
Жалпы мықты ерік-жігер – жеңіс серігі.
Әлсіз ерік-жігер – жеңіліске ұшыраудың хабаршысы.
Ерік дегеніміз – қозғаушы күш, мақсатқа жету жолындағы кедергілерді
Кез келген адамға батырдай болсам деген ниет, еліктеу тән.
Жұрттың көбіне ақыл берілгенімен, жүрек бәріне бірдей берілмеген.
Әскери бөлімнің күші жауынгерлік достық пен жолдастық бірлікте, ынтымақта.
Жауынгерлік достықтағы басты нәрсе – өзара түсіністік, адамның адамгершілігін
Қарапайымдылық екі жақты мән-мағына береді: қарапайым деген сөз бір
Бір жақтылық – офицердің міні, кемшілігі.
Қостай берушілік – әлсіздік.
Өзің мерт болғаннан гөрі өлтіру қиынырақ.
Ашумен емес, ақылмен үйрету керек.
Ақылдылар үшін атақ-даңқ – бұл зіл батпан жүк.
Атақ-даңқ барып тұрған ақымақ болуға итереді.
Егер атақ-даңқты көтере алмай ақымақтана, есіре түссе, бұл адамның
Егер адам белгілі, танымал бола бастаса, ол образға, өзінің
Қалың солдат та әбден қалыптасқан халық.
Өлімге асықпай, ұрыс жүргізуді үйрен.
Ұрыс жүргізе жүріп үйрен, шыңдала, әрі батылдана түс.
Жеке үлгі-өнеге ұрыста басқару құралы болып табылады.
Адамдарды шабуылға бастап көтеруден ең ауыр міндет жоқ.
Нағыз солдат болу оңай емес.
Әділетсіздік ашу-ыза туғызады.
Ғасырлар бойы сеңі бұзылмайтын өтірік болады. Бірақ та, бәрі
Ержүректілік пен батылдық жүректен шығуға тиіс.
Кітап – әлемнің азаматы.
Шындық – суреткердің ұлы міндеті.
Кез келген кітаптың басты мақсаты – ағарту.
Өтірік – зиян, кесір.
Ерліктің атаусыз кетуі – халықтың трагедиясы.
Үйрену, шынығу әрі есею үшін соғыса біл.
Өзін-өзі дәріптеушілік – өз күші мен қабілетін тым асыра
Мадақтау мен жазалауды қадірін кетіріп жөнсіз қолданба.
Соғыста зиян алып келушілік – бұл жөнсіз төгілген қан,
Сын сағатта, ауыр күндерде бауырмалдық пен ынтымақтастық нығаяды, бекиді,
Техника қаншама дамып жетілгенмен, ойлайтын, парасатты адамның орнын ауыстыра
Соғыс ұзақ жылдарға Отанның тағдырын, соғысып жатқан халықтың тағдырын
Халық өлмейді.
Соғыс – халықтың күш-қуатын, ерлік-жігерін сынайтын ұлы емтихан.
Әдебиет, музыка, живопись – барлық ұлы да тамаша нәрселерді
Техника қаншама жетілгенмен, дамығанымен, бәрібір күрестің құралы ретінде қалады.
Адамның жан-дүниесі – ұрыста ең қатерлі, көзге көрінбейтін қару.
Адам бойындағы басты сезім – парыз сезімін ұштап, тәрбиелеу.
Өнер ертеден-ақ халықтың өмір-тіршілігін, күресі мен жақсылыққа деген арман-үмітін
Әлемде парыздан артық қуатты қозғаушы күш жоқ әрі болмайды
Көзсіз батыр да, шектен шыққан қорқақ та жоқ.
Қорқақтық болмаса, ерлік те болмаған болар еді.
Ерлік дегеніміз әскери тәрбиенің, ширыққан ішкі күрестің, ең алдымен
Өтірік – барып тұрған зиянды у.
Шындық – парыз сезімін, ерлікке, адамгершілік жағынан кіршіксіз болуға,
Өз парызын саналы түрде түсіну ғана солдатты бәрінен де
Парызды саналы түрде түсіну ғана барлық игілікті істерге аспандағы
Парыздан биік шың жоқ.
Парыз – арман мен даңқ шыңы.
Болған оқиғаны шын мәнінде болған күйіндегідей етіп суреттеу, көрсету
Күрестің мән-мағынасын терең көркемдікпен ашып көрсету – хас суреткердің
Қатал соғыстағы адамдар – шығарманың материалы. Олардың бейнелері мен
Соғыс өзімізді өзіміз және басқаларды тануға бейнебір таным айнасы
Сақтық жасай отырып, батыл түрде қимылдау – батырдың басты
Соғыстың мәңгілік тақырыбы қасиетті төгілген қан болып қала береді.
Тек әділдіктің күшінің арқасында ғана әділ жандардың әділеттілігі өмірден
Біздің жерімізде еркек – діңгек, әйел – гүл. Діңгек
Ерлікті оның мерт болуынан іздемей, оның өзінен іздеу керек.
Қызғаныштың үш түрі бар: жеке бастың қызғаншы, ұлттық қызғаныш
Ұрыс идеалы дегеніміз – бұл ұрысты шығынсыз жеңіп шығу.
Ұрыс өнері дегеніміз – бұл ұрысты азырақ шығынмен жеңіп
Қаны тамып тұрған шындықты табу оңай емес, ал оны
Ұрыста бәрі тексеріледі, адамның барлық жеке қасиеттері сынға түседі.
Жалғандық оқтың астында шыдас бермейді.
Қорқыныш сезімі барлық тіршілік иесіне тән және барлық жерде
Өз еркімен қорқынышты ешкім де жеңе алмайды, тек қана
Ар өмірден қымбат, масқаралық пен абыройсыздық өлімнен жаман –
Қорқынышпен күресте ерлік, жеңістің нәтижесінде парыз сезімі туады.
Ұрыста өмір ешкімге сыйға берілмейді, жеңіп алынады.
Өзін-өзі сақтау инстинктінің екі жағы бар: ол қорқақтықты да
Табандылық – батылдық қалқаны.
Кім қорғана алмаса, сол өледі.
Өмір үшін күрес – ұрыстағы қорғаушы күш.
Шындық – бұл ерлікке тәрбиелеудегі ең бір құнарлы құрал.
Өтірік – ақырында тіпті нағыз шындыққа сәйкес келетін ресми
Абсолютті батыр да, абсолютті қорқақ та жоқ.
Бүгінгі іс-әрекетіміздің сәтсіздік тәжірибесі, ертеңгі күнгі сәтті ісіміздің хабаршысы
Біздің нақты болмысымыз – шындық.
Шындық ақиқатты түсіндіруші.
Шындық – бас шабатын айбалта, бұл өтіріктің тамырын шабатын
Жеңіс өздігінен келмейді.
Тіл байлығы, тіл тазалығы – ұлт қасиетінің, салт-санасының негізгі
Ана тілін сүймегендік, білмегендік, ұлт сезімін жоя отырып, ұлт
Зерттеп білмейінше білу де, істей алу да мүмкін емес.
Жеке және қоғамдық өмірде адам қасиеттеріне соғыс әсер етпей
Ұрыс жалған батырлықтың бет пердесін сыпырып тастайды.
Көкпар, бәйге, аударыспақ – батылдыққа, ептілікке баулитын, бұлшық етті
Шын дос сыртыңнан мақтайды.
Сайқал ғана бетіңе қарап қылмыңдайды.
Әйелдің сайқалы бірді ғана арбайды, әдебиет сайқалының мыңға зияны
Сауатсыз жазушының кейіпкері надан болып шығады.
Мақал, мәтел – өмір тәжірибесі.
Жас адамға жүрек – би.
Ит – ауыл есігінің қоңырауы.
Қазіргі әншілер қайғыны биге, қасіретті арзан күлкіге, мұңды қуанышқа
Қарт адам – ұзақ сапар шегіп, тоналып қалған жолаушы
Қазынасыз керуен қарақшыдан қорықпайды [ 79; 84-96 бб].
Бауыржан атамыздың артында қалған өсиеттері қазіргі таңдағы жастардың патриоттық
3.2 Бауыржан Момышұлының дүниетанымындағы патриоттық сезім
Қазақстан Республикасы - өзінің тәуелсіз мемлекет екендігін бүкіл әлемге
Еліміздің Тәуелсіздік алғанын халқымыздың аяулы перзенті, ұлтымыздың қаһарман ұлы
Қазір біз тәуелсіз еліміздің іргесін нығайту үшін «ұлттық идея»,
«Өзімізге өзіміз тәуелсіз көзбен қараудың», әрине, шарттары да, міндеттері
Дәл қазіргі кезеңде қазақ жастарына жан-жақты үлгі бола алатын
Қараңызшы, не деген мойындау?! Ештеңені жасырып тұрған жоқ. Рас,
Бауыржан Момышұлының тағдырында, өмір тарихында талай әділетсіздіктердің орын алғаны
Патриотизм – тарихи, әлеуметтік ұғым. Ол гректің parties –
Патриоттық сезім жалпы адам баласына тән, сүйіспеншіліктен туған тиіс
Патриотизм - өте күрделі ұғым. Бір жағынан, ол ізгілікті
Қазақстандық патриотизмнің қайнар көзі – халықтың береке бірлігінде, ынтымақ
«Қазақстандық патриотизм» ұғымы адам бойына өздігінен қалыптаса қоймайды. Ол
- Ең алдымен тарихымызды – Қазақстан халықтарының тарихын білу;
- Туған халқымыздың тілін ардақтап, оның кәусар бұлағынан сусындау;
- Атадан балаға, баладан немереге, немереден ұрпаққа жалғасып келе
- Өткен тарихымыздың жақсылықтары мен тәрбиелік мәні бар жақсы
- Абай атамыз айтқандай, ұлттық қадір-қасиетімізді арттыру, ұлт атына
Қай заманда болса да адамзат өз алдына – есті,
Отанымыз аумағының бүтіндігін сақтау, халықтың тыныштығын алатын лаңкестермен қарсы
Жиырма жылдық өмірін әскер қатарында өткізген Бауыржан ағамыз
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде атақты генерал И.Панфиловтың сегізінші гвардиялық
Ата мекен жер үшін,
Қасиетті ел үшін,
Әзиз ана, қарт ата,
Ботакөз сұлу қарындас
Күң, құл бомасын, -
деген жыр жолдары арқылы жауынгерлерге рух беріп, ерлік істерге
Кейіннен атақты жазушы Александр Бек батыр ағамыздың ерліктері жайлы
Бауыржан Момышұлы өз шығармаларында патриотизмге, ерлікке, батырлыққа байланысты біраз
Патриотизм дегеніміз – Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман–
Ерлік дегеніміз – табиғат сыйы емес, ең алдымен, өзінің
Батылдық – қимыл, әрекет есебін тәуекелдеумен үйлестіре алушылық.
Табандылық – батырлардың қалқаны.
Өжеттілік, қайсарлық – адамның тіпті мүмкін емес деген жағдайдың
Сондай-ақ Бауыржан ағамыз халықты ерлікке, патриоттыққа тәрбиелеуде артына көптеген
Мысалы: “Үлкенді ізетте, кішіні күзетте көр”.
“Ерлік тәрбиеден туады”,
“Ерлік бірлікте емес, жүректе”,
“Отанда опасызға орын жоқ”,
“Тізе бүгіп тірі жүргеннен, тік тұрып өлген артық”
Тіпті Бауыржан ағамыз туған ауылына келіп, ауыл адамдарының ынтымақсыздығын,
Мен жазушы, тәлімгер Бауыржан Момышұлының еңбектерін оқи отырып, оның
Жоғары сынып оқушыларын патриоттыққа тәрбиелеу еліміздің егемендігін сақтап, өркениетті
Сан ғасырдан бері қазақ халқының тәрбие жөніндегі өнегелі сөздері
Қазақ халқы қылыштың жүзімен, найзаның ұшымен елдігін сақтап қалу
Патриоттық тәрбиенің нағыз қайнар көзі отбасынан және мектептен басталады.
Патриотизмнің тарихи элементтері туған жерге, ана тіліне, салт-дәстүріне сүйіспеншілік
“Патриотизм” ұғымына сөздіктер мен ғылыми еңбектерден анықтама беріліп, педагогика
Дегенмен де, біздің зерттеу нысанымыз болып отырған патриотизм ұғымын
Бауыржан Момышұлы - ержүрек жауынгер, атақты қолбасшы, әскери жазушы.
Нақ сол кезде естідім ер дүбірін,
Атағы атын алып келді бұрын,
Үстінде туған елдің тұрды толқын
“Бауыржан Момышұлы” - деген бір үн.
Б.Момышұлының қол бастаған батырлығы мен интеллектуалды ой-сананың да
Бауыржан Момышұлының патриот азамат ретінде қалыптасуы, қоғамдық-саяси істерге араласуы
Бауыржан Момышұлының хаттарының қаһарлы күндердің шежіресіндей болашақ үшін маңызы
Жауынгер жазушының шығармалары арқылы отбасы тәрбиесі ондағы ұстаз
Біздің зерттеу нысанымыз болып отырған Бауыржан Момышұлы шығармаларында ұлттық
Қазақ жастарына патриоттық тәрбие беруде Бауыржан Момышұлының шығармаларының мүмкіндіктері
Тарихи-ғылыми, әдеби әдебиеттерге, энциклопедияларға жасаған талдау Бауыржан Момышұлының шығармалары
Бауыржан Момышұлының шығармаларының түрлері негізінде ондағы патриоттық идеяларын сұрыптауға
Прозалық шығармаларындағы (роман, повесть, әңгіме) патриоттық идеялар: ел
патриоттық идеялар:
қоғамдағы саяси-әлеуметтік жағдай;
ата-баба дәстүрін ардақтау;
үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету;
Ғылыми еңбектеріндегі (дәрістер мен баяндамалары) патриоттық идеялар: соғыс психикасы;
Мақал-мәтелдеріндегі патриоттық идеялары: Отан, тәртіп, ерлік, батылдық, адалдық,
Майданнан жазылған хаттарындағы патриоттық идеялар: қазақ тілі мен
Жастар бойында патриоттық қасиеттер тәрбиелеуде Б.Момышұлы мұрасындағы патриоттық тәрбиені
Сондықтан философ, педагог ғалымдардың сыныптың тәрбие жүйесін модельдеу туралы
Айқындалған модельдің негізінде Бауыржан Момышұлы арқылы қазақ жастарына
Жоғары деңгей: Бауыржан Момышұлы батырлық, ерлік істерінен
Б.Момышұлы қазақ батырлары, олардың бітім-тұлғасы туралы түсінігі бар, патриоттық
Б.Момышұлының батырлық, қырағы, өткір, сақ, т.б. қасиеттерімен ерекшеленеді
Орта деңгей: Б.Момышұлы отансүйгіштік, ерлік, намысшылдық, т.б. қасиеттер тұрақсыз
Б.Момышұлы батырлардың ерлігі, патриоттық сезім жайында түсінігі
Б.Момышұлы қайраттылық, төзімділік, т.б. қасиеттер әр түрлі жағдайға байланысты
Төменгі деңгей: Бауыржан Момышұлының патриоттық ерлік, батырлық, т.б.
2-кесте - Бауыржан Момышұлының шығармаларындағы қазақ жастарына патриоттыққа тәрбиелеудің
№ Компонент Өлшемдер Көрсеткіштер
1
Мотивациялық Б.Момышұлы шығармаларындағы патриоттық тағылымдары арқылы отансүйгіштік іс-әрекеттерге
Б.Момышұлы шығармаларындағы патриоттық тағылымдарын үйренуге талпынысы,
Б.Момышұлы шығармаларындағы патриоттық тағылымдар арқылы отансүйгіштік іс-әрекеттерді қажетсінуі;
Б.Момышұлы шығармаларындағы патриоттық тағылымдар арқылы отансүйгіштік іс-әрекеттердің әлеуметтік мәнін
Б.Момышұлы шығармаларындағы патриоттыққа баулитын бейнелерге қызығушылығы және аялы көзқарасы;
-Б.Момышұлы шығармаларындағы патриоттық тағылымдарды елжандылық сезіммен қабылдауы.
2 Мазмұндық-танымдық
Б.Момышұлы шығармаларын-дағы патриоттық идеялар арқылы отансүйгіштік туралы түсініктері
-Б.Момышұлы шығармаларындағы патриоттық идеялары арқылы отансүйгіштік туралы түсініктері болуы;
Б.Момышұлы шығармаларындағы патриоттық идеялардың мүмкіндіктерін білуі және түсінуі;
Б.Момышұлы шығармаларындағы патриоттық идеялардың мазмұнымен таныс болуы;
-Б.Момышұлы шығармаларындағы патриоттыққа баулитын бейнелердің өзіндік ерекшеліктерін көре,
3 Іс-әрекеттік Б.Момышұлы шығармаларын-дағы патриоттық идеялар мен отансүйгіштік,
Б.Момышұлы шығармаларындағы патриоттыққа баулитын бейнелерге еліктеуі, үлгі тұтуы;
Б.Момышұлының ерлік істерін, патриоттық идеяларын талдағанда өзінің патриоттық
Б.Момышұлы шығармаларындағы патриоттық идеялар мен отансүйгіштік, ұлтжандылық, елжандылық көріністерді
Б.Момышұлы қазақ батырларының ерлігі, патриоттық қасиеттер туралы түсінігі төмен,
Б.Момышұлы ерлік істерге, табандылыққа, отансүйгіштік қасиеттерге қайшы (жігерсіз,
Бауыржан Момышұлының шығармалары негізінде жастарды патриоттыққа тәрбиелеудің мүмкіндіктері іс
Мектеп жастарын зерттеу мәселесіне арналған педагогикалық тәжірибе жұмысы үш
Педагогикалық тәжірибе жұмысы бес жыл уақытты қамтиды. Эксперимент топқа
Анықтау эксперименті барысында үш компонент бойынша (мотивациялық, мазмұндық-танымдық, іс-әрекеттік)
Анықтау экспериментінің жұмысы кезеңінде Бауыржан Момышұлының шығармаларының негізінде патриоттық
Сауалнаманың нәтижесі мектеп жастарының Бауыржан Момышұлының өмірі туралы білетіндіктерін,
Анықтау эксперименті нәтижелерін ескере отырып, біз жастардың Бауыржан
Қалыптастыру экспериментінің 1-кезеңінде жоғары сынып жастары үшін арнайы курс
Қалыптастыру экспериментінің 2-кезеңінде жастардың мотивациялық, мазмұндық-танымдық, іс-әрекеттік компоненттері бойынша
3-кесте – «Бауыржан Момышұлы тағылымдары» атты арнайы курс
№ Тақырыптар Сағат саны
Дәріс Семинар-практикалық
1 Бауыржан Момышұлы - қоғам қайраткері, жазушы, қолбасшы,
2 Патриотизм мен ерлік ұғымының мәні мен мазмұны
3 Бауыржан Момышұлы шығармаларындағы патриоттық идеялар 2 3
4 Бауыржан Момышұлы шығармаларындағы ұлттық тәлім-тәрбиесіндегі - елжандылық, ұлтжандылық
5 Бауыржан Момышұлы хаттарының мазмұны және тәрбиелік мәні 2
6 Бауыржан Момышұлы туралы естеліктер 1 2
7 "Өмірінің өзі дастан..." 1 2
Барлығы: 27 11 16
Қалыптастыру экспериментінің осы кезеңінде жоғары сынып жастарының арнайы курс
Қалыптастыру экспериментінің 3-кезеңінде жоғары сынып жастарының шығармашылық іс-әрекетін дамыту,
Сонымен қатар диссертацияда Бауыржан Момышұлының өмірі мен шығармашылық жолын
Әрине, патриотизмді тәрбиелеуде тек Бауыржан Момышұлының шығармаларымен шектеліп қалуға
Біз зерттеу барысында жастардың патриоттық мазмұндағы шығармалардан білім деңгейін
Бауыржан Момышұлының шығармалары негізінде оқушы-жастарды патриоттыққа тәрбиелеу бойынша
- оқушы-жастар Б.Момышұлының іс-әрекеттері мен оның шығармаларындағы патриоттық идеялар
- Б.Момышұлын зерттеушілердің еңбектері мен мұрағат құжаттарын
патриоттық қасиеттерді қалыптастыруда пайдалана білуге үйренді;
- Б.Момышұлының шығармаларын оқып үйрену барысында оқушы-жастар патриоттық ойларды
Міне бұл мәліметтер арқылы жастарға Бауыржан Момышұлының еңбектері қалай
Халық батыры Бауыржан Момышұлы былай деген екен: «Біздің тарихымыз
Олай болса, Отанымыз аумағының бүтіндігін сақтау, халықтың тыныштығын алатын
Жауынгерлер бойындағы рухты ояту үшін Отан ұғымын оларға былайша
Саған оқ тиюі мүмкін бірақ, сен алдымен жауды жой.
Бауыржан атамыз сарбаздарынан темірдей тәртіпті талап ете отырып өзі
ҚОРЫТЫНДЫ
Әрине, зерттеу тақырыбы тәуелсіз және егеменді Қазақстанның Қарулы Күштері
Халық батыры, батальонның аты аңызға айналған командирі Бауыржан Момышұлы,
Б. Момышұлы дарынды әскери ойшыл ретіндегі шығармашылығы әлі жеткілікті
Оның ұлттық сана-сезімді және қазақ халқы мемлекеттік дамуының шыншыл
Қазіргі кезекте батырдың еңбектерінде болған және бұрыннан әскери құрылыс
Елдің әскери оқу орындарында жас жоғары білікті офицер кадрларын
Қазақстанның, әскери қызметшілері мен жеткіншек әскер жасындағы жастарды жауынгерлік
Зерттеу мақсаты: Бауыржан Момышұлының әскери жолын, әскери-тарихи қызметі мен
Еңбекте келесі ғылыми міндеттер анықталған: мәселенің тарихнамалық және деректеметанулық
Ғылыми міндеттерді шешкен кезде автор келесі жаңа қорытындыларға жетті:
Автор алғаш рет батырдың әскери жолын кешенді зерттеді және
Оның әскери кызметінің ғылыми талдауы негізінде және тарихи көзқарастарды
Негізгі қағидалары: зерттелген мәселенің тарихнамасының кезеңге бөлуін нақты зерделеу
Мәскеу түбіндегі шайқастағы аты аңызға айналған батальон командирі Б.
Б.Момышұлы құрамаларының, бөлімдері мен бөлімшелерінің жетістіктері оның алдағы ұрыстарға
Автордың ұсыныстары мен тәжірибелін кепілдемелері зерттеудің негізгі қорытындылары болады:
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында, Алматы, «Атамұра» 1999
2. Мырзахметұлы М. Айналған аты аңызға Момышұлы [Мәтін].- Тараз:
3. Естен А. Екі томдық шығармалар жинағы [Мәтін]. Т.1.
4. Естен А. Екі томдық шығармалар жинағы [Мәтін]. Т.2:
5. Айтылмаған ақиқат [Мәтін]. 10-том. 2-кітап: көптомдық шығармалар жинағы
6. Айтылмаған ақиқат [Мәтін]. 9-том. 1-кітап: көп томдық шығармалар
7. Генерал Панфилов [Мәтін]. 12-том: көптомдық шығармалар жинағы /
8. Екі томдық шығармалар жинағы [Мәтін]: Т.1. Қанмен жазылған
9. Екі томдық шығармалар жинағы [Мәтін]. Т.1. Қанмен жазылған
10. Екі томдық шығармалар жинағы [Мәтін]. Т.1. Қанмен жазылған
11. Екі томдық шығармалар жинағы [Мәтін]. Т.2. Роман, әңгімелер
12. Куба әсерлері [Мәтін]. 8-том: көп томдық шығармалар жинағы
13. Курляндия майданы [Мәтін]. 5-том: көптомдық шығармалар жинағы /
14. Қанмен жазылған кітап [Мәтін] / Б. Момышұлы; Құраст.М.Мырзахметов.-
15. Москва үшін шайқас [Мәтін]: роман / Б. Момышұлы.-
16. Музей апа [Мәтін]. 6-том: көп томдық шығармалар жинағы
17. Соғыс қателікті кешірмейді [Мәтін]. 14-том: көп томдық шығармалар
18. Шындығын айтқанда [Мәтін]. 15-том: көптомдық шығармалар жинағы /
19. Қаһарман Бауыржан Момышұлы [Мәтін]. Фотоальбом.- Алматы: Өнер, 2008.-
20.Ұлы Тұранның Ұлдары [Мәтін].-Алматы.-Нұрлы Әлем, 1998.- 408б.
21. Тарихи тұлғалар [Мәтін].- Алматы.- Алматы кітап, 2005.- 368б.
22. «Қазақстан» [Мәтін]. Ұлттық энциклопедия .- Алматы.- «Қазақ энциклопедиясының»
23. Бауыржан Момышұлының мектептегі мұражайы/ А. Медеуұлы // Ақ
24. Б. Момышұлы «Психология войны» Алматы «Казахстан»,
25. Бауыржан Момышұлы: Өлең / Ә Айтоқұлы // Ақ
26. Батырдың бастықтарды қалай үйреткен туралы/ Ә. Исақ //
27. Батырмен ұмытылмас жүздесулер қайталанбас хаттар: (Эссе) / М.
28. Батыл, батыр Бауыржан/ К. Рысбаев // Ақ жол.-
29.Әскери ғылым саласындағы тұңғыш қазақ профессоры/ К. Рысбай //
30. Серікбаев К.С. «Бауыржан Момышулы в моей жизни»,
31. Чистяков И.М. «Служим Отечеству» Москва, Воениздат,
32. Батыр мұрасы-ұлт қазынасы: Кеше облыста қазақтың хас батыры
33. Глушко И.М. «Солдаты тыла» Москва, Воениздат,
34. Ұлт батыры: 21 желтоқсан-Бауыржан Момышұлының туған күні /
Әлдибекұлы // Дала мен қала.- 2005.- №51.- Б.6.
36. Аңызды халық тудырады, -деген еді сол бір әңгімесінде
37. Рухыңа мәңгі табынамын: Бауыржан Момышұлы-95 жас / Ж.
38. Б. Момышұлы «За нами Москва» Алматы,
39. Бауыржан батырдың мұрасы: немесе әскери тілдің жай-күйі /
40. Бауыржанның көрегендігі/ Ә. Нұршайықов // Ақ жол.- 2005.-
41. Отаншылдық идея-Бауыржан Момышұлы мақал-мәтелдері мен афоризмдерінде/ С. Жүнісәлиева
42. Бауыржан Момышұлы/ С. Ибрагимова // Қазақ тілі мен
43. Аңыз адамның балалық шағын кестелеген: жаңа кітаптың айтар
44. Б.Момышұлы мен А.Бектің шығармашылық байланысы/ М. Кәтімхан //
45. Ер Бауыржан Момышұлының қызы Елена ата жұртқа бір
46. Бауыржан Момышұлы-көп қырлы қоғам қайраткері/ Е. Әлімжан //
47. Баукең мен Хиуаз/ Д. Әріпұлы // Егемен Қазақстан.-
48. Зейнеп Ахметова: әрбір адам ұлттық құндылықты атамдай қастерлеп,
49. Ұлтжандылықтан жаралған батыр/ А. Құсайынов // Астана хабары.-
50. Алты алаштың қас батыры/ Ж. Мәмбетәлиев // Ақ
51. Б.Момышұлы тәуелсіздік идеяларының ұйытқысы/ Қ. Мәмбетов // Ақ
52. Бауыржан Момышұлы-рух пен намыстың төресі/ Ш. Мұртаза //
53. Түрік халықтарының әскери әдебиетінің негізін салушы/ М. Мырзахметұлы
54. Баукең мен Қаскеңнің Аягөзге сапары/ Е. Нұразхан //
55. "Арпалыс" шығармасындағы соғыс шындығы/ Қ. Мәмбетов // Қазақ
56. Басқа жазушылар сиямен жазса, біз қанмен жазамыз депті
57. Бауыржан Момышұлының университеті: Бауыржан Момышұлы-100 / Қ. Аманжол
58. Астанада ескерткіш орнатылады: Бауыржан Момышұлы -100жыл // Ақ
59. Бауыржан Момышұлы - 100жыл// Ақ жол.- 2008.- №33.-26
60. Батырдың жан дүниесі немесе Б.Момышұлының толғам-тұжырымдарын қайта оқығанда
61. Бауыржан жұлдызды болған күн - қазақтын жұлдызы жанған
62. Отан деп соқққан жүректер/ Б. Мәулен // Қазақстан-Заман.-
63. Әуезов және Момышұлы немесе батылдық пен мәмігерлік хақында/
64. Біраз шаруаның басын қайырдық дейді профессор Мекемтас Мырзахметұлы/
65. Батыр/ Ә. Омарбеков // Дала мен Қала.- 2009.-
66. Бауыржан Момышұлы сөздерінің тәлім-тәрбиелік мәні/ А. Сейдалиева //
67. Бауыржан аға және оның жел қанатты тұлпары жайлы
68. Батырға базарлық [Мәтін]: Б.Момышұлының туылғанына 100 жыл толуына
69. Қазақ тілі туралы пікір [Мәтін]: Заманхат / Б.
70. Баһадүр...Батыр...Бауыржан! [Мәтін]: Бауыржан Момышұлына 100 жыл / А.
71. Бақытжан Момышұлы: Әлі күнге Бауыржан Момышұлының баласы болып
72. Бауыржандай батыры бар ел бақытты! [Мәтін]: Ғибрат /
73. Қазақстан тарихы. IV том. Алматы, 2010.78-100
74. Бауыржан Момышұлы. I том. Алматы, «Жазушы», 2004. 55-93
75. Ф. Гальдер. «От Бреста до Сталинграда: военный дневник».
76. Хангелді. Әбжанов «Қазақстан: Тарих. Тіл. Ұлт. Астана, 2007.
77. Е. Бекмаханов. Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында. Алматы,
78. Тәуелсіздіктің нұрлы таңы. Алматы, «Раритет», 2010.11-14
79. Бір өлең ашқан ақиқат [Мәтін]: Жас ғалым мінбері
80. Патриоттық сезімнің нышаны мен қайнар көзі – Отан
81. Б.Момышұлы – тәлімгер ғалым // «Білім мен тәрбие
82. Б.Момышұлы - өмірінің өзі дастан // «Білім беру
83. Әміржанов, Қ. Мен көрген Бауыржан Момышұл
84. Жәкеев, С. Баукеңмен болған үш кездесу / С.
85. Келденова, Г. Жас ұрпақты Б.Момышұлының өмірі мен өнегесі
86. Қадырбаев, Н. Қасіретті қантөгістің қасиеті
87. Қазыбек, М. Батырдың жан дүниесі / М. Қазыбек
88. Маталиева, А. Бауыржан Момышұлы - сан қырлы жазушы
89. Мәмбетов, Қ. Соғыс шындығы / Қ. Мәмбетов //
90. Мәмбетов, Қ Шындық џшін шайқастық / ҚМәмбетов //
91. Мәмбетов, Қ Эпистолярлық жанр жңне ақиқат пен шындық
92. Момышұлы, Б.Әлі күнге Баукеңнің баласы боп жүрмін... /
Әміржанов, Қ. Мен көрген Бауыржан Момышұлы / Қ. Әміржанов
Экземпляры: всего:1 - Ч1(1)
Байғұт, М. Сағыныш саздары / М. Байғұт // ЕГЕМЕН
Жәкеев, С. Баукеңмен болған үш кездесу / С. Жәкеев
Келденова, Г. Жас ұрпақты Б.Момышұлының өмірі мен өнегесі үлгісінде
Экземпляры: всего:1 - ЧЗ-5(1)
Қадырбаев, Н. Қасіретті қантөгістің қасиеті қымбат:
Қазыбек, М. Батырдың жан дүниесі / М. Қазыбек //
Маталиева, А. Бауыржан Момышұлы - сан қырлы жазушы /
Экземпляры: всего:1 - Ч1 (1)
Мәмбетов, Қ. Соғыс шындығы / Қ. Мәмбетов // Жалын.
Экземпляры: всего:1 - Ч1 (1)
Мәмбетов, Қ Шындық џшін шайқастық / ҚМәмбетов // Ұлағат.
Экземпляры: всего:1 - Ч5(1)
1
БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ
Проза
Поэзия
Әскери еңбектері
Хаттары
Мақал-мәтел
роман
терме
әңгіме
өлең
дәріс
повесть
баяндама
1. Отан туралы
2. Ерлік туралы
3. Тәртіп туралы
4. Батылдық туралы
5. Адалдық туралы
6. Өмір мен өлім туралы
7. Әртүрлі ойлар
1.Философиялық лирика
2. саяси-әлеуметтік лирика
3. Махаббат лирикасы
4. табиғат лирикасы
5. көңіл-күй лирикасы
Қайраткерлерге
е
Жазушыларға
Туысқандарына
Патриоттық тәрбие негіздері