Мазмұны
Кіріспе 2
1. Нарықтың даму тарихы және теориясы 4
1.1. Нарық қатынастарының даму кезеңдері 4
1.2 Қазақстандағы нарықтың даму тарихы 5
1.3 Қазіргі заман нарық теориясы және ондағы мемлекет
ІІ. Нарықтық экономикадағы мемлекет ролі 11
2.1 Нарықты ұйымдастырудың әдістері және оның өзекті үш
2.2 Нарық механизміне мемлекеттің әсер етуі 12
2.3 Нарықтың атқаратын қызметтері, шарттары және түрлері 15
ІІІ. Нарықтың артықшылықтары мен кемшіліктері 21
3.1. Қазақстандағы нарық: кәсіпкерлік-нарықты дамытудың алғышарты 21
3.2 Нарықтық экономиканың кемшіліктерін жұмсарту және жоюдағы мемлекет
3.3 Экономиканы мемлекеттік реттеу 23
Қорытынды 30
Пайдаланған әдебиеттер: 32
Кіріспе
Әлі күнге дейін нарық экономикасындағы еркіншілдік, халық санасында
Мемлекеттің макроэкономикалық және микроэкономикалық процеске қатысуы осы процестің
Осыған байланысты экономика — мемлекет қарым-қатынастары қарама-қайшылықты мазмұнда
Мемлекеттің экономикалық өмірге белсенді араласуының мынадай үш себебін
Біріншіден, мұның қажеттілігі нарық қатынастары механизмінің өзегі —
Екіншіден, нарық механизміне "пайдасы жоқ" өндіріс түрлері аз
Үшіншіден, нарықтың өзін-өзі реттеу мүмкіндігінің шектелуінен туындайтын себептер
«Нарықтық экономикадағы мемлекеттің ролі» деген курстық жұмысымда мен
Менің ойымша Қазақстанда нарықты дамыту жолы орта және
«Нарық пен мемлекеттің екеуі де маңызды. Экономиканы осының
1. Нарықтың даму тарихы және теориясы
1.1. Нарық қатынастарының даму кезеңдері
Нарықты стихиялы түрде дамушы немесе еркін нарық, монополиялы
Монополиялық нарық 19 ғасырдың аяғында 20 ғасырдың алғашқы
Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттелмелі нарық тән болып
Біздің жас тәуелсіз Қазақ мемлекетінде де толыққанды жүйелі,
1.2 Қазақстандағы нарықтың даму тарихы
Нарықтық қатынастар Қазақстан жерінде қашан пайда болды, оның
Мысалы, Қазақстанда құл иеленушілік құрылыс болмастан-ақ патриархалдық-феодалдық қатынастар
Нарық қатынастарының пайда болуының ең басты шарты -
Жерге феодалдық меншіктің күшеюі қауымдық (рулық) жерлерді тартып
Тереңдей түскен меншіктік бөлінісу Қазақстанда тауарлы ақша қатынастардың
Қазақтардың күн көрісінің арқауы тек қана мал шаруашылығы
Сонымен бірге нарықтық қатынастардың қалыптасуына белгілі бір дәрежеде
Қорыта айтқанда, шаруашылық салаларының әр алуандылығы, сауданың дамуы
Осындай жағдайлардың салдарынан Қазақстан революцияға дейінгі дәуірдің өн
Қазірде тәуелсіз Қазақстан Республикасының алдында жоғарыда көрсетілген тарихи
Бірінші кезең 1992-1995 жылдарды қамтыды. Ол микроэкономикалық тұрақтандырудың
Екінші негізінде (1996-2005 жылдар) экономиканың шикізаттық бағытын біртіндеп
Үшінші кезең 5-10 жыл мерзімге созылып, ашық үлгідегі
1.3 Қазіргі заман нарық теориясы және ондағы мемлекет
Батыс елдерінің шаруашылық саласындағы саясатын анықтайтын қазіргі заманғы
XX ғасырдың 70-жылдарында болған экономикалық дағдарыс және кәсіпкерлік
Соңғы кезде негізгі екі бағыттың өз ішіндегі жіктелу
Жалпы неоклассикалық синтезді жаңа теория деп есептеуге болмайды,
Біздің алдымызда да нарықтық экономиканы реттеудің дүние жүзінде
ІІ. Нарықтық экономикадағы мемлекет ролі
2.1 Нарықты ұйымдастырудың әдістері және оның өзекті үш
Адамзаттың өмір сүру тарихында экономиканы ұйымдастырудың екі негізгі
Соңғы кездері экономиканы ұйымдастырудың үшінші әдісі деп әкімшілдік
Бұл әлі аз зерттелген, дегенмен әкімшілдік әдістен нарықтық
Әміршілдік
Аралас
Нарықтық
1-сурет. Экономиканы ұйымдастырудың әдістері
Шаруашылықты әміршілдік-әкімшілдік әдіспен ұйымдастыру өндірушінің үстемдігіне негізделеді. Бұндай
Нарықтық механизм бұған қарама-қарсы принципке негізделген, онда шаруашылық
Не өндіру керек? Бұл жағдайда, тұтынушы бір немесе
Қалай өндіру керек? Ол тауар өндірушілердің арасында болатын
Кім үшін керек? Бұл сұрақ, сұраным мен ұсынымның
Жоғарыда көрсетілген шаруашылықты ұйымдастырудың сұрақтары барлық экономикалық жүйелерге
Шетелдік мамандардың пікірінше экономиканы ұйымдастырудың әміршілдік немесе нарықтық
2.2 Нарық механизміне мемлекеттің әсер етуі
Нарық, қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді механизмі
Сонымен бірге нарықтық механизм идеалды емес, оның елеулі
Реттелмейтін таза нарықтық экономика адамның еңбек ету, білім
Нарықтық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін, еңбек ресурстарын,еңбекті
Енді нарық дегеніміз не? Ең алдымен осыны анықтап
Нарық - бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері
Нарық - бұл сатушы мен сатып алушылар арасындағы
Нарық-бұл сатушылармен сатып алушылар арасында тауар және қызмет
Нарық - тауарларды сатып алу-сатумен байланысты орын алатын
Нарық тауарды өткізуге байланысты сатушылар мен сатып алушылардың
Нарық қызметін тек қана айырбас саласымен шектеу -
Берілген анықтамада әңгіме, тек өндірушілер мен тұтынушылардың арасындағы
Экономикалық қатынастар мен байланыстар
НАРЫҚ
Тауар өндірушілер
Тауарды тұтынушылар
2-сурет. Нарық экономикалық байланыстар мен қатынастар ретінде
Себебі нарық бәсекесіз өмір сүре алмайды. Ал бүл,сан
2.3 Нарықтың атқаратын қызметтері, шарттары және түрлері
Жалпылама тұрғыдан алғанда нарықтың мәні оның атқаратын қызметтері
Нарықтың маңызды қызметтерінің бірі - оның ұдайы өндіріс
Нарықтың басқа бір атқаратын қызметі - ақпараттық. Нарық
Экономикалық игіліктерді және
қызметтерді,
өндірушілер мен
тұтынушыларды
байланыстыратын
буын
Ұдайы өндіріс
процесінің
үздіксіздігін
және
тиімділігін қамтамасыз
етудегі реттеуші ролі
Экономиканың
жағдайы
туралы
объективті
ақпараттың
қайнар көзі
Бәсеке арқылы экономиканы
тиімсіз шаруашылық бірліктерінен
тазарту
НАРЫҚТЫҢ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ
Тауардың қоғамдық
мағыналылығын
мойындау
Өндірістік шығындарды
азайтуды
экономикалық
ынталандыру
Еңбекке деген
материалдық
стимулдарды
экономикалық
жағынан қамтамасыз ету.
3-сурет. Нарықтың атқаратын қызметтері
Сонымен бірге нарық механизмі мынадай қызметте атқарады -
Біздің нарық терең монополияландырылған, сондықтан нарықты ортаны қалыпты
Осылармен қатар, маңыздылығы жағынан басқалардан кем түспейтін нарықтың
Нарықтық күрделі экономикалық категория ретінде өз бетінше емес,
Шаруашылық
субьектілердің
дербестігі мен
тәуелсіздігі
Меншік
қатынастарының алуан түрлі формалары
Өндіріс қуатының белгілі бір резерві
мен бос
жұмыскерлердің болуы
Нарықтық экономиканың шарттары
Тауар өндірушілердің
және сауда
делдалдарының
бәсекесі Контрагенттер
өздерінің өнімдеріне
баға белгілеу құқы
Нарық
инфрақұрылымын жасау
4-сурет. Нарықтың қалыптасуының негізгі компоненттері
- шаруашылық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі;
- меншік қатынастарының алуан түрлі нысандары;
- өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос
- нарық инфрақұрылымын жасау;
- тауар өндірушілердің сан алуан түрлерінің болуы;
- контрагенттер өздерінің өнімдеріне баға белгілеу құқы. Енді
Біріншіден, экономикалық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі, олардың келісім
Екіншіден, меншіктік қатынастардың алуан түрлі нысандарының болуы, олардың
Нарықты экономикаға көшу кезінде ескеретін маңызды жәйт -
Үшіншіден, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай,нарықтың тиімді жүмыс істеу
Сайып келгенде, ондай экономика тауардың жетіспеушілігіне, материалдық игіліктерді
Төртіншіден, нарық механизмінің үзіліссіз қызмет істеуі үшін оның
Нарықтық экономикаға жалпылама негіздегі ерекше инфрақұрылым - несие
Бесіншіден, нарық механизмінде мемлекеттік қаржы жүйесінің, оның негізін
Жетіншіден, шаруашылық субъектілерінің нарық туралы мәліметі (маркетинг қызметі),
Қазіргі нарық құрылымы жағынан сан алуан элементтерден тұрады.
Территориялық белгілеріне қарай нарық мынадай түрлерге бөлінеді: дүниежүзілік
Дүниежүзілік нарық, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы тауарлар
Еларалық бірлестіктер нарығы деп, экономикалық айырбастың ерекше формалары
Ұлттық нарық бір елдің мемлекеттік шекарасының аумағымен шектелген
Аймақтық нарық - бұл бөлек территориялық бөлімше нарығы
Жергілікті оқшауланған нарық - кейбір елді пункттердің жиынтығы
Нарықтық қатынастардың жетілу шамасына қарай нарықты: дамыған (кемелденген)
Олигополиялық нарық, баға белгілеу саясатына тым сезімтал және
Монополиялық бәсеке нарығы, сапасы, қасиеті, сыртқы безендірілуіне қарай
Қолданылып жүрген заңдылықтарға сәйкес нарықты көлеңкелі және ресми
Нарықтың дамуының сәйкестігіне байланысты теңдестірілген және теңдестерілмеген нарық
Тауар ерекшеліктеріне қарай нарық - салалық және сала
ІІІ. Нарықтың артықшылықтары мен кемшіліктері
3.1. Қазақстандағы нарық: кәсіпкерлік-нарықты дамытудың алғышарты
Басты экономикалық мәселелерді шешуде нарықтық экономикаға тең келетін
Біріншіден, нарық өнеркәсіп пен тұтынушы арасындағы мәселені шешіп
Үшіншіден, нарықтық экономика жағдайында баға еркін болады. Еркін
Бұл айтылғандарға қоса мына жағдайлардың да үлкен мәні
Көптеген елдердің тәжірибесі көрсеткендей елдің экономикалық тұрақтануына қол
3.2 Нарықтық экономиканың кемшіліктерін жұмсарту және жоюдағы мемлекет
Тауарлық тапшылықтың болуына жол бермей, ғылыми-техникалық прогрестің дамуына
Ешқандай қоғам халықты қорғау жүйесінсіз, халыққа білім бермей,
Міне осындай "қоғамдық тауарлардың" қажеттіліктерін қамтамасыз ету нарықтық
2-ші кемшілігі, "сыртқы эффекті" деп аталатынына байланысты. Бұл
Ақырында нарықтық механизм тудыратын 3-ші кемшілікті қарастырайық. Ол
Нарық шеше алмайтын тағы басқа проблемалар үкіметтің араласуын
Сонымен, бір жағынан нарық шаруашылықты ұйымдастырудың неғұрлым тиімді
3.3 Экономиканы мемлекеттік реттеу
Мемлекеттік реттеу қажеттілігінің объективті негіздерін қарастыруға кіріспестен бұрын,
Мынадай сұрақ туындайды мемлекеттік араласу - объективті қажеттілік
Бұл сұраққа дұрыс жауап, әрине, нарықтық қатынастардың өpіc
Мемлекеттік реттеудің объективті қажетгілігін анықтайтын факторлардың мәнісін қарастыруға
Мемлекеттік реттеу қажеттілігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі маңызды
Нарық субъектілерінің өзара іс-әрекеттерінің шарттарын анықтауға және олардың
Ең соңында халықты әлеуметтік жағынан қорғау мен қамтамасыз
Сонымен, мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі қандай?
Белгілі шарттылықпен алғанда өзара байланысты экономикалық көрсеткіштер жүйесін
Егер де көрсеткіштердің тұтастай жүйесін тауарлар (қызметтер) "қозғалысының"
Кәсіпкердің мүддесі нақтылы тауар өндірісінің тиімділігімен шектелетіндігі, ал
а) ағымдағы және болашақтағы табиғатты қорғау шараларын қаржыландырудың
ә) шаруашыльіқ жүргізуші субъектілер іс-әрекетінің сыртқы нәтижесі алдын
б) табиғатты тиімді пайдалануды ынталандыратын механизмді жасап-дайындау және
Бәрінен бұрын, экономиканы реттеу — мемлекеттің макроэкономикалық тұрғыда
- өндірістік немесе әлеуметтік сипаттағы нақтылы мәселелердің тиімді
- халық шаруашылығының тиімді аймақтық-салалық құрылымын құру жөніндегі
- егер экономиканы өсіңкілі ұдайы өндіретін жүйе ретінде
Осыларды ескеретін болсақ, мемлекеттік реттеу барысы өз кезеңінде
Тәжірибелер мен әдебиеттерді талдау көрсеткеніндей, мемлекеттік реттеу барынша
Бәрінен бұрын, сөз мемлекеттің экономикалық саясатын қалыптастыру жөнінде
- жаңа экономикалық саясатқа өту кезеңіндегі қалыптасқан әлеуметтік
- болашаққа қажетті қоғамның материалдық-техникалық, табиғи-экономикалық жоне интеллектуалдық
- халықаралық экономикалық саясаттың мүмкін болатын өзгерісі мен
Тиісті мемлекеттік органдар ғылыми қызметінің жоғарыда аталған бағыттары
Тиісті әдебиеттердің, ресми құжаттардың талдап-қорытулары мен мемлекеттік реттеу
- мәселенің тұтастай табыстылығын қамтамасыз ететін басымды, артықшылықты
- халық шаруашылығын басқару иерархиясының барлық деңгейлеріндегі шаруашылық
- мемлекеттік реттеу бойынша шешілетін мәселелердің сипаты мен
- реттеу барысында тұтастай алғанда қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайына,
Нарықты жанама реттеу әдістері негізінен адрессіз, бірақ барлық
5-сурет. Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері
1. Фискалдық саясат мемлекеттік бюджетпен реттеу құралдарын қамтиды.
Салықтық реттеу фискалдық саясаттың маңызды бөлігі болып табылады.
а) кейбір экономикалық процестерді көтермелеу немесе шектеу мақсатында
о) салық нарқын өзгеріссіз қалдыра отырып, оны төлеудіц
6) салық жеңілдіктерін ендіру немесе алып тастау. Салалық
2. Несие-ақша саясаты. Мемлекет нақты салалық және аймақтық
а) несиенің пайыз нарқының өзгеруі. Мысалы, өндіріс салаларын
ә) эмиссиялық банктің есептеу нарқын өзгерту. Есептеу нарқы
б) эмиссиялық банкке ақша салудың міндетті минимумын арттыру.
в) "ашық нарықтағы операциялар". Бұл жағдайда, мемлекет өзінің
3. Бағаны және табысты реттеу саясаты. Фискалдық және
4. Әкімшілік реттеулер. Оларға кейбір әдейі ерекшеленген салалар,
5. Қысқа мерзімді реттеулер. Оның мақсаты — бірнеше
Нарыққа өту жағдайында қысқа мерзімді реттеулер бағаның шамадан
6. Ұзақ мерзімді реттеу - бірнеше жыл бойынша
Қорытынды
Сонымен, қорыта айтқанда, нарықтық қатынастар ерте заманнан пайда
Бұрынғы Совет Одағында нарық монополиялы болды. Еркін бәсеке
Міне, сондықтан Совет Одағы құрамындағы Қазақстан да осындай
Қазір Қазақстанның алдында тарихи әділетсіздіктерді жеңіп, Қазақстанды көркейту
Енді Қазақстандағы нарықтың артықшылықтары мен кемшіліктеріне келетін болсақ,
Ол кемшіліктер: 1). «Қоғамдық тұтынуды» нарық шеше алмайды.
Қазақстанда нарықтың кемшіліктерін жою үшін орта және шағын
Қорыта айтқанда, Қазақстан нарығы болашақта өз кемшіліктерінен арылуға
Пайдаланған әдебиеттер
1. Жүнісов Б. «Нарықтық экономика негіздері» Алматы-1994
2. Әубәкіров Я.Ә. «Экономикалық теория негіздері» Алматы-1994
3. «Аль-Пари» журналы 2002-1 (686.)
4. Шиденов Ө.Қ. «Жалпы экономикалық теория»
Алматы-Ақтөбе-2002
5. Түркебаев «Основы рыночной экономики» Қазақстан даму институты
6. Оразәлі Сәбден «XX ғасырға қандай экономикамен кіреміз»
7. Мамедов «Современная экономика» Ростов на Дону -1996
8. Уоттс Майкл «Нарықтық экономика әліппесі» Алматы «Қазақстан»-95
2