Үкілі Ыбырай
2010 жыл
Жоспар
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
а) Үкілі Ыбырай өмірі
б) Ақындық өнері мен шығармалары
3. Қорытынды
Ақын, аса көрнекті композитор, кезінде алдына
“Аралап талай елдің дәмін таттым,
Сұлудың асқақ әнмен бабын таптым.
Қалаған Сәмекеден қара қалпақ,
Қос буын шекесіне үкі тақтым”, –
Біржан сал, Ақан сері секілді өз
Үкілі Ыбырай Сандыбайұлы осы күнгі Солтүстік
Үкілі Ыбырайды сипаттағанда Сәкен Сейфуллин:
“Әні бар “Гәкку” деген аңқылдаған,
Аққудай айдын көлде саңқылдаған.
“Кідігай”, “Қалдырған” мен “Маңмаңкерді”,
Ырғалтса керней даусы қарқындаған”, – деп
Біржан сал жас Ыбырайды алғаш рет
Сол дарабоз дүлдүл Кеңес үкіметі келіп,
Үкілі Ыбырайдың композиторлық, әншілік мол мұрасы
Үкілі Ыбырайдың өзіне үлгі болған Арыстан,
Ыбекең тек қана ауыз әдебиетінің өкілі
Үкілі Ыбырайдың тіл өрнегіне аздап қана
Ыбырайдың ақындық талантынан, әншілік дарынынын да
“Бозбалаға бұл бір сын жеке-жеке,
Әркімнің қасындағы сәулесі ерке.
Бұйрығы ханзаданың екеу емес,
Жаныма келіп отыр, ей, Мәлике”, –
“Ән салып сері болып талаптандым,
Ақылын тыңдау қайда барлық жанның.
Он үш жаста ән салып ел
Жолына түспей кеттім дүние-малдың”, – деп
Өмір өрісіндегі жаңа белесіндей ақынның “Жиырма
“Қызды ауылдың сыртынан,
Қылаң еткен жиырма бес.
Қызды көрсем қиқайып,
Құлай кеткен жиырма бес.
Суға келген жеңгейге,
Ұнай қалған жиырма бес.
Жеңге халің қалай деп,
Сұрай қалған жиырма бес.
Бесіктегі баладан,
Алғыс алған жиырма бес.
Төрде жатқан кемпірден,
Қарғыс алған жиырма бес…” – деп
“Ауылың қонған Сырымбет саласына, болдым ғашық
“Өлеңмен екі өкпеңді қалқытайын,
Қорғасындай денеңді балқытайын.
Біржаннан алып қалған әнім еді,
Азырақ “Шалқымамды шалқытайын”, – деуі әлгі
Бара-бара бұл өзен тасқынды сайлары мен
“Гәкку” жайлы талай сырды шертер едім,
“Қарақат көзді, сым саусақ,
Ләбізің сенің бал қаймақ.
Жолыңа сенің сарп етпей,
Неге де керек малды айдап.
Қарақат көзді, ақ білек,
Айтайын бір сөз үлгілеп,
Қайғың алды денемді,
Жүректің басын тілгілеп.
Етің аппақ қояндай,
Қызығыңа тоям ба-ай,
Алыстан аңсап келгенде,
Не қыл деп жатсың оянбай”, –
Не десек те, поэзияның бұл кесек
Композиторлығын баса айтып дағдыланғандықтан Ыбекеңнің ақындық
Ыбекең қай тақырыпқа барса да көкірегінің
“Мұхиттың сенсің құндызы,
Аспанның сенсің жұлдызы,
Өзіңнен сәулем аспайды,
Пейіште жүрген хор қызы”, – дегенін
Жорықта сес көрсеткен батырлардай асқақтап, ақындардың
“Қыздан да қылықтымын жүрген жерде,
Ханнан да қадірлімін туған елге.
Ақ тамақ, шұбар бауыр қоңыр қаздай,
Сала алмас “Гәккуіме” ешбір пенде”, –
Үкілі Ыбырай Абылай ханның батыры атанған
Үкілі Ыбырайдың көңілге бір естігенде небір
“Қосылған жолдан
шүйкебас,
Жан қияр жерде жар
болмас.
Айыр өркеш нар болмас,
Әкенің сөзі балаға,
Қанша айтсақ та
ар болмас”,
– депті. Бұл фәлсафалы толғаныс қай
“Шаш алмас өтпес пышақ қайрағанға,
Томар су суат бермес жайлағанға.
Талықсып қорғасындай денең балқыр,
Таңертең қара торғай сайрағанда”, – деп
“Қалдырған” атты өлеңі туған елге деген
“Қызығың дүние өткен күн,
Кейінгі қуып жеткен күн.
Байланбаған асаудай,
Сырт айналып тепкен күн”, – деп
“Жолдас болсаң жақсымен,
Терең ойлы, ақылы кең.
Кішіпейіл сыр шашпас,
Мінез, білім келсе тең”, – деп,
Ыбекеңнің ақындығын сөз еткенде: “Сүйгенім кете
Ыбекеңнің әндерінің ішінде әлемге кең тарағаны
Ақынның поэзиялық ерекшеліктері туған жері, өмір
Үкілі Ыбырай да тап солай өзге
Ұлы композитор, алдына жан салмай өткен
Ақынның туған жылын 1858 жыл деушілер