Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
«Экономика» кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: «ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ: ҚАЛЫПТАСУ ЖОБАЛАРЫ»
СЫН ПІКІР
Бітіру жұмысы Қазақстан Республикасындағы бүгінгі күні өзекті мәселелердің бірі
«Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару: қалыптасу жобалары» тақырыбы бойынша
Жұмыста кейбір сөйлемдердің құрылымы жағынан стилистикалық қателіктер кездеседі.
Бітіру жұмысының тақырыбы толық, жоспар бойынша жан-жақты ашылып, елдегі
Рецензия
Жұмыста Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық маңызы, орталықсыздандыру мен
Жұмыста кейбір сөйлемдердің құрылымы жағынан стилистикалық қателіктер кездеседі.
Бітіру жұмысының тақырыбы толық, жан-жақты ашылып, жергілікті өзін-өзі басқарудың
ЖОСПАР
Кіріспе.
I-ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Жергілікті басқарудың теориялық негіздері: түсінігі және мәні.
1.2 Қазақстандағы мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті басқару негіздері
1.3 Жергілікті басқаруды мемлекеттік реттеу
II ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ЖЕТЕЛДЕГІ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ
2.1 Жергілікті басқарудың дамуының шетелдік тәжірибелері
2.2 Республикадағы жергілікті өзін-өзі басқаруды құру тәжірибелері.
III ТАРАУ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстандағы жергілікті басқару механизмі
3.2 Қазақстан Республикасының жергілікті басқару жүйесін жетілдіру жолдары: жоспарлар
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі.
КІРІСПЕ
Бүгінде Республикамызда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жетілдіру біздің саяси
Көптеген дамушы елдердің тәжірибелері көрсетіп отырғандай, жергілікті өзін-өзі басқарудың
Қазіргі уақытта Қазақстан жегілікті өзін-өзі басқару жүйесін құру сатысына
Қазақстанның да өз ерекшеліктері бар, оларды жергілікті өзін-өзі басқару
Зерттеу пәнінің актуалдығы. Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформалардың басым бағыттарының
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған жылдары орын алған мемлекеттік басқаруды
Республика кең аумаққа ие, осыған байланысты ел аймақтары
Бүгінгі күні жүргізіліп отырған мемлекеттік жергілікті басқару ауыл деңгейіндегі,
Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесіне деген жаңа талаптар мемлекеттің басқару
Мемлекеттік басқару жүйесінің дамуы және жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері
Сонымен қатар, мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері
Мақсаты және міндеттері. Бітіру жұмысының негізгі мақсаты
Белгіленген мақсатқа байланысты келесідей міндеттер қойылды:
қазіргі жағдайдағы мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару орыны
мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін енгізіу
Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің тенденциялары мен
мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тиімді қарым-қатынасы
I ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
Жергілікті басқарудың теориялық негіздері: түсінігі және мәні
Біздің қоғамымыздағы экономикалық реформалардың қазіргі құраушы бөлігі болып
Экономикалық тұрғыдан қарастырғанда, жергілікті өзін-өзі басқару сферасындағы қайта құрулар
Жергілікті басқару – жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мемлекеттік
Өзін-өзі басқару – бұл қандай да бірқоғамдық ұйымның автономдық
Жергілікті өзін-өзі басқару мемлекетте 3 негізгі мақсатты орындау
Жоғарыда айтқандарды ескере отырып, жергілікті өзін-өзі басқару – бұл
Жергілікті өзін-өзі басқару – жергілікті істерді сол ортада тұратын
Жергілікті өзін-өзі басқару теориясына келетін болсақ, бұл мәселеге ең
Жергілікті өзін-өзі басқару теорияларын қалыптастыруға герман заң мектебі үлкен
Бұл теория көрсеткендей, қауымдастықтың өз істерімен шұғылдану құқығы адамның
Еркін қауымдастық теориясы жергілікті өзін-өзі басқарудың ұйымдастырылуының келесідей негізін
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қоғам мүшелерінің сайлауы
қауымдастықпен жүргізілетін істердің өзіндік жұмыстар және мемлекетпен берілген істерге
жергілікті өзін-өзі басқару – қауымдастықтың өз табиғаты бойынша мемлекеттік
жергілікті өзін-өзі басқару органдары – мемлекеттік емес, қауым органдары
мемлекеттік органдар қауымдастықтың жеке концепциясына араласуға құқы жоқ. Олар
Бұдан соң, еркін қоғамдық теориясының орнына өзін-өзі басқарудың қоғамдық
Постсоветтік кеңістіктегі жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудың советтік басқару кезіндегі
Жергілікті өзін-өзі басқаруда орталықсыздандырылған биліктердің болуын негіздейтін жергілікті өзін-өзі
Жергілікті жерлерде билікті ұйымдастыру негізіне мемлекеттік билік органдарының Кеңестік
СССР-ң 1936 ж. Конституциясын қабылдаған соң, өкілетті звеноның одақтың
Кеңестік мемлекеттік құқық теориясы жергілікті Кеңестердің құқықтарын өз қызметінде
Жергілікті кеңестер жеке өздерінің атқарушы аппараттарына ие болды, ол
А.Черботаев өзінің «Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі қалыптастыру проблемалары» деген
Жергілікті қоғамдастықтардың өкілетті органдары – мәслихаттар - өзіндік материалды-қаржылық
1996 жылы жеке үйлер мен үй топтарының деңгейінде пәтер
Қазіргі кезде республикадағы өзін-өзі басқаруды құру қажеттілігі мемлекеттің заңдық
Қазақстан Республикасының «Жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заң жобасында келесідей
Жергілікті өзін-өзі басқару – халықтың өздігінен ұйымдасу жүйесі (ауылдық
Жергілікті мәні бар сұрақтар – халықтың осы заңмен көрсетілгендей,
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары – осы заңмен, мемлекеттік органдармен
Жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілетті органдары – қалалық және ауылдық
Жергілікті өзін-өзі басқарудың атқарушы органы – жергілікті өзін-өзі басқарудың
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шешімі – халық топтары өмір
Жергілікті басқарудың лауазымдық тұлғасы – жергілікті өзін-өзі басқарудың ұйымдастырушылық
Қазақстан Республикасы азаматтары ауылдық және қалалық қоғамдасытқтарда келесі жолдармен
- жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлау арқылы
- халыққа сұрау жүргізу арқылы бастаманы жүзеге асыру
- халықтың құқықтық бастамащылықты жүзеге асыру арқылы
- осы территорияларда тұрып жатқан сайлаушыларды жазалау шараларын құрастыру
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары жергілікті өзін-өзі басқару обьектілерін пайдалану,
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын атап өтер болсақ, ауылдық өзін-өзі
Ал қалалық өзін-өзі басқару органдарына келсілер жатады: өкілетті орган
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау және олардың лауазымдық
Жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілеттіліктірінің жойылуының негіздеріне келер болсақ, олардың
Қазақстандағы мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті басқару негіздері
Даму диалектикасы көрсетіп отырғандай, рыноктық қарым-қатынастар жүйесіндегі әлеуметтік-экономикалық жүйе
Орталықтандыру мен дербестік байланысы диалектикалық сипатқа ие, ол басқарудың
Қазақстан Республикасының жеке территорияларының әлеуметтік-экономикалық дамуының біртексіздігі, оның экономикасының
Мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылған жүйесінің қалыптасуы жинақталған әлемдік тәжірибенің зерттелуін
Басқарудың орталықсыздандырылуының әлемдік тәжірибесін зерттеу маңыздылығы бұл мәселені шешудің
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру жүйелеріндегі елдер бойынша айырмашылығы тек оның
мемлекеттік, аймақтық және жергілікті мүдделердің тепе-теңдігіне қол жеткізілмейді
жергілікті ресурстарды тиімді және рационалды пайдалануды қамтамасыз ету қиын
мемлекеттік басқарудың орталық органдары жергілікті деңгейде қызметтердің шектелген көлемімен
жергілікті органдардың билігі дербес және қаржылай қамтамасыз етілмегендігі кәсіпкерлікті
Басқарудың орталықтандырылған моделінен орталықсыздандырылуына өтуі жүйелі және этап
Экономика мен қоғам басқаруының локальді шешімінің көпғасырлы дәстүріне ие
Швециядағы ластингтер мен комунналар қызметі мемлекеттік заң және басқа
Комунна мен ластингтер ұйымдастырудың негізгі модельдері: секторлық, территориялық және
Жергілікті өзін-өзі басқарудың функционалдық моделі соңғы жылдары кең таралуда.
Осылайша, басқаруды орталықсыздандырудың шведтік моделі айтарлықтай дамыған, тиімді ұйымдастырылған
Орталықсыздандырудың Филиппиндегі процесінің тарихы тереңде жатыр, бірақ өз дамуына
орталықсыздандырудың заңдық негізін жетілдіру
жергілікті өзін-өзі басқару Кодексін пилотты негізде 14 провинцияда іске
жергілікті басқару органдарының мүмкіндіктерін дамыту
трансферт-гранттар түріндегі ынталандырушы жүйелерді енгізу, т.б.
Осы стратегияға байланысты провинция, муниципалитеттер, барангайлық басқару органдарына бұрын
Ал өтпелі экономикалы елдерде орталықсыздандыру процесі әртүрлі өтіп отыр
Қазақстандағы тәуелсізідіктің алғашқы он жылығында экономикалық дамудың рыноктық жолы
Мемлекеттік орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару сұрақтарын қарастырмас бұрын
Қазіргі кездегі экономикада рыноктық еркіндік, бәсекелестік пен демократиялық тәртіптің
Мемлекеттік басқару – мемлекеттің оның органдар жүйесі және ондағы
Мемлекеттік басқару саласындағы атақты маман Г.В.Атаманчук бұған келесідей анықтама
Бұл анықтама мемлекеттік басқарудың 3 құрамдас бөлігін қамтиды:
- өзінің жүзеге асыруында ол билікке – мәжбүрлеуге қабілетті
- өз әсерін барлық қоғамға таратады, оның негізгі «тізбектік»
- жүйелік әсер етеді, себебі екі күрделі құрылымның –
Қазіргі кездегі мамандардың ойынша, мемлекеттік басқару және мемлекеттік-әкімшілік биліктің
Келтірілген анықтамаларда мемлекеттік басқару жүйесіндегі жергілікті өзін-өзі басқарудың ролі
Мемлекеттік басқарудың жүйесі қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік басқарудың ұйымдастырылуын
Тәжірибе жүзінде мемлекеттік басқару мемлекеттік органдардың мемлекет саясатын жүзеге
1.3 Жергілікті басқаруды мемлекеттік реттеу
Жергілікті өзін-өзі басқаруды қаржылық-экономикалық қаматмасыз ету мақсатында мемлекеттік органдар
мемлекеттік меншіктің обьектілерінің муниципалды меншікке берілуін заңдық реттеу
жергілікті өзін-өзі басқару органдарына олардың жеке мемлекеттік өкілеттіктері орындауы
мемлекеттік минималды әлеуметтік стандарттарды жасау және тағайындау
республикалық бюджет пен жергілікті қоғамдастық бюджеті арвсындағы қатынастарды реттеу
минималды бюджеттік қамтамасыз ету нормативті негізінде минималды жергілікті бюджеттің
жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық дербестігін қамтамасыз ету
мемлекеттік билік органдары қабылдаған шешімдердің нәтижесінде пайда болған жергілікті
жергілікті міндеттерді орныдауда мақсатты мүлік және аймақтық бағдарламалар арқылы
Мемлекеттік басқару адамдардың қоғамдық іс-әрекеттілік қызметтерін оптимизациялауға және олардың
Мемлекеттік басқарудың келесідей қағидаларын атап өтуге болады: мақсаттылық, орталықтандыру
Отандық экономист И.Н.Дауранбаев берген бұл қағидалар жүйесі біздің ойымызша,
Мемлекеттің қызметтері оның қалыптасуы , дамуы мен нығаюы кезінде
Бұл жерде жоғарғы билік бұтақтарына төменгілердің тәуелділігі байқалады. Бұл
Мемлекеттік билік органдарының қызметтері мен құрылымдарына талдау жасап өтсек,
- жалпылай алғанда, мемлекеттік басқару жүйесінде мемлекеттің қызметтерін жүйелелі
Рыноктық өзгерістердің экономикада тереңдеуі мемлекеттің сөзсіз жеке экономика сфералары
орталық және жергілікті мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы қызметтер мен
Тәжірибе жүзінде мемлекеттік басқару органдарына жеке мемлекеттік қызметтерді беру
Жеке бақылау – қадағалау қызметі (лицензиялау, аттестация) астанадан жүзеге
Жергілікті мемлекеттік басқарудың территориалды деңгейде жалпымемлекеттік міндеттерінің көбеюі алдыңғы
мемлекттік басқару деңгейлері бойынша өкілеттіліктер жалпы сипатқа анықталған және
Бүгінгі күні жергілікті органдардың билігінің функционалдық қызметі региондарда әр
Кейбір аудандарда облыстық отралықтар деңгейіндегі жеке қалалық звенолық басқармалар
Жергілікті мемелекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктер мен қызметтердің нақты
Осының салдарынан жергілікті мемлекеттік басқару органдары тек халыққа көрсетілетін
Шығындарды жүзеге асыруда жеткілікті жоспарлау мен дербестіктің болмауы аудандық
комуналды меншіктерді жергілікті мен мемлекеттік басқару деңгейлері бойынша бөлу
Комуналдық меншікті иелену жергілікті органдар үшін негізгі мәселе болып
Мемлекеттік қызметтердің жерлерде жүзеге асуы тиімділігі көбіне мүліктің әлеуметтік
биліктің ауылдық, поселоктық, қалалық,қалалық мәні бар аудан орталықтары
Қазақстан Республикасының ауылдық жерлерінде 6,5 млн. адам өмір сүреді,
Бүгінгі күнде республиканың көптеген аудандары бюджеттерінің табыс бөлігінің түсімдерінің
Осы жерде, мемлекеттік басқарудың орталықсыздандыру негізінде басқарудың осы деңгейінде
бюджет аралық қатынастардың қазіргі жүйесі орта мерзімді кезеңде тұрақтылықтың
Аймақтар арасындағы табыстардың бөлінуінің әркелкілігі салдарынан территорияның экономикалық дамуының
жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуды жүзеге асырудың жеткіліксіз тиімділігі.
1999 жылдың басында мемлекеттік бюджеттердің қаражаттарының шектелмегендігі жағдайында бюджеттегі
Бұған сәйкес, жергілікті атқару органдарының алған қарыздары ҚР Үкіметінің
II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДЕГІ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ
2.1 Жергілікті басқарудың дамуының шетелдік тәжірибелері
Бүгінгі күні Қазақстандағы демократиялық бастаулардың дамуы үшін халықтың территориалды
Нақ осы территориалды қоғамдастықтар шегінде адамдардың шексіз қажеттіліктері өз
Адамдардың территориалды қоғамдастықтарға бір нәрсе өндіру үшін, бірдеме сату
Жергілікті өзін-өзі басқарудың өзіне тән жолын Ресей де жүріп
1995 жылы қабылданған бұл заңның бірінші пунктінде қарастырылғандый, «Ресей
12 статьяда жазылғандай, «Ресей Федарациясында жергілікті өзін-өзі басқару мойындалады
Федералды заңда жергілікті өзін-өзі басқаруға анықтама беріледі. Сонымен қатар,
«Жергілікті» терминімен қатар ресейлік заңдарда қалалық және ауылдық өзін-өзі
Ресей Федерациясының 1993 жылғы Конституциясының 12 статьссына сәйкес
Ресейде тарихи 2 басқару жүйесі қалыптасқан: жергілікті мемлекеттік басқару
90-шы жылдардың басынан бастап өзін-өзі басқарудың жаңа түрі –
Мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқарудың бөліну мәселесі облыс
Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі мәселесі – істің қаржылық-экономикалық жағы
1997 жылы «Ресей Федерациясындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық негіздері»
Жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық негізін қалыптастырудың негізгі құралы болып
Бұған Шарипбаев келесідей тұжырым жасайды: «тарихи тәжірибе де, нақты
Жергілікті өзін-өзі басқарудың Беларусь Республикасындағы тәжірибесін де қарастырып өтуге
территориялардың жарғыларын қабылдау
жергілікті заң актілерін шығарумен
бюджетпен
жергілікті салықтарды жинау және жоғары тұрған бюджет деңгейлеріне салықтық
жергілікті белгілер (символ) мен марапаттарды тағайындау
жергілікті референдумдар өткізу
Қырғызстанда да жергілікті өзін-өзі басқару тәжірибесі жинақталған. Алғаш рет
Жергілікті өзін-өзі басқаруда дамыту бойынша Агенттік – бұл Бішкек
қызметкерлердің мамандықтарын жоғарылату, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының басқару мәселелерін
жергілікті өзін-өзі басқарудың тиімді жүйесін қалыптастыру, қалалық басқаруды жақсарту,
территорияларды дамытудың нақты бағдарламаларын жасау, территориалдық даму бағдарламаларына рұқсат
Халықта белсенді азаматтық позицияларды қалыптастыру, әлеуметтік шиеленістерді төмендету. Бірақ,
Қырғызстан Республикасының тәжірибесінен шығатын қорытынды – жергілікті өзін-өзі басқаруды
Батыс елдері тәжірибелерінде жергілікті өзін-өзі басқарудың 3 негізгі типін
англосаксондық тип (АҚШ, Ұлыбритания, Канада, Австралия, Жаңа Зеландия, т.б)
француздық тип немесе континенталды (Франция, Италия, Бельгия, Испания, Латын
аралас тип (Жапония, ГФР)
Англосаксондық жергілікті органдардың терең автономиясы мен және олардан жоғары
Француздық немесе континенталдық жергілікті өзін-өзі басқару типі ең алыдмен
Италияда мұндай иерархиялық бағыныштылық көбінесе Консттитуцияда қарастырылғандай, аудандардың шет
Жергілікті өзін-өзі басқарудың франциялық модель шегінде өкілетті органдар тек
Жергілікті өзін-өзі басқарудың бірқатар елдерде (ГФР, Жапония, Австралия) англосаксондық
Дамушы елдердегі жағдай басқаша, мұнда дамыған демократиялардан алынған англосаксондық
Советтік модель аталған 3 модельден тіптен өзгеше, ол басқа
Жоғарыда қарастырылып өткен жергілікті өзін-өзі басқарудың 3 типі арасындағы
Шетелдік ғалымдар елдің саяси жүйесіндегі жергілікті органдар ролі мен
Әлеуметтік қызмет ету теориясының негізінде негізгі басымдық жергілікті өзін-өзі
Муниципалды органдардың құқықтық және саяси өкілеттіктері ереже бойынша басқарудың
Мексика болса бұған қарама-қарсы мысал болып табылады, АҚШ, ГФР
Унитарлы елдерде өзін-өзі басқаруды конституциялық реттеу көлемі бойынша да
ГФР негізгі заңында 1949 жылы өзін-өзі басқаруға құқық бекітілді
Өзін-өзі басқару туралы конституциялық жағдайлар ағымдағы заңда да нақтыланады,
Ірі қалалар үлкен автономияға ие және соған сәйкес, соған
Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі жүйесі болып жергілікті өкілетті органдар
Франция Конситуциясының 11 бөлімі жергілікті коллективтерге арналған. Бұл конституциялық
Венгрия Конституциясында айтылғандай, жергілікті сайлаушылардың ауылдағы, қаладағы және аймақтағы
Еуропалық хартияда жергілікті өзін-өзі басқару туралы бұның органдарының құқығы
«Қызмет көрсету» концепциясын жүзеге асыру Батыс Еуропа елдерінің бірқатарында
Орталық және Шығыс Еуропа, бұрынғы кеңес елдерінде орын алып
Шетелдерде жергілікті өзін-өзі басқарудың құрылымы қалыптасқан әкімшілік-административті, территориалдық бөлінуіне
Шешілетін мәселелердің маңыздылығы неғұрлым мәнді болса, берілген мәселені шешумен
Кейбір елдер әкімшілік-территориялық басқарудың 2 жұлдызды (Дания, Жапония, Литва)
Өзін-өзі басқарудың төменгі деңгейін жекелеген халық қоныстанған қала, село
Франциядағы жергілікті өзін-өзі басқарудың сыртқы көрінісі өзгермегендігіне қарамастан, мәні
Мысалы, Г.Т.Телебаев пікірінше, Қазақстан үшін унитарлы Францияның тәжірибесі тиімді
Ұлыбританиядағы жергілікті өзін-өзі басқарудың территориялық негізі – графтық болып
Жалпы өзін-өзі басқарудың ГФР-дағы негізгі территориалдық бірліктер – общиналар,
ГФР-да өзін-өзі басқаруға шек қоятын көптеген заң актілері бар.
Мемлекеттік общиналар адамдардың күнделікті қажеттіліктерін қанағатандыруы бойынша негізгі басымдыққа
АҚШ-та барлық ел үшін жергілікті өзін-өзі басқару органдары жұмыс
АҚШ-та федералды үкімет және федералды штат үкімететтерімен қатар (олардың
Штаттардың әкімшілік-территориялық бөлінуінің дәстүрлі бірліктері болып графтықтар табылады.
Француздық модельді ұстанатын елдерде «негативті» басқару қағидасы орын
Қазіргі кездегі әлемдегі елдер заңдарында жергілікті органдардың өкілеттіліктері міндетті
Факультативті өкілеттіліктер ереже бойынша, нақты қаржылық мүмкіндіктерге байланысты жергілікті
Жергілікті органдар айналаны қорғау ісі бойынша да кең құқыққа
Жалпы айтқанда, жергілікті органдарға бақылау жүргізу унитарлы мемлекеттерде орталық
Жергілікті басқару ұғымы әлемнің қазіргі кездегі елдерінде 2 түрлі
жергілікті өкілетті орган, ол әкімшіл-территориалдық бірлікке сәйкес халықпен сайланады;
орындаушы немесе атқарушы орган, олар көбіне өкілетті органдардың шешімдерін
Жергілікті өзін-өзі басқару азаматтардың міндетті түрде өзін-өзі басқаруға қатысуын
Батыс елдерінің мысалдары көрсеткендей, жергілікті деңгей мен орталық арасында
2.2 Республикадағы жергілікті өзін-өзі басқаруды құру тәжірибелері
Билікті оқыту негіздері XIX және XX ғасырларда дами бастады.
Мемлекеттің және хұқықтың даму шегінде біздің уақытта еркін қауцмдастық
Бірақ қазіргі кезде жергілікті өзін-өзі басқаруды түсіну оңай емес
Біздің мемлекетіміздің дамуы мен заңдарына сәйкес және көптеген зерттеулер
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметі жергілікті халық мүддесіне сай
Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту – қоғамда демократияны дамыту мен
Бірақ, жергілікті өзін-өзі басқаруды азаматтық қоғамның негізгі құрамдас бөлігі
Айтылып өткендей, өзін-өзі басқарудың даму кезеңіндегі негізгі мәселе басқару
Жергілікті өзін-өзі басқарудың бұлардан басқа негізгі қызметі – шаруашылық
Бұдан басқа, «шаруашылық өзін-өзі басқару» қызмет нәтижелерін пайдаланудың қоғамдық
Соңында, жергілікті шаруашылық қызметі өздерінің субъектілерінің қажеттілігі мен олардың
Әлемдік тәжірибеде территорияларда корпоративтерден әкімшіліктік-территориалдық сипатқа дейін компактті өмір
Өздігінен басқарылатын жүйелер олардың негізін қандай ұйымдар құрайтындығына байланысты
Өзін-өзі басқарудың бұл екі типі бір-бірімен тығыз байланысты болғанымен,
Жергілікті өзін-өзі басқарудың құқықтық негіздері Қазақстан Респубикасының 89 статьясында
Мұндай жобаларға ҚР «Тұрғын үй қатынастары туралы», «ҚР жергілікті
Бұдан басқа, зерттеулердің алғашқы этапында өзін-өзі басқарудың англосаксондық типін
Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың ұйымдық-құқықтық және әлеуметтік-саяси мәселелерінің жетілмегеніне
Жергілікті өзін-өзі басқару жеткілікті экономикалық дербестікке ие, корпорация ретінде
Толықтырушы ерекшеліктері болып территориалдық негізделуі болашақтағы және компактті өмір
Жергілікті өзін-өзі басқарудың мемлекеттік сипаты ең алдымен Қазақстанда ҚР
Жергілікті жерлерде мемлекеттік саясатты жергілікті өзін-өзі басқару органы жүзеге
Әлемдік және өзіндік тәжірибелерге сүйене отырып, ҚР жергілікті өзін-өзі
Жергілікті өзін-өзі басқару компетенциясы және жергілікті мәні бар мәселелерді
Жергілікті өзін-өзі басқарудың бірлігі ретіндегі территориалды тип. Бұл
Мемлекеттің барлық халқы қоғам басқаруындағы жергілікті өзін-өзі басқару
Жергілікті өзін-өзі басқару институттарын құру мемлекеттіліктің одан әрі дамуының
Жергілікті өзін-өзі басқару институты барлық елді оны заңмен қамтамасыз
Қоғамдық басқарудың бірыңғай жүйесін құрудың негізгі проблемасының бірі мемлекеттік
Мұндайдың жоқ болуы, жергілікті өзін-өзі басқаруды заңды мойындауға қарамастан,
Мемлекттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару қызметтерін нақты бөліп
Заңның жоғары тұруы
Мемлекет минималды шығындар мен анықталған әрбір жақтың өз міндеттері
Бұл қағиданың, яғни мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару
Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі қызметтері:
жергілікті қоғамдастықтың кодексін жасау және қабылдау
жергілікті қоғамдастық шекарасы мен территория құрамын белгілеу
ҚР Үкіметімен жергілікті қоғамдастықтың меншігіне берілген қоғамдық меншікті басқару
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын анықтау, олардың өкілеттіліктерінің мерзімі мен
заңға сәйкес мүлік және қаржы туралы қабылданған ережелер негізінде
жергілікті өзін-өзі басқарудың бюджетінің қалыптасуы мен шығындары тәртібін қабылдау
жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен лауазымды қызметкерлерін заңға сәйкес
ауыл немесе поселок халқының мүдделерін жоғары басшылық органдарына, басқа
жергілікті қоғамдастық территориясында білім беру денсаулық сақтау мекемелеріне және
жергілікті қоғамдастық территориясын қамтамасыз ету және әл-ауқаттылығы бойынша шаралар
халыққа транспорттық қызмет көрсетілуін ұйымдастыруды қамтамасыз ету
коммуналды қызмет пен бірінші қажеттілікті товарлармен қамтамасыз етуді ұйымдастыру
жергілікті қоғамдастық территориясында ветеринарлық қызметтер ұйымдастыру
жергілікті қоғамдастық территориясында кәсіпкерліктің дамуына және заңды және экономикалық
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қаулысын қабылдау.
III ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Қазақстандағы жергілікті басқару механизмі
Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі «Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару
Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізін жергілікті қауымдастықтың мүлкі және
Жергілікті өзін-өзі экономикалық механизмінің мақсаты – үй шаруашылығы мен
Өзін-өзі тауарлар мен қызметтер ұсынысы (көлемі) үй шаруашылығының берген
Үй шаруашылығына (халыққа) тауарлар мен қызметтерді өткізу «модельдің» жылжуына
1-модель. Шерудің алғашқы этапында – кооперативті сауда орталығы арқылы
2-модель. Несиелік серіктестік арқылы және кооперативті сауда орталығы.
Өндірістік артельдер (құрылысшылар дайындаушылар және т.б.) өндірістік цехтар (нан
Сонымен, жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық құрылымы 3 ірі горизонтальды
Көлденеңінен: жоғары экономикалық билікке жергілікті қоғамдастық Жиыны ие болады,
Жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық механизміне келсек, бұл - өмірді
Жергілікті қоғадастықтың қаржылық қатынастың қатысушылары; қоғамдастық мүшелері, үй шаруашылығы,
Жақсы басқарудың басты критериі – жауапкершілік. Негізінен жергілікті басқару
Ақпараттың екі бағыты бар: бақылау және басқару. Басқару қойылған
Қаржылық жүйелер басқарудың мүмкіншілігіне және олардың іс-әрекетіне, бөлшектеріне, күрделігіне,
Ақпараттың мақсаты – қадағалау, яғни қорларды мақсаты бойынша пайдалануын
Жақсы және ақпараттанған қаржылық бақылау және бақылау жүйесін бақылау
Ақпарат жарияланып қана қоймай, жеңіл формада, халық түсінетіндей болуы
Ендігі жерде мемлекеттік орталықсыздандыру моделін келесі суретпен көрсетіп өтуге
Сурет-1.[10]
Жергілікті қоғамдастықтың бюджеті келесілерге жұмсалады: артта қалған, әлсіз дамыған
Мұндағы әрбір үй шаруашылығының бюджеті жүйенің құрамдас бөлігі болып
Үй шаруашылығының экономикалық дамуына және жергілікті қоғамдастықтың бюджетінің нығаюына
Бұл жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербестігі мен тәуелсіздігі қағидасына
Жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық негізін «ҚР жергілікті өзін-өзі басқару
Жоғарыда айтылғандар ҚР Шет елдерден айырмашылығы, Қазақстанда жергілікті өзін-өзі
Осылайша, біздің ойымызша, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тиімді қызмет
Мемлекеттік басқарудың органдары
Өкілетті билік Атқарушы билік Соттар
Облыстық атқару органдары Облыстық өкілетті орган
Аудандық атқарушы органдар
Аудандық және қалалық кеңестер
Ауылдық, аймақтық, аудандық Селолық, қалалық кеңес Жамият
Жергілікті өзін-өзі басқару
Сурет-2.[15]
Мұнда, ауылдық деңгейдегі модельге сәйкес, тек жергілікті өзін-өзі басқару
Мұнда жергілікті өзін-өзі басқарудың аймақтық органдары жұмыс істейді. Мұндағы
Қазіргі кезде мемлекеттік басқарудың қатаң вертикалдығы жағдайында және жергілікті
Жергілікті ассоциациялар көмекші сипатқа ие және олар жергілікті өзін-өзі
Мемлекеттік жергілікті басқару органдарының орталыққа байланысының болмауы аймақта біртұтас
Мемлекеттік басқарудың жоғарғы деңгейінде орталықсыздандыру процесін реттеп отыратын арнайы
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет шегінде толықтай теңестіру
Субвенциялар көлемі бюджеттік жүйенің вертикалды тепе-теңсіздігінің көрсеткіші ретінде территориялы
Шығындардағы субвенция үлесі жоғары болған сайын жоғарыдан бақылау соғұрлым
Республикалық бюджеттен бөлінген субвенциялар:
облыстардың атауы 2003ж. 2004ж. 2005ж.
Ақмола 3928 4153 4391
Алматы 5891 6055 8298
Шығыс Қазақстан 275
Жамбыл 2286 3158 4866
Батыс Қазақстан 335 254
Қостанай
841
Солтүстік Қазақстан 2971 3192 3732
Оңтүстік Қазақстан 5959 7902 12115
Қызылорда 3169 2403 1262
Барлығы 24814 27118 35504
Кесте-1.[11]
Мұнда субвенцияның динамикалық өсімі байқалады, мұндай жағдай жергілікті органдардың
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі 2 звенолылықпен сипатталады: республикалық звено,
Шетелдерді жергілікті бюджеттің табыстары 4 негізгі бөліктерден құралады: салалық,
Қазақстанның жергілікті өзін-өзі басқару бюджеттері табыстары (2005ж.) келесідей көрініс
Кассалық орындалу Барлығына пайыз ретінде
Салықтық түсімдер 266 161 75,6
Субвенциялар 73 118 20,8
Салықтық емес түсімдер 12 388 3,6
Барлығы 351 867 100
ҚР жергілікті бюджеттерінің құрылымы.Кесте-2. [20]
Мұнда көріп отырғанымыздай жергілікті бюджеттің құрылымдарында басымдық салықтық түсімдерге
облыстар
Облыстардың жалпы ішкі өнімдері
Шығындар үлесі
Әр адамға шаққандағы ЖҚҚ Қызметтергі шығындар Білім беру Денсаулық
Ақмола 100 75,7 35,5 24,8 10,2 5,2 67,4 32,0
Ақтөбе 100 62,2 31,9 14,0 15,4 4,9 52,1 26,2
Алматы 100 76,8 50,5 16,2 6,1 4,4 63,3 40,8
Атырау 100 28,2 10,9 11,2 2,5 3,6 18,11 8,8
Шығыс Қазақстан 100 46,5 21,8 15,3 6,3 3,1 56,0
Жамбыл 100 79,9 41,5 23,4 11,6 3,4 74,8 38,5
Батыс Қазақстан 100 77,1 38,8 21,4 11,8 5,1 53,4
Қарағанды 100 53,3 13,8 16,5 8,5 4,5 44,4 20,0
Қостанай 100 65,2 31,7 20,5 7,8 5,2 61,0 27,8
Қызылорда 100 69,5 28,3 26,7 9,7 4,8 68,3 26,4
Маңғыстау 100 38,9 16,7 12,9 5,0 4,3 30,9 14,4
Павлодар 100 61,1 31,8 17,8 10,1 4,9 60,2 28,5
Солтүстік Қазақстан 100 74,4 39,1 23,0 8,7 3,6 63,9
Оңтүстік Қазақстан 100 80,3 40,2 23,2 7,9 9,0 72,3
Астана қ. 100 20,7 7,4 6,6 2,8 3,9 19,6
Алматы қ. 100 27,1 10,6 10,0 3,9 2,6 26,9
Барлығы 100 50,1 23,6 15,5 6,7 4,3 45,1 22,0
Кесте-3. [15]
Жоғарыда көрсетілген кесте жалпы қосылған құнда аймақтар бойынша жан
Кестеден көріп отырғанымыздай, Атырау, Маңғыстау және Алматы қалаларында ЖҚҚ-ң
Осылайша, жергілікті басқару органдарының әлеуметтік қызметтерге шығыстары ЖІӨ
Жергілікті және республикалық бюджеттердің шығыстық өкілеттіліктері және жауапкершілігі
республикалық және жергілікті бюджет шығыстарын бөлуде ифнвентаризация жүргізу
бюджеттік заңдарға өзгерістер енгізу қажет. Ол заң бюджетті нақтылайтын
обьективті қажеттіліктердің әрбір бюджеттік жүйенің, қаржылық, ресурстық және басқа
Жергілікті өзін-өзі басқарудың бюджеті сұрақтарын шешу үшін халықтан жиналатын
Жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржыландыру көздері:
- халықтың ерікті түрде өзіне-өзі салық салуы түріндегі жергілікті
- жергілікті қоғамдастықпен құрылған шаруашылық субъектідерінің табыстарынан шегерімдер
- жергілікті қоғамдастыққа тиесілі мүліктерді жалға беру арқылы түскен
- заңды және жеке тұлғалардың ерікті қаржылай көмектері
- жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттік қолдау тәртібінде әртүрлі бюджеттерден
Аталған қаржыландыру көздерінің есебінен жергілікті қоғамдастықтың табыстары мен шығындары
Мемлекттік басқару
Республика
Республикалық бюджет
Облыс, республикалық маңызы бар қалалар
Жергілікті бюджеттер (аймақтық бюджет)
МСУ
Қалалар, кенттер,қалалық аудандар
Қалалық муниципалды бюджеттер
Ауылдық муниципалды бюджеттер
3-сурет. Қазақстан Республикасындағы бюджеттік жүйенің моделі[9]
Жергілікті өзін-өзі басқарудың жүйесін құру арқылы Қазақстанда 3 деңгейлі
Алматы қаласының экономикалық даму жағдайын талдау
Бүгінгі таңда Алматы қаласы Қазақстанда ғана емес, Орталық Азиялық
Қала территориясында 170 ірі орта өнеркәсіптік кәсіпорындар бар. Алматы
«АХбК-ОЗАТ» АҚ, «Автоқұрама зауыты» БК, «Алматы кілем» АҚ, «Ырысты
Алматы күшті құрылыс кешеніне, темір жол, автомабиль және авиациялық
Алматы қаласы ірі өнеркәсіп, қаржылық, ғылыми, мәдени – білім
Қала экономикасында кейбір тұрақтанулар, сонымен қатар халық әкімшілігінің жоғарылату
Жоспарланған бюджет 10,6 пайызға орындалды, оның ішінде республикалық бюджетке
Өнеркәсіптік секторлар өндіріс көлемін көбейтудің жаңа тенденциясы сақталуда. 2003
Төлеу қабілеттілігі жоқ кәсіпорындарды қалпына келтіру үшін инвестиция тарту
Бюджетке қарыздың 454 млн.теңгесі сөндірілді.
Мемлекеттік меншікті жекешелендіру және қайта құру облысында басымдықты бағыт
Алматы қаласының территориясында мемлекеттік кәсіпорындар ғылым, мәдениет, білім және
Кәсіпкерлерге жекешелендірушілік көмек түрінде үстіміздегі жылы 85 обьект сатылған
Өнеркәсіпте, саудада, қызмет көрсету және басқа да сфераларда заңды
Аймақта жыл сайын еңбекке жарамды халықтың жұмыссыз жүрген бөлігін
Квота және мемлекеттік тапсырыс есебінен 1,5 мыңнан көп адам,
Жоғарыда айтылып өткендей, Алматы қаласының экономикалық жағдайын көтеруде қала
Қазақстан Республикасының Президентінің 2003 жылғы 10- ақпан №1019 Жарлығымен
Алматы қаласының әкімшілігі жылына екі рет жарты жылдың нәтижесін
Бағдарламаны дайындаушылар Қазақстан Республикасының экономика және бюджетті жоспарлау министрлігі
Бұл Бағдарламаны жүзеге асыру үшін республикалық, жергілікті бюджетінен және
Жыл сайынғы кейбір салаларға деген қаржылық қажеттілік:
айналма жолдарды салу – 10-12 млрд.теңге
метрополитен құрылысы – 12-15 млрд. теңге
білім беру және денсаулық сақтау обьектілеріне – 3,5 млрд.теңге
өзен жағаларын жөндеу, лайға қарсы шараларды жүргізу – 5
энергетикалық обьектілерді салу, кеңейту және жөндеу – 10-15 млрд.
Бағдарламаның жүзеге асуы қаланың қаржылық, өндірістік, кадрлік, ғылыми және
Әлеуметтік салада халықтың жалпы өмір сүру деңгейі көтеріледі. Жоспарланып
Алматы қаласы бойынша салықтардың көлемін 2005 жылы 200 млрд.
Алматы қаласы мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі көзі болып табылады.
Жалпы 2004 жылы ортақ бюджетке Алматы қаласынан 129 млрд.
Бюджетке түсімдер шағын кәсіпкерлік саласынан түсуде, яғни өндірістік сферадан
Қазіргі уақытта салықтық жүйе өте күшті орталықтандырылғандығымен ерекшеленеді. Биліктің
Алматы қаласының даму перспективаларын ескере отырып, экономикалық салық төлеушілерді
Салық пен төлемдерді жинауды өсіруде аймақтарды ынталандыру мақсатында биліктің
3.2 Қазақстан Республикасының жергілікті басқару жүйесін жетілдіру жолдары: жоспарлар
Жергілікті өзін-өзі басқару үшін заңнамалық негізді әзірлеу мен енгізуге
1997 жылы «Жергілікті өзін өзі басқару туралы» заң әзірленді,
«Жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заңның әлі күнге дейін қабылданбай
Бір кездері Үкімет Парламентке мемлекеттік басқаруды аудандық деңгеймен шектеп,
Бүгінгі таңда жүйені өмірге енгізу үшін аса маңызды жағдайлар
Қазіргі уақытта арнайы құрылған ведомствааралық Комиссия «Қазақстан Республикасындағы жергілікті
Жергілікті өзін-өзі басқарудың арнайы сайлау органдарын – Кеңестерді құру
Кеңесті Төраға басқарады, оны Кеңестің не жергілікті қоғамдастықтың мүшелері
Жергілікті өзін-өзі басқарудың қарауына жергілікті деңгейдегі барлық түбегейлі мәселелерді
«Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заңның жобасы әзірленіп,
Осымен байланысты Үкіметтің іс-қимылдары жоспарына ұсыныстар жобасымен көзделіп әзірленген
Жергілікті басқару органдары – бұл мемлекеттік құрылымдары қызметін ешқандай
2005 жылдан бастап аудандық деңгейдегі ауыл-селолар және кенттер, сонымен
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің құрылуына орай жұмыс тобының мүшелері
Өткен жылы сонымен қатар, жекелеген аудандар әкімдерін алғашқы эксперименттік
Белгіленген ереже бойынша, облыс әкімі кем дегенде екі кандидатты
Жергілікті өзін-өзі басқару заңына сәйкс сайланған билік пен өкіметтік
Еліміз осы маңызды үрдістердің бастау алар кезеңінде отырғанын ескеріп,
Әділет министрлігі ұсынған жоба бойынша жергілікті өзін-өзі басқару ең
Заң жобасында жергілікті өзін-өзі басқару тек ауылдарда ғана емес,
Қазақстан азаматтарының әкімдерді сайлауы жайлы алғашқы идея 1996 жылы
Негізгі заң жобасы әзірленді. Мемкомиссия жергілікті өзін-өзі басқару кезең-кезеңмен
Байқап көру аясында, ал ол 2-3 жыл бойына созылуы
2006 жылғы қазанда еліміздің 49 ауданы мен 10 қаласында
Бұл мәселеде қазақстандық билік саяси прогресс танытып отыр. Әлемде
Жаңа заң жобасында бұрынғы нұсқалардағы қосымша тұстар ескеріліп, мемлекеттік
Бұл құрылым қандай көздерден қаржыландырылады деген сұрау ең негізгі
мемлекеттік бюджеттен бөлінетін қаржы
жергілікті қауымдастық өкілдері өз еріктерімен төлеген төлемдер
ақылы қызмет көрсету түрлерінен түсетін қаражат
жергілікті қауымдық мүлік
Қазақстан Республикасының заңнамаларында рұқсат етілген көздерден түсетін қаржылар.
Бұл ретте мемлекеттік бюджеттен түсетін қаражаттың көлемі 8
Тұтастай алғанда, жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңды қабылдау мен
ҚОРЫТЫНДЫ
Н.Назарбаев Мемлекеттік комиссияның отырысында сөйлеген сөзінде айтып өткендей, «Елдің
Соңғы жылдары мемелекеттік құрылымының либерализациасы мен демократизациасы шараларының нәтижесінде
Бүгінгі күндегі Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың даму этапы күрделі
Қазақстандағы демократиялық бастамаларды дамыту үшін халықтың территориалды біртектілігі үлкен
Батыстың өзін-өзі басқару тәжірибесін зерттеу нәтижесінде берілген басқару жүйесі
Ағылшын-саксон үлгісінде жергілікті органдар оларға заңмен берілген өкілеттіктер шегінде
Жергілікті өзін-өзі басқарудың континенталдық немесе француз үлгісі жергілікті жерлердегі
өзін-өзі басқарудың аралас үлгісінің ерекшелігі континенталдық және ағылшын-саксон үлгілерін
Мынаны атап көрсету керек: жергілікті өзін-өзі басқарудың үлгілері арасындағы
Қазақстанның да ерекшеліктері бар, оларды жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Конституция РК. 30 августа 1995г.
Казахстан – 2030. Послания Президента страны народу Казахстана.-Алматы:Білім,1998г.
Закон РК о местном государственном управлении,2000г.
Закон об административно-территориальной структуре Казахстана.
Проект закона «О местном самоуправлении».
Қазақстан Республикасы аудандарының облыстық маңызы бар қалалары әкімдері сайлауын
Алматы қаласының 2002-2010 ж даму бағдарламасы
Анимица Е.Г., Тертышный А.Т. Основы месного самоуправления, Москва, 2000
Кубаев К.Е., Местное самоуправление, Алматы университеті, 2003
М.Б.Кенжегузин, С.А.Абдуллаев, «Децентрализация государственного управления», Алматы-2003
Нургалиев К.Р. Экономика Казахстана, Алматы, 1997г.
Региональная экономика, под ред Морозовой, Москва 1998г,
Пикулькин А.В. Система государственного управления,2000,399
Швецов А. Потребности муниципальных образований в финансовых средствах и
Децентрализация власти – глобальный шаг в развитий страны//Юридическая газета,
Исмагамбетов Т. Выборы акимов и месное самооуправление//Континент.№11,2000г.
Иманқұлов М.Заң-тәртіп-АПК.//Алматы Ақшамы, 30 наурыз, 2006ж.
Кемел М.Жергілікті өзін-өзі басқару, бүгін және ертең.//Егемен Қазақстан,16 наурыз,2005ж.
Мырзатаев Н. ҚР ауыл, округ әкімдерін тағайындау мен сайлаудың
Танкиева А. Жергілікті басқару//Қаржы-Қаражат,№3,2004ж.
А.Төлеуханқызы. Басқарудың тиімділігі мен мөлдірлігін арттыру - өмір талабы.//Егемен
Е.Смаил. Саяси реформалар: нақты істер уақыты.//Егемен Қазақстан, 9 маусым,
Ж.Самратов. Халықтың билікке тәуелділігін азайту – демократияның басты қағидаты.//Егемен
81
ҚАРЖЫЛАНДЫРУ КӨЗДЕРІ
ДЕЛЕГЕРЛЕНГЕН БЮДЖЕТ
ӨЗІНДІК БЮДЖЕТ
ҚАРЖЫЛЫҚ БАСҚАРУ МЕХАНИЗМДЕРІ
БЮДЖЕТТІК ТЕҢДЕСТІРУ
ШЫҒЫСТЫҚ ӨКІЛЕТТІЛІКТЕРДІ БӨЛУ
САЛЫҚТЫҚ ӨКІЛЕТТІЛІКТЕРДІ БӨЛУ
БЮДЖЕТТІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛГЕНДІК ДЕҢГЕЙІ
ТАБЫСТЫҚ МҮМКІНДІК
ШЫҒЫСТЫҚ ҚАЖЕТТІЛІК
ҚАРЖЫЛАНДЫРУ КӨЗДЕРІ
ДЕЛЕГЕРЛЕНГЕН БЮДЖЕТ
ӨЗІНДІК БЮДЖЕТ
ҚАРЖЫЛЫҚ БАСҚАРУ МЕХАНИЗМДЕРІ
БЮДЖЕТТІК ТЕҢДЕСТІРУ
ШЫҒЫСТЫҚ ӨКІЛЕТТІЛІКТЕРДІ БӨЛУ
САЛЫҚТЫҚ ӨКІЛЕТТІЛІКТЕРДІ БӨЛУ
БЮДЖЕТТІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛГЕНДІК ДЕҢГЕЙІ
ТАБЫСТЫҚ МҮМКІНДІК
ШЫҒЫСТЫҚ ҚАЖЕТТІЛІК
ӨЗІНДІК БЮДЖЕТ