Мазмұны
Реферат
Кіріспе
Негізгі бөлім:
І тарау. Түсті металл кен орындарын экономикалық-географиялық
Жер қойнауын пайдаланудағы ренталық
қатынастар мен баға
1.2. Бағалаудың басқа да түрлерімен экономикалық-географиялық бағалаудың байланысы және
1.3. Түсті металл кен орындарын бағалау әдісі
ІІ тарау. Орталық Қазақстан түсті металл кен орындарының
қазіргі жағдайы және оларды толық пайдаланудың мәселелері
2.1. Орталық Қазақстан экономикалық ауданымен оның түсті металл кен
2.2. Кенді толық пайдаланудың қазіргі жағдайы
2.3. Көп компонентті түсті металл кен орындарын пайдаланудың экономикалық-географиялық
ІІІ тарау. Орталық Қазақстан түсті металл кен орындарын экономикалық-географиялық
3.1. Бағалауға қолданылатын деректер
3.2. Кен орындарды экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалау және ренталық төлем
3.3. Орталық Қазақстанның экологиясын сауықтырудағы төлемдердің рөлі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Реферат
Бакалаврлық бітіру жұмысының тақырыбы “Орталық Қазақстанның түсті металл кен
Жұмыстың негізгі мақсаты:
Орталық Қазақстан түсті металлургия кәсіпорындарының шикізат базасын сол ауданның
Жұмыстағы ІІІ тарауға 2 карта – схема, 11 кесте
Түйінді сөздер:
Табиғат ресурстары, пайдалы қазбалар, кен байлығы, шикізат қоры, кен
Жұмыстың жазылуы барысында 33 әдебиет және Қазақстан Республикасы Ұлттық
Кіріспе
Табиғат ресурстары, оның ішінде әсіресе минералды шикізат ресурстары қоғамның
Қоғамдық өндіріс тұрғысынан қарағанда минералды ресурстарды тиімді түрде пайдалану
Орталық Қазақстанның минералды ресурстары ішінде әсіресе түсті металл кендерін
Мұнда алдымен Орталық Қазақстанның кен байлықтарын экономикалық-географиялық сипаттау барысында
Басқа кен байлықтарының ішінен түсті металл кендерінің кен орындарына
Орталық Қазақстанның түсті металл кендерін пайдалану мәселелері және оларды
Нарықтық экономикаға көшуге байланысты кен көзін экономикалық тұрғыдан бағалап
Дипломдық жұмыстың тақырыбына сәйкес оның мағынасын, нәтижесін нақтылы дәлелдермен
Жалпы алғанда бір ауданда орналасқан табиғи ресурстардың жеке түрлерін
І тарау. Түсті металл кен орындарын экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалаудың
1.1. Жер қойнауын пайдаланудағы ренталық қатынастар және баға
Қазақстан республикасында нарық қатынастарына өту кезінде теориялық жағынан жиналған
Дамыған елдердегі баға реттеудің әдістемелік тұстары мемлекеттік ұйымдардың бағаның
Қазақстанның экономикасында болып жатқан өзгерістер, көптеген нормативті документтердің
Бағаның көптеген түрлері оның пайдалану құндылығына байланысты анықталады. Ол
Экономика ғылымындағы баға өзгерісі жүйесінде екі түрлі көзқарас бар.
Өзіндік құн негізіндегі баға. Бұл әдістің мән мағынасын өздерінің
Б = Өорт+(0,3–5,0 %), Өорт= С+Vср+% (Сс+ Vср)
Келтірілген шығын негізіндегі баға. Бұл баға өзгерісінің негізін қалаушы
Б = (Ср+ЕнКср)+ %(Сср+ ЕнКср) = (Сс+ Vср +
Өндіріс бағасын жақтаушылар З. Аплас, И. Молышев, В.А. Белкин
Б = Сср+Рср+Кав= Сс + Vср+РсрКав
Құндылық деңгейдегі баға негізін белгілеуде С. Струмилин, Я. Конрад,
Шеткі шығын базасындағы баға әдісін К. Пожарицкий, В. Новожилов,
Б = Смах+М = Ссмах +Vмах+ % (Смах +
Бұнда баға өзгерісінің негізінде өндірістің орташа нормативті,
шеткі шығынды шарт бойынша ақша төлеу қабілеттілік сұраныс істеуін
Жоғарыда келтірілген математикалық өрнектер мағыналары төменде келтірілген:
Б- дайын өнім бағасы, теңге.
Өорт- өнімнің орташа салалық өзіндік құны, теңге.
Ен- негізгі қорлардағы тиімділіктің нормативті коэффициенті, үлес бірлігі.
Корт- ақша қаражатын жұмсаудағы үлестің орташа деңгейі, теңге.
Сс,Vср- орташа шығын, сәйкесінше жүзеге асушы еңбек, теңге.
Смах- ең нашар кәсіпорын өнімінің өзіндік құны, теңге.
Рорт- табыстың орташа мөлшері, теңге.
Кав- алдын-ала ақша алу қаражаты,теңге.
Жоғарыда ұсынылған әдістер бір-бірінен шығын мөлшерімен, оның элементтерімен ерекшеленеді.
Кадастрлі, шектеулі, шекті, лимитті баға мәселелері ғылыми әдебиет беттерінде
Өткен ғасырда Маркс пен Энгельс тауар, баға, еңбек жайлы
Жеке адам мен қоғам үшін өндіруші күштердің дамуы ең
Шекті шығын теориясының ерекшелігі жоғарғы деңгейдегі абстрактілігі, соның нәтижесіндегі
Нарықтық экономикада мемелекеттік органдар мен коммерциялық құрылымдар қолданылатын баға
Минералды шикізат кешеніндегі өнімдердің баға өзгерісіндегі түбірлі өзгешелігі, өнімді
Дифференциалды рентаның бар болуына қарсы академик С.Г. Струмилин “Жоспарлы
Салаларға қарай дифференциалды табыстың болмауы Л.Д. Обломская (9), А.
К. Маркс тұжырымы бойынша тау-кен рентасы дифференциалды жер рентасының
Дифференциалды рента басқа да тең жағдайлармен қатар кен орынды
Ұлттық экономиканың жұмыс істеуінің өзіндік ерекшеліктері және әлеуметтік-экономикалық, қаржылық-экономикалық
Тау-кен рентасын анықтауда В.Н. Богачев өз үлесін қосты, әңгіме
Егер геологиялық барлау жұмыстары зерттеуге кеткен шығындар рентадан артық
Тау-кен рентасының өзіне тән спецификасы бар, біріншіден берілген дисконтты
Табиғат пайдалану саласының ерекшелігі табиғат күштерінің көздерін пайдаланудың жоғарғы
Қазақстан Республикасының жер ресурстарын пайдалануда әр түрлі жеке меншік
Нақты баға бірлігін бекіткен кезде табиғат пайдаланушылар-арендаторлар ең нашар
Дифференциалды эффект ұлттық шаруашылығында қандайда болмасын саласында пайда болуы
Жер қойнауы ресурстары дифференциалды эффекттің жүзеге асуы халық шаруашылығы
Қазақстандағы нарықтық экономика жағдайында ренталық қатынастардың бар болуының дәлелі
Жер қойнауы ресурстарын тиімді пайдаланудағы басты ерекшелікті экономикалық бағалауда
Тау-кен рентасының көлемі кен орындарға пайдалы қазбалардың және олардың
Қазіргі таңда жер қойнауын пайдалануда рента салық-төлем құрамында болады,
1.2. Экономикалық -географиялық бағалаудың бағалаудың басқа да түрлерімен байланысы
Қоғамдық өндіргіш күштердің даму дәрежесіне қарай халық шаруашылығында табиғат
“Жер қойнауы және оны пайдалану” Заңының 6.3. бабында “Жер
1-кесте.
Сала 1993-1998ж.ж. 1999ж.
Мұнай газ кешені 3764,5 1523,3
Түсті металлургия 1907,5 51,2
Қара металлургия 348,1 17,8
Энергетикалық кешен 340,5 23,4
Тамақ өнеркәсібі 280,0 47,7
Байланыс 214,2 5,5
Тау-кен өнеркәсібі 186,4 -
Химия өнеркәсібі 53,4 6,4
Ауыл шаруашылығы 18,6 4,7
Барлығы 7929,2 1799,3
Түсті металлургия саласының кен орындарын экономикалық бағалау халық шаруашылығының
Ақылды адам тек экономикалық тиімділікті емес, сонымен бірге табиғат
Жаңа бағыт бойынша экономикалық жүйеде жаңа тұрақты негіздерді қалыптастыру
Уақыт өте келе қоршаған ортаға экономикалық дамудың әсері ең
Ағылшын ғалымдары Д.Пирс және К.Тернер (16) аталған бағыттарға байланысты
Қоршаған орта және денсаулық жақсарту көрсеткіштері (улы қалдықтардың азаюы,
Экономикалық даму көрсеткіштері (одан басына шаққанда көбеюі);
Әлеуметтік әділдік көрсеткіштері (табыстың одан басына теңестірілуі);
Табиғат қорғау көрсеткіштері (керексіз қалдықтарының азаюы, адам әрекетінен топыраққа
Шаруашылықтың тиімділік көрсеткіштері (минералды шикізат ресурстарының тиімділік көрсеткіштеріне (минералды
Біздің зерттеулерімізде рационалды шаруашылықтың көрсеткіштері қарастырылады, онда минералды шикізат
Шет ел экономикалық әдебиеттерінде сарқылатын ресурстар жайлы сөз ертерек
Бүгінгі күні экономикалық бағалаудың және жеке кен орынның қорларын
Табиғатты экономикалық бағалаудың түрлерін ескеріп, әсіресе минералды ресурстарға байланысты
2-кесте.
Минералды ресурстарды экономикалық тұрғыдан бағалау түрлерінің классификациясы
№ Бағалаудың негізгі түрлері Бағалаудың мақсаты Ұсынылған критерилер Қолданыла-тын
1 2 3 4 5
а) Жекеленген бағалау
1 Экономика-лық-геологиялық (ТЭС,ТЭД) Барлаудың келесі сатыға өту мақсатына сәйкестігін
2 Жоба алды (ТЭДТЭО) Кен орындарды игерудің мақ-сатқа сәйкес
mіn-
уақытша сапа
Ірілендірілген техникалық-экономика-лық есептеулер әдістері
3 Жобалау (ЛЗ,ТГ) Кен орынды өнеркәсіптік пайдаланудағытиімділікті анықтау
max
жобалау сапалары Жобалау әдістері
4 Өндірістік
(ПРР) Одан әрі өнеркәсіптік пайдаланудағы тиімділікті анықтау. Жеке учаскелерді
Сіj max(Unpі -Wі)Qі
mіn Жобалау әдісі. Бөліп бағалау әдісі
5 Кадастрлік Халық шаруашылығының қажет-тіліктерін өтей алатын кен орындарды
(Unpі -Wі)Qі
(Unpі -Wі)Qі + R Жалпылама әдісі, технико-экономика-лық әдістерді
Б) Топтық бағалау
1 Минералды ресурстарды бағалау Уақыт факторын ескере отырып аймақтың
max
mіn
Аймақтық экономи-калық геогра-
Фиялық бағалау әдіс-тері, эконо-микалық- математика-лық үлгілеу әдісі, аналитика-лық баланс
2 Табиғат ресуртары-ның терри-ториялық шоғырын-дағы мине-ралдық ресурстарды бағалау
Төмендегі белгілеулерде:
Q- і кен орыннан алынатын қор, m;
Аі- і кен орыннан алынатын жылдық кен мөлшері, m;
Сgі Соі- і кен орындағы кеннің 1т кенінің
Wі - і кен орындарының 1т кенін алу және
Сіj - і кен орындарының 1т j дайын
Кі- і кен орындарын игеру және пайдаланудағы қаржы, тг;
Unpі - і кен орындарынан 1т кенінен нақты бағасы
m- алынатын компоненттер саны (дайын өнім түрі j
n - кен орындар саны (і = 1, 2,…
ТЭКЖ - техника экономикалық көрсеткіштер жүйесі.
Қаз МҰУ ғалымдарының жеке кен орындар және аймақтық минералды
Техникалық жобалау (ТЖ) кен орынды толығымен барлау аяқталғаннан соң
Қайта құру және кеңейту жобасы ТЖ-ден ерекшелігі кен орынды
Қазіргі таңда пайдалы қазбалардың кен орындарын өңдеуде кен орындардың
Тау-кеншілер өз кезегінде минералды шикізат бағасын пайдаланудағы өлшемдер сұрақтары
Ал экономистер бұл сұрақты өте кең көлемде қарастырады. Белгілі
Ал географтар кен орындарды бағалауда экономикалық-географиялық жағдайлар дифференцияциясын ескереді,
Көріп отырғанымыздай экономикалық бағалау әдістемесі әр салада, зерттеу сатысында,
1.3. Түсті металл кен орындарын бағалау әдісі
Табиғат пайдалану экономикасының тұрақтылығын қамтамсыз етуде пайдалы қазба кен
М. А. Тілеуберген пайдалы қазба кен орындары қорын бағалаудың
Нарық қатынастары жағдайында табиғат ресурстарын, оның ішінде жер қойнауын,
PV = ,
мұндағы: PV- кен орынның қазіргі күнгі құны;
А- жылдық таза пайда;
r- пайданың нормасы, % түрінде;
rі - тәуекел нормасы, % түрінде;
n - кеншардың жұмыс істеу мерзімі, жыл түрінде.
Осы формуланың негізіне уақыт факторын ескеру арқылы (r- пайда
Rі = ,
мұндағы: Т- қордың таусылуына бір жыл қалғанда, жыл
Zt-t - жылдағы көтерме бағамен немесе шекті шығынмен
St- игерудің t жылындағы алда тұрған күрделі
Енп - әр түрлі уақыттардағы шығындар мен
Есептік ақшалай бағалау шамасы анықталғаннан кейін кен орнын бағалаудың
Жекелеген кен орындарды экономикалық-географиялық бағалаудың теоретикалық-методологиялық және методологиялық негізінің
Қорыта келгенде, табиғат оның ішінде минералдық шикізат ресурстарын оңтайлы
Жоғарыда баяндалған мәселелер бізге түсті металл кен орындарын
Rі = , (8)
формуласымен экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалау жүргізуге нұсқау береді.
мұндағы: (Zt-t) - жылдық сатылу бағасымен есептелген өнімнің жылдық
Эt- экологиялық зиянды болдырмаудың t жылда алынатын өнім;
Қазіргі уақытта инвестициялық жобаның жалпы абсолютті нәтижесін сипаттайтын таза
NPV = ,
мұндағы: NPV – таза келтірілген құн (ағыл.net present value);
Bt-t – жылдағы жобадан келетін пайда;
Ct-t – жылдағы жобаға жұмсалатын шығын;
і – дисконт ставкасы;
n – жобаның өмір сүру жылының саны.
Инвестициялық жобаның пайдалылығы білдіретін маңызды жағынан екінші көрсеткіші –
Көп компонентті күрделі кен орындар жағдайында олардың өндірістік пайдаланылуы
Қазіргі таңда пайдаланудағы және пайдалану жоспарланаған компоненттердің тізімі сапалардың
Бағаланушы кен орынның өндірістік сапасының өзгеруі өз кезегінде баланстық
Шикізатты алуға кеткен шығын немесе өзіндік құнын анықтау сұрақтарымен
Түсті металлургия өндірістерінде қазіргі кезде жалпы шығынды бөлудің әр
Жекеше алынатын компоненттердің арасында жалпы шығынды анықтауда кооперативті ойындар
Cі = ,
формуласы бойынша жүзеге аса алады.
бұндағы: acpі – рудадағы қосымша өңделуші j компонентінің орташа
aj - жекелеген кен орындағы негізгі руда құрамындағы
Cфj - қарастырылып отырған зауытта j компонент бірлігін өндірудің
(Ү)Үj - жекелеген кен орындардың 1т рудасынан алынатын
Жекелеген түсті металл рудаларының көп компонентті кен орындарын экономикалық
Э = ,
бұндағы: Ү - 1т бағаланушы рудадағы бір пайдалы
Вj – бір концентратта j компоненттік болуы, бірлік үлесі;
Ц j – j пайдалы компоненттің бағасы, тг/т;
Сд – кен алудың өзіндік құны, тг;
Со – байыту өзіндік құны, тг;
Ср –шахтадан байыту фабрикасына дейін тасымалдау, тг;
Ск –металлургиялық зауыттарға дейінгі концентрат, тг;
Э – экологиялық зардап болдырмау эффекті, тг.
Кен орын қорының өңделу мерзімі ондаған жылдар бойы, тау-кен,
Біріншіден, тау-геологиялық жағдайлардың уақыт өте өзгеруіне байланысты, екіншіден қазіргі
3-кесте
Игеріліп жатқан мыс және қорғасын-мырыш кен орындары бойынша кенді
Кен орындар Эмпирикалық формулалар
1т руда өндірудің өзіндік құны 1т руданы байытудың
1 Сд = Со= 2,008 -
2 Сд = Со=0,887
3 Сд = Со=0,887
Уақыт аралығында тиімділіктің бірдей болмауын ғылыми-зерттеу жұмыстарында (19) және
В = 12,5 (U-W) (1.0-0.93T)ƒA
бұндағы: Т - кен қорын өңдеу мерзімі, жыл;
А – кен орынның жылдық өнімділігі, т/жыл.
Сонымен уақыт факторын есептеп кен орын қорын пайдаланылудың эффектілігін
Ал енді осы өндірістік пайдаланудың әсерінен болатын қоршаған ортаға
Орал ғылыми орталығында жүргізілген зерттеулер көрсеткендей, мыс балқыту кәсіпорындарына
Қазіргі таңда кен қорларын пайдалану нәтижесінде пайда болған қоршаған
Нарықтық шаруашылық жағдайында шекті рұқсат концентрациясы (ШРК) және шекті
4-кесте
Ауаны ластаушы улы заттардың шекті концентрациялары
№ Зат ШРК, МГ/м3
max бір реттік Орташа тәуліктік
1 Азот қос тотығы 0,085 0,085
2 Марганец және оның қосылыстары – 0,01
3 Мышьяк – 0,003
4 Шаң 0,5 0,15
5 Металлдық сынап – 0,0003
6 Ыс (күл) 0,015 0,05
7 Қорғасын және оның қосылыстары – 0,0007
8 Күкіртті қорғасын – 0,0017 9 Күкірт қышқылы
а)Н2 SО4 молекуласымен 0,3 0,1
б) сутек ионымен 0,006 0,002
10 Күкіртті ангидрид 0,5 0,05
11 Күкіртті сутек 0,008 0,008
12 Күкіртті көміртек 0,003 0,005
13 Көмір сутек оксиді 0,2 0,2
Сонымен өзіміз көріп жүргеніміздей шикізат пен қорды кешенді пайдаланудың
ІІ тарау. Орталық Қазақстанның түсті металл кен орындарының қазіргі
2.1. Орталық Қазақстан экономикалық ауданымен түсті металл кен орындарына
Орталық Қазақстан Қазақстанның орталық бөлігіндегі кіші-гірім суы
Ауданның жалпы аумағы 421,4 мың км2, бұл Республика территориясының
Экономикалық - географиялық тұрғыдан алғанда Орталық Қазақстан теміржолдың
Орталық Қазақстанның экономикалық - географиялық жағдайы 30-шы жылдардан бастап
Одан кейінгі жылдарда Орталық Қазақстан жалпы одақтық маңызы бар,
Орталық Қазақстанға мыс, мыс концентраттарын өндірудің, сонымен қатар тұнба
Табиғи жағдайы және табиғат ресурстары
Беттік құрылымы жағынан Орталық Қазақстан нашар тілімделінген жазықты территория.
Орталық Қазақстанның климаты шұғыл континенталды. Ол оның жылы теңізбен
Орталық Қазақстандағы вегетациялық кезеңнің ұзақтығы 180 күнге жетеді. Бұл
Бірақ та Орталық Қазақстанға жауын-шашын аз түседі. Ауданның тек
Орталық Қазақстанда өзендер өте аз, оңтүстігі мен батысында әсіресе
Ауданның ірі өзендерінің бірі Нұра, саласы Шерубайнұрамен және Кеңгірмен
Аудандағы азғана көлдердің бірі болып саналатын Балқаш, ауданға солтүстік
Орталық Қазақстанды сумен қамтамасыз ету мәселесінің үлкен халық шаруашылықтық
Орталық Қазақстан негізінен үш топырақты - өсімдік зонасында орналасқан.
Орталық Қазақстанның бүкіл орта бөлігі, яғни территорияның жартысынан көбі
Ауданның оңтүстік бөлігі әрбір жерлерінде сортаң, тақыр және құмдар
Халқы
Орталық Қазақстанның халқы орыстар мен украиндықтардың келуіне дейін өте
Ауданның халқы Ұлы Отан Соғысы жылдарында да Кеңес Одағының
Соңғы бес жылда қоғамда болып жатқан ұлы өзгерістер, Одақтың
Халықтың орташа тығыздығы қазір 1км2-ге 4,4 адамнан келеді, бұл
Революцияға дейін осы аймақтың әкімшілік орталығы ретінде 1824
Бүкіл республикадағы қала халқының 19 %-і осы ауданның үлесіне
70 %-і тұрады.
Қарағанды облысы
Орталығы - Қарағанды қаласы (437,2 мың адам). Облыс 1932
5-кесте
Аудандар және олардың орталықтары
Рет саны
№ Аудандар атауы Аудан орталықтарының атауы Қарағандыға дейінгі
1 Осакаровка п. Осакаровка 44,3
2 Бұхар Жырау п. Ботқара 69,6
3 Нұра п. Киевка 38,6
4 Абай қ. Абай 65,3
5 Қарқаралы қ. Қарқаралы 52,8
6 Ұлытау а. Ұлытау 20,4
7 Жаңаарқа п. Атасу 32,2
8 Шет а. Ақсу-Аюлы 54,3
9 Ақтоғай а. Ақтоғай 24,1
Шаруашылығы
Орталық Қазақстан – көмірлі-металлургиялық және химиялық-машинажасаушы ірі аудан. Жылдық
Өнеркәсіптің негізгі жетекші саласы болып ауданда көмір өнеркәсібі табылады.
Қарағанды көмір бассейні – ТМД-дағы ең бір механикаландырылған бассейндердің
Қырқыншы жылдарға дейін республикада отынды тұтынушы ірі қара
Орталық Қазақстанның өз ішінде Қарағанды көмірін негізгі тұтынатын -
Қазіргі кезде Орталық Қазақстанның қара металлургиясы екі түрлі зауытпен
Металл сынықтарынан басқа да, ол Батыс Қаражал мен Үлкен
Түсті металл өндіру мен балқыту Орталық Қазақстан өнеркәсібінің -
Орталық Қазақстанда сонымен қатар полиметалл мен сирек кездесетін металл
Орталық Қазақстанның тағы бір өнеркәсіп саласына машинажасауды жатқызуға болады.
Орталық Қазақстанның ауыр өнеркәсібінде болашағы зор салалардың бірі химия
Аудандағы химия өнеркәсібінің ірі кәсіпорыны - Теміртаудағы синтетикалық каучук
Химия өнеркәсібінің тағы бір саласы болып табылатын кокстік химия
Орталық Қазақстанда ұзақ жылдар бойы ірі құрылыс индустриясы құрылған.
Ауыр индустрияға қарағанда Орталық Қазақстанда жеңіл және тамақ өнеркәсібі
Тамақ өнеркәсібінде Қарағанды, Теміртау, Балқаш пен Жезқазғанда негізінен ет
Орталық Қазақстан өнеркәсібінің энергетикалық негізін Қарағанды көмірін пайдаланатын жылу
Орталық Қазақстандағы өнеркәсіптің қарқынды дамуы осындағы бірнеше өнеркәсіп тораптарының
Мысалы, металлургиялық зауыттармен көмір және темір рудаларын өндіретін кәсіпорындар
Орталық Қазақстанның үш өнеркәсіптік торабының ішінде дамыған, әрі күштісі
Ауданның оңтүстігінде Балқаш көлінің жағасында – Балқаш өнеркәсіп торабы
Орталық Қазақстанның батысында бай аттас мыс кен орнында пайда
Орталық Қазақстанның ауыл шаруашылығы оның ішінде алдымен егіншілік қатал
Орталық Қазақстан егістігінің 3/4–іне дерлігін астық дақылдары алады. Олар
Қойлар негізінен жайылымды және жартылай жайылымды жағдайда. Жазда мал
Орталық Қазақстанда қой және ірі-қарамен бірге шошқа, жылқы және
Орталық Қазақстан табиғи жағдайының әртүрлілігіндегі ауыл шаруашылық салаларының үйлесіміне
1. Солтүстік астықты мал шаруашылықты дала зонасы. Ол әкімшілік
2. Солтүстік-шығыс – Ұсақ шоқы зонасының мал шаруашылықты -
3. Орта және оңтүстік - шөл және шөлейт зоналардағы
Транспорт байланысында ауданда теміржол басты роль атқарады. Олардың үлесіне
Теміржолмен қызмет көрсету жағынан Орталық Қазақстан республикада бірінші орын
Жүк тасымалында көмір, кен, түсті және қара металлдар құрылыс
Орталық Қазақстаннан біраз мөлшерде жүк Орал мен Повольже жөнелтіледі.
Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия республикаларына көмір, қара металл,
Орталық Қазақстанда автокөлік транспотының үлесінен жүк айналымының тек 10
Түсті металл кен орындары
Орталық Қазақстанның түсті металл кен орындары аудан өнеркәсібінің негізгі
Бағалы металлдарға алтын, күміс, платина және платиноидтар; сирек кездесетіндерге
т. б. жатады.
Сапасын арттыратын және қиын балқитын металлдарға хром, кобальт, вольфрам,
Орталық Қазақстанның көптеген кен орындары мыс-никельді, қорғасын-мырышты, мыс-цинкті және
Бүкіл Қазақстанда барланған мыс кен орындарының тең жартысынан көбі
Жезқазған мыс қорының 90 % -інен астамын байытылуы
Басқа мыс көзі кен орындарымен салыстырғанда Жезқазғанның техникалық-экономикалық бірқатар
Орталық Қазақстанда бағалы-сирек кездесетін металл кен орындары да көп.
1. Көктенкөл молибден кен орны Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданында,
Жақын жердегі темір жол станциясы Жезқазған теміржол тармағының №
2. Ақмая вольфрам кен орны шет ауданның территориясында (координатасы
3. Жоғарғы Қайрақты вольфрам кен орны Қарағанды облысының Шет
4. Нұра-Талды берилийлі кен орны (координатасы 49006`07``с.е пен 73032`13``
5. Батыстау вольфрамды-молибден кен орны Батыстау (Қырықбай) түсті металл
6. Байназар молибденді-вольфрам кен орны (координатасы 73042` ш.б. пен
7. Қоңырат мыс-молибдені кен орны (координатасы 47000` с.е. пен
Балқаштың солтүстік жағалауындағы (Қоңырат, Шығыс Қоңырат, Саяқ, Қызылеспе, Боорлы
Балқаштан солтүстік пен батысқа қарай Атасудың маңында басқа
Орталық Қазақстандағы түсті металлдардың Саяқ тобы Балқаш қаласынан солтүстік-шығысқа
Жәйрем қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 85 км жерде (47035`с.е пен
Саяқ тобы мыс кен орны Балқаш қаласынан және мыс
2.2. Кенді толық пайдаланудың қазіргі жағдайы
Қазақстанның минералды-шикізат ресурстары өте алуан түрлі. Бірақ, бізде тек
Төмендегі кестеде түсті металл өндірісінің (Статистический ежегодник Казахстана) 2000
6-кесте
Түсті металлдар өндірісі
Атауы 2001 жыл 2000 жыл 2000 жылға %
Қазіргі бағасындағы (тауар, қызмет көрсету) көлемі, млрд, теңге 217,9
Өңделмеген немесе жартылай өңделген күміс, ұнтақ түрінде, тонна 981,9
Өңделмеген немесе жартылай өңделген алтын, ұнтақ түрінде, тонна 27,1
Өңделмеген қорғасын, мың, тонна 158,8 185,8 85,4
Өңделмеген цинк, мың, тонна 276,9 262,6 105,5
Тазартылмаған мыс, мың, тонна 433,3 413,9 104,7
Тазартылмаған мыс өнім түрінде, мың, тонна 421,8 394,7 106,8
Мыс және қалайы (қола) негізіндегі қорытпа, тонна 728 840
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы минералды шикізат ресурстарын кешенді пайдалану
Бүгінгі күні Ассоциацияның қатысуымен минералды шикізат ресурстарын кешенді пайдалануда
Қазақстан Республикасы Президентінің бұйрығымен 1993 жылдың қаңтарында құрылған. “Қазақстан
Кенді жер астылық әдіспен алатын 7 кәсіпорындарда кең көлемде
Қазіргі кезде кен байыту кезінде 20-ға жуық компоненттер (жеңіл
7-кесте
Руданың шығыны % Құнарсыздануы %
1990 ж 1995ж 2000ж 1990 ж 1995 ж 2000ж
1 2 3 4 5 6 7
Қорғасын-мырыш саласы. 9,7 10,3 алын-бады 18,3 19,0 алын-бады
Оның ішінде:
Жайрем кен байыту қомбинаты 4,7 4,8 5,0 9,6 9,8
Мыс саласы 12,4 12,7 алын-бады 8,8 8,6 алын-бады
Оның ішінде: Жезқазған кен металлургиялық комбинаты 17,2 16,8 18,6
Балқаш кен металлургиялық комбинаты 3,3 3,2 3,1 14,6 14,8
Жезқазған тау-кен металлургиялық комбинатындағы кен байыту фабрикасында сульфидті рудадан
Балқаш кен байыту фабрикасында мыс-молибден рудасынан молибденнен молибден концентраты,
Сонымен түсті металлургия өндірісінде негізгі компоненттермен бірге барит, алтын,
Жалпы руда және концентраттардан металлдар алу мәліметтері төмендегі кестеде
8-кесте
Қазақстан Республикасы бойынша түсті металлургия саласындағы өндірістің негізгі сапалық
Көрсеткіштер 1990ж 1995ж 2000ж
1 2 3 4
Кен байыту фабрикаларында өңделген рудалардағы негізгі металлдар мөлшері
Мыс саласында: мыс % 1,089 0,901 0,90
Қорғасын мырыш саласы:
Қорғасын % 0,99 0,89 0,89
Мырыш % 1,95 2,0 2,03
Вольфрам молибден саласы:
Үш ретті вольфрам 0,415 0,262 0,265
Молибден 0,0612 0,040 0,040
Концентраттардағы негізгі металлдар мөлшері
Мыс саласы: мыс % 30,28 29,4 30,01
Қорғасын мырыш саласы:
Қорғасын 48,56 47,47 48,02
Мырыш 51,57 49,07 50,01
Вольфрам-молибден саласы:
Үш ретті вольфрам 67,2 58,95 69,00
Молибден 39,78 34,29 47,7
Алынған металлдар
Мыс саласы: мыс % 89,48 88,68 86,91
Қорғасын-мырыш саласы:
Қорғасын % 74,55 73,87 74,06
Мырыш % 73,6 73,52 73,62
Барий % 51,67 54,08 54,07
Вольфрам-молибден саласы:
Үш ретті вольфрам 66,86 68,6 68,50
Молибден 85,06 85,09 85,00
Қазақстан Республикасы бойынша металлургиялық өңдеу кәсіпорындарында шикізатты кешенді пайдалану
9-кесте
Орталық Қазақстан түсті металлургия кәсіпорындарында негізгі және қосымша компоненттерді
Кәсіпорындар аты 1990 ж 1995 ж 2000 ж
1 2 3 4
Орташа салалық қорғасын алу 95,89 96,3
Мырыш 93,6 95,79
Мыс 97,4 97,05
БТКМК мыстан қара мыс алу 97,5 96,88
Қорғасыннан шаң (тозаң) 47,92 31,83
Реннидан перренат амония 17,34 2,72 10,49
Алтын шламға 93,39 95,45 98,02
Күміс шламға 94,5 95,6 96,3
ЖТКМК мыстан қара мыс алу 98,04 98,01
Қорғасыннан тозаң 67,78 63,96 68,05
Реннидан перренат амония 42,21 36,2 42,53
Шикізаттан күкірт қышқылы 69,01 65,54 73,01
Алтын шламға 94,63 94,3 94,60
Күміс шламға 94,78 94,80 95,10
Тек қорғасын, мырыш және күкірт қышқылы өндірісінің қалдықтарынан 11
10-кесте
Қазақстан Республикасының түсті металлургия кәсіпорындарында шикізатты кешенді пайдалану коэффициентінің
Өндіріс және кәсіпорын аты 1990 ж 1995 ж 2000
Мыс өндірісі
ЖТКМК 93,04 93,7 92,4
БТКМК 89 89 87,9
Мыс саласында шикізатты кешенді пайдаланудың өсуі күкірт қышқылы өндірісі
Балқаш кен металлургиялық комбинатының мыс балқыту өндірісінде балқыту процессінің
Қорғасын-мырыш және мыс салаларында қосымша элементтердің көп бөлігі тозаңға
11-кесте
Орталық Қазақстан түсті металлургия шикізаттарын кешенді пайдаланудың кейбір соңғы
1990 ж 1995 ж 2000 ж
1 2 3 4
Рудалық металлды тауарлық металлға өткізу
Мыс саласында
ЖТКМК 11 12 13
БТКМК 15 15 15
Жоғарыда айтылғандай Қазақстан Республикасының түсті металлургия өндіріс кешенді пайдаланудағы
маңызды факторының бірі. Орталық Қазақстан өндірісінде ЖТКМК мыс (98,04
2.3. Көп компонентті түсті металл кен орындарын пайдаланудың экономикалық-географиялық
Минералдық ресурстардың ішіндегі түсті металлдарға тән қасиет олардың кешенді
Түсті металл кендері деп кеннің құрамында негізінен қорғасын мен
Түсті металл кен орындары ашық және жерасты тәсілімен өндірілуі
Түсті металл кендерін кешенді пайдалануға түбегейлі қол жеткізу кен
Жер қойнауының шикізатында экономикалық-географиялық жағынан болсын, тау-кен-геологиялық жағынан босын
Біздің ойымызша, шикізатты кешенді пайдалану тұрғысынан қарағанда түсті металл
Түсті металл кен орнын экономикалық тұрғыдан бағалаудың мәні оған
Жекеленген түсті металл кен орындарын экономикалық тұрғыдан бағалау кеннен
Кеннен бөліп алуға болады деп есептелінетін пайдалы компоненттер ірілендірілген
Бүгінгі күнде біз қарастырған 18 мыс кен орынның бөліп
Сапалы компоненттердің саны жағынан басым болып келетін (технологиялық тұрғыда
“Заңда” көрсетілгендей төлемдер (өндірілетін) ресурстың жеке өніміне есептелініп алынуы
Әрбір түсті металл кен орнына төлемнің мөлшерін белгілеу үшін
Кондицияның шамасын белгілеу кезінде ескерілген компоненттердің қатарына кірмей қалған,
Түсті металл кендерін кешенді пайдаланудың дәрежесін көтеруде кендегі және
Шикізатты пайдаланудың кешенділігін арттыру және концентрат пен металлға баға
Түсті металл кенінің құрамындағы компоненттерді толығырақ ажыратып алу арқылы
Жер қойнауын қорғау, минералдық ресурстарды, оның ішінде түсті металл
ІІІ тарау. Орталық Қазақстан түсті металл кен орындарын экономикалық-географиялық
3.1. Бағалауға қолданылатын деректер
Орталық Қазақстандағы Жәйрем қорғасын – мырыш кен тобына Жәйрем,
Жәйрем қорғасын – мырыш кен орны Орталық Қазақстанда экономикалық
480 20 с. е. пен 70008 ш.б. аралығында орналасқан.
Жезқазған мен Сәкен Сейфуллин темір жол станцияларын қосатын темір
Жәйрем қорғасын – мырыш кен орнын экономикалық - географилық
Жәйрем кенінің техникалық экономикалық көрсеткіштері:
Кен тасындағы:
Қорғасынның мөлшері – 2,0 % немесе 20,01 = 0,02
Мырыштың мөлшері – 4,05 % + немесе 4,05Ł0,01 =
Бариттің мөлшері - 15 % немесе 15Ł0,01 = 0,15
Күмістің мөлшері – 1 тоннаға 20 грамм.
Кен тасын қазып алғанда жоғалым мөлшері r – 5
Қорғасынның 1 тонна көтерме бағасы – 10000,0 теңге.
Мырыштың 1 тонна көтерме бағасы – 12000,0 теңге.
Бариттің 1 тонна көтерме бағасы – 1000,0 теңге.
Күмістің көтерме бағасы – 500000,0 теңге.
1 тонна кен тасын қазып алуға шығатын шығын 30
(шығын – 500,0 теңге/т). Нормативті пайда 1 тонна
U = Aj ƒPj ƒEj (13)
мұндағы:
U - кен тасындағы компонент түрі;
Aj - кен тасындағы кеннің мөлшері;
Pj - кендердің бағасы (теңгемен);
Ej - құнсыздандыру көрсеткіші (% -бен).
Ej = = = =1,055
мұндағы:
r – жоғалым;
r - құнарсыздану.
3.2. Кен орындарды экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалау-ренталық төлем шамаларын анықтау
И қорғасын 0,02ƒ10000ƒ1,055 = 211
И мырыш 0,0405ƒ12000ƒ1,055 = 512,73
И барит 0,15ƒ1000ƒ1,055 = 158,25
И күміс 0,0020ƒ500000ƒ1,055 = 1055
=211+512,73+158,25+1055=1936,98 (15)
R = U – (Пн + Ш)
R = 193,98 – (6+30) = 1900,98 теңге /
Яғни Жәйрем кен орнынан 1 тонна кен тасын қазып
1900,98 теңге рента аламыз. Егер 1 жылда өндірілетін кеннің
Осы Жәйрем кен орнын пайдалану үшін ренталық төлем шамасын
Қарастырылып отырылған кеннің жылдық құны:
ВВАЛ =(0,02ƒ10000+0,04ƒ12000+0,15ƒ1000,0+0,002ƒ500000,0) = 200,0+480,0+150,0+10,0 =840,0 теңге.
Кеннің жылдық құнының орташа 35 % ретінде төлем ставкасын
0,035ƒ840,0 = 29,4 теңге /т деп анықтаймыз.
R (17)
мұндағы : Мн - өнеркәсіптің сол бір минералды шикізат
Мнақ - өнеркәсіптің минералды шикізат ресурстарының қарастырылып отырған ресурс
Пн - қарастырылып отырған минералды шикізат ресурстарынан немесе өнімінің
R теңге/т.
Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы Президенттің жарлығына
Көп компонентті пайдалы қазбалардың (мысалы, полиметалл кендеріне) тау-кен рентасын
Байытылған кендегі металл дайын өнім болғанда:
(18)
мұндағы : Кд –1т кенді өндіру мен тасымалдаудың нормативті
аj -өндірілген кендегі бөлініп алынатын j компонентінің құрамы, бірліктің
Рgі - өндірілген кендегі j компонентінің сатылу бағасы, теңге;
Пн –1т кеннен алынатын барлық j компоненттерінің жиынтық нормативі,
m – полиметалл кендерінен бөлініп алынатын компоненттердің саны.
=(0,02+100000,0+0,001 х 12000,0+0,15 х 1000,0+0,00002
х 500000,0) - (500,0+0,2 х 500,0) + 1 (1-0,05)
252,6 теңге/т.
Орталық Қазақстанның экологиясын сауықтырудағы төлемдердің рөлі
Минералдық ресурстар үшін төлемдер
Минералдық ресурстарға төлемдер мәселесі әдістемелік тұрғыдан күрделілігімен және қолдану
Қазіргі кезде (1992 жылдың 3 шілдесінен) Қазақстан Республикасында геологиялық
Аталған төлем кен қорын геологиялық барлауға жұмсалатын шығындарды қайтаруы
Мысалы, 1991жылы 1т мұнайға-12,45 сом, 1000 м3 газға -
Минералдық шикізатты пайдалану құқығы үшін төлемдер Республикамыз үшін нарық
Төлем минералдық шикізаттың әр түрі бойынша оның сатылу бағасынан
2) Роялти төлемімен байланысты, яғни минералдық шикізатты пайдалану құқығы
Кен өндіргенде нормадан артық ысырапқа, бос жыныстың араласуына жол
Қазіргі кезде минералдық ресурстарды пайдаланғаны үшін төлемдер “Жер қойнауының
Әдістеме: пайдалы қазбаларды пайдалану құқығы үшін; табиғат қорғау және
Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің “Салық және бюджетке
бонустар; белгіленген, коммерциялық ашу, өндіру;
роялти;
үстеме пайдаға салық.
Белгіленген бонус жер қойнауын геологиялық зерттеу және одан кейінгі
Коммерциялық ашу бонусы келісім жасалған территорияда бір немесе бірнеше
Өндіру бонусын жер қойнауын пайдаланушылар қазба байлықты игерудің белгілі
Роялти пайдалы қазбаларды өндіру және техногендік құрылымдарды өңдеу құқығы
Салыстырмалы тәуір табиғат жағдайында немесе тәуір нарық жағдайында минералдық
Төлемдердің құрамына кіретін рентаны анықтаудың нақты әдістемесі жоқ. Сондықтан
12,5 %-не немесе баланстық пайданың 15 %-не шамада алынады.
С2 = , (19)
мұнда: С2 - төлем ставкасы (нормативі);
З- геологиялық зерттелуге және алғашқы барлауға республикалық немесе аймақтық
Ко- жалпы геологиялық шығындарды есептеу үшін қолданылатын коэффициент;
Д- кеннің нақты түрін өндіру шамасы;
р- кенге бос жыныстар араласуының нормалы шамасы;
n - өндіргенде кеннің баланстық қорының ысырап болатын
Пайдалы қазбаларды өндіру, өңдеу және тасымалдау процесстерінде, сондай-ақ құрылыс
Табиғи ортаны ластағаны үшін төлемдер
Табиғат пайдалану, әсіресе табиғат ресурстарын өндіру, өңдеу табиғи ортаның
табиғи ортаға ластаушы заттарды нормаланған шамада шығарғаны (төккені) үшін;
табиғи ортада өндіріс және тұтыным қалдықтарын нормалы шамада орналастырғаны
табиғи ортаға ластаушы заттарды нормаланған шамадан артық шығарғаны (төккені,
Аталған төлемдер табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру үшін қаржы
Табиғи ортаны ластағаны үшін төлем шамасын анықтағанда келтірілген зиян,
1) Шығындық деп аталатын қағида бойынша төлемдерді анықтаудың негізіне
2) Зияндық қағида бойынша төлемдер негізіне табиғи ортаның ластануынан
Мысалы, ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер үшін табиғи ортаның ластануынан
Кейбір ғалымдар экономикалық зиян деп жоғалтылған (алынбаған) таза табысты,
Үлгілік әдістеме бойынша өнеркәсіпке келетін экономикалық зиян оның орнын
Табиғи ортаның ластануына байланысты шығындар екі бөлімнен: табиғат қорғау
Р = (20)
мұнда: Зt - t жылында зиянды заттардың
М - республиканың айсақтық бағдарлама бойынша есептелген
Зиянды заттардың келтірілген массасы мына формуламен анықталады:
М , (21)
мұнда: m jt - j
t-жылда шығару шегі (лимиті), тонна;
Кі - ластаушы заттың салыстырма-қауіптілігін (зияндылығын) ескеріп келтіру коэффициенті.
Кі = , (22)
ПДВ (ПДС) - ластаушы заттарды шығарудың, төгудің жол берілетін
Аймақтың нормативке сәйкес кәсіпорынның ластаушы заттарды белгіленген лимит шегінде
Пj = pM , (23)
мұнда: М - j кәсіпорынының, t жылғы
Егер шығарылған зиянды заттардың келтірілген массасы белгіленген лимиттен кем
Пjt = р (М -М )
Кәсіпорынының зиянды заттарды шығару (төгу) келтірілген массасы лимиттен артық
Егер, М - М = Мjt ,болса;
, (25)
мұнда: Кр - еселеу коэффициенті Кр = 2L
Шығарылған заңды заттардың келтірілген массасы лимиттен 1,25 -ке дейін
Кәсіпорынының ластаушы заттарды шығарғаны (төккені) үшін жалпы төлемі лимит
1. Қалдықтарды өңдеу технологиясы жоқ немесе қалдықтардың шамасы халық
Рjg = , (27)
мұнда: Кзіg -
Т- полигонды жобалауға, салуға,кеңейтуге, қайта құруға, жабдықтауға, қаржы
Ккіg - қалдық жинайтын жерді ауыл шаруашылық айналымнан
Ккіg = (Зз -Зр) S, (28)
мұнда: Зз - қалдық жинауға алынған 1 га
Зр - 1га жерді қалпына келтіру шығындары;
S - қалдықтың бір өлшемін (1т, 1м3) жинайтын (көметін)
Белгіленген лимит шегінде қалдықтарды орналастырғаны үшін кәсіпорын төлемі:
Пj - ,
мұнда: М - j кәсіпорынның өңдеу технологиясы жоқ
Zg1Zg2 - қалдық орналастыратын жердің жағдайын, сипатын ескеретін коэффициенттер;
Аі - қалдықтың і түрінің салыстырмалы қауіптілігін (улылығын) көрсететін
Қалдық жиналатын жер (полигон) қаладан, елді мекендерден, су қоймасынан,
Zg1 =3,0. Қалдық атмосфераның, су көздерінің тазалығын қамтамасыз ететін
Қатты қалдықтарды қауіптілік дәрежесіне қарай 5 классқа бөледі және
І класс - өте қауіпті коэффициент балы А=32 ;
ІІ класс - қауіптілігі жоғары – 16;
ІІІ класс - қауіптілігі орташа – 4;
ІV класс - қауіптілігі шамалы – 2;
V класс - қауіпсіз (усыз) – 1.
2. Өңдеу технологиясы бар, бірақ өндіріс қуаттары жоқ
Рі = , (30)
мұнда: Кі - қалдықтың і түрінің бір өлшемін жинау,
Ті - өндіріс қуатын жобалауға, салуға қажетті қаржы
Шектелген (лимит) шамада қалдықтарды орналастырғаны үшін кәсіпорын төлемі:
Пj = $ (31)
3. Қайтарымды шикізат болып саналатын, өндіріс қорларының балансында есептелген,
Рі = Оі(Сі), (32)
мұнда: О - қалдықтың і түрінің бағасы немесе;
Сі - өзіндік құны
Кәсіпорын төлемі Пj = .
Қалдықты орналастыру белгіленген шектен (лимитінен) артық болғанда төлем жоғарыда
Қорытынды
Қазақстан Республикасы экономикасының нарық қатынастарына өтуіне байланысты табиғат пайдалану,
Минералды шикізат ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалау шет елдерде кеңінен
Жер қойнауы ресурсын игеруге салынатын қаржыға тек геологиялық -
Сондықтан бұл мәселені тек таза экономикалық тұрғыдан ғана емес,
Ауданда орналасқан тау-кен кәсіпорындарының көлемін ұлғайту немесе олардың құрылысын
Күрделі қаржы құрамында болатын аудан ішіндегі ерекшелік – табиғи
І тарауда Жалпы түсті металл кен орындарын экономикалық және
Табиғи – климаттық және т.б. экономикалық ерекшеліктерден туындайтын қосалқы
Нарық қатынастары жағдайында ҚР-сында арнайы табиғат пайдалану төлемді түрде
Жалпы әртүрлі географиялық ортадағы түсті металл кен орындарын игеруге
Пайдаланылған әдебиеттер:
Каргажанов З.К., Тлеубергенов М.А. и др. Теория и
Каргажанов З.К., Баймырзаев К.М., Калиаскарова З.К. Платежи за
Мұқаұлы С. Үпішев Е. Табиғат пайдалану экономикасы. Алматы “экономика”
Тілеуберген М. А. Комплексное использование минерально сырьевых ресурсов. Алматы,
Володомонов Н.В. Горная рента и принципы оценки месторождений.-М.:Металлургиздат, 1959.-80
Яковец Ю.В. Методология ценообразования в горнодобывающей промышленности.-М.,1964.
Каргажанов З.К. Проблемы горной ренты и плата за пользование
Струмилин С.Г. О дифференциальной земельной ренте в условиях социализма.-Вопросы
Обломская Л.Д. Природный фактор и ценообразование в горнодобывающей промышленности.-В
Пашков А.И. Экономические проблемы социализма.-М.: Наука, 1970.-528 с.
Гольд Г.С. Оценка эффективности вариантов развития производства цветных металлов.-М.:
Канторович Л.В. Экономический расчет наилучшего использования ресурсов.-М.: Наука, 1960.-347
Федоренко Н.П. Об экономической оценке природных ресурсов.-Вопросы экономики, 1969,
Маркс К. Капитал. Критика политической экономии. Соч.Изд.2. т.3.
Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природных ресурсов.-М.: Аспект Пресс,
Pearce D., Turner K., Bateman І. Envіronmental Economіcs. An
Hotellіng H. The Economіcs of Exhautіble Resources // Journal
Каждан А.Б., Кобахидзе Л.П. Геолого-экономическая оценка месторождений полезных ископаемых.-М.:Недра,
Каргажанов З.К., Тлеубергенов М.А. и др. Рациональная схема
Экономическая оценка и прогнозирование использования природных ресурсов Казахстана.-Алма-Ата:Наука,1980.-166 с.
Астахов А.С. Проблемы управления отраслями минерално-сырьевого комплекса.- Экономика и
Рачковский С.Я. Основы экномической оценки месторождений полезных ископаемых в
Грацерштейн И.М., Кульницкий Л.С. Технико-экномическое проектирование предприятий цветной металлургии.
Эффективность комплексного использования минерального сырья.-Алма-Ата:Наука, 1984.-137 с.
Лексин В.Н., Токарева А.Г. Экономика комплексного использования сырья в
Рациональное использование сырьевых ресурсов и основных фондов металлургической промышленности
Методические рекомендации по определению экономической эффективности комплексного использования рудного
Кузнецов Д.Т. Распределение затрат и оценка эффективности комплексных производствах.-М.:
Сечевица А.М. Основы геолого- промышленной оценки запасов попутных полезных
Михайлов А.М. Охрана окружающей среды при разработке открытым способом.-М.,
Большая советская энциклопедия третье издание № 20 М.,
Виноградов В.Н. Экономическая оценка комплексного минерального сырья. М., 1978
Проблемы формирования системы платы за пользование Минеральных ресурсов в
( Òàáè¹àò îðòàíû» ëàñòàíóûíàí áîëàòûí õàëûº øàðóàøûëûº ýêîíîìèêàëûº çà»äû
( Óïóøåâ Å.Ì. Ýêîëîãèÿ ïðèðîäîïîëüçîâàíèå ýêîíîìèêè. Àëìàòû – 2002.
60